"Казан арты" музее

Бәйрәмнәрнең барлык кешегә дә кагылганы, иң якыны, иң яктысы, иң җылысы – Әниләр көне. Чөнки әни булу – дөньядагы иң изге, иң җаваплы, иң мактаулы исем. Россиядә бу бәйрәм рәсми рәвештә 1998 елдан, ноябрьнең соңгы якшәмбесендә билгеләп үтелә. Аның максаты – хатын-кызның, әни кешенең дәрәҗәсен күтәрү, тормыштагы кыйммәтен аңлату.

Әниләр көне

Бәйрәмнәрнең иң олысы –

Әниләр көне бүген.

Килик-күрик, хәлен белик,

Үзгәртик күңел күген.

Алар бездән берни көтми,

Ягымлы сүз, ачык йөз.

Хезмәт иткән, гомер үткән,

Әниләр көтә тыныч көз.

Гомер көзе нинди була,

Балаларга бәйле ул.

Бүгенге бәйрәмдә аңа

Иң кирәкле кеше бул.

Балалары нинди булган

Әниләр бүген сизә.

Сынатмыйк әле, без

Хөрмәт күрсәтик  Сезгә.

Онытырга тиеш түгел,

Бер кем дә үз анасын.

Күңелләргә гөнаһ алмыйк,

Аллам үзе сакласын.

 Әниләргә без – бала

Әниләрнең бар теләге:

–Балам бәхетле булсын,

Кешелекле булып үссен,

Файдалы эшләр кылсын.

Ялгыш юлга китмәсен дип,

Саклый тормыш көткәндә.

Догаларын укып кала

Юлга чыгып киткәндә.

Ач йөридер балам диеп

Кайгыра ул кайтмасаң,

Борчыла, ашаудан кала

Хәбәр бирми башласаң.

Без бит инде зур үстек дип,

Үзебезне алдыйбыз.

Әниләрнең чын кадерен

Бераз соңрак аңлыйбыз.

Ничә яшьтә булсак та бит

Әниләргә без, бала…

Әни йөрәген аңларсың,

Бала үстереп кара.

Әнине сагынганда…

Әни! Сине төштә күрсәм,

Хәлең ничек, балам, диясең.

Беләм  әни,  безнең өчен

Шатланасыңдыр да, көясең.

Син киткән ел майда кояш иде,

Хәзер язын никтер күңелсез.

Илле елдан артык сынап киләм,

Үзгә язлар килә бит синсез.

Әйе, без дә үсеп җиттек, әни,

Үз юлыннан  бара  барчабыз.

Син өйрәткән киңәшләрне тотып

Тормыш йөген җайлап тартабыз.

Балалар бар, хәтта оныкчыклар,

Тормышлар  мул, бик  рәхәт.

Безгә дөрес тәрбия биргән өчен,

Әни, сиңа мең рәхмәт.

Әни! Сине һаман төштә күрәм,

Ике чиләк  синең кулыңда.

Урам коесыннан су ташыйсың,

Изге теләкләрдер уеңда…

Хөрмәтле әниләребез!  Безгә тормыш бүләк иткән, бөтен йөрәк җылысын биргән, безнең өчен тынгысыз көннәр, йокысыз төннәр кичергән өчен Сезгә нинди генә теләкләр теләсәк тә аз булыр. Сез исән вакытта, елның һәр көне Әниләр көне булырга тиеш. Мәхәббәтегез, сабырлыгыгыз, назыгыз һәм ниләр генә кылсак та гафу итә белүегез өчен бик зур рәхмәт. Сезгә озын гомер, имин көннәр, балаларыгызның куанычларын гына күреп яшәвегезне телибез.

Шәфигулла Гарипов

Язучы, журналист, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы, филология фәннәре кандидаты, Татарстан Республикасының Муса Җәлил исемендәге премиясе лауреаты, “Казан утлары” һәм “Мәйдан” журналларының баш мөхәррире  Галиуллин Рөстәм Госман улына бүген, 26 ноябрьдә, 33 яшь.

Якташыбызның Наласа мәктәбендә укыган елларда язган мәкаләләре, шаян хикәяләре, студент елларының иҗат әсәрләре басылган газета-журналлар, беренче китаплары булган “Гипнозчы малай”, “Юлларда җил ак иде”, рус телендә язылган “Одиночество” китаплары, язучы һәм тарихчы, педагог Таҗеддин Ялчыгол турында “Васыять” дип исемләнгән тарихи романы, Тәүфикъ Әйдинең барлык әсәрләре тупланган дүрт томлыгы, русчадан татарчага тәрҗемә иткән Василий Аксёнов, Анатолий Егин, Рауль Мирхәйдәров, Рөстәм Вәлиев һәм Айдар Сәхибзадәнең әсәрләре,  яшь авторның истәлекле бүләкләре буларак “Казан арты” тарих-этногрфия музееның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә саклана.

Рөстәм Галиуллин кайда гына эшләсә дә туган авылы халкы, Наласа мәктәбе укучылары һәм укытучылары белән очрашуларга вакыт таба. Ул районыбызда үткәрелгән әдәби чараларда  актив катнаша һәм чыгышлар ясый.  Рөстәм Госман улы иҗат юлын  сайлаган яшьләргә бик теләп ярдәм итә.  Ул үзе дә, беренчеләрдән булып, публицистика  өлкәсендәге уңышлары өчен  Арча муниципаль районында булдырылган һәм  тантаналы шартларда тапшырылып  килә торган  Татарстанның халык язучысы Гариф Ахунов исемендәге премиясенә  булып лаек булган иде. Музеебызда булган һәркемнең аның иҗаты белән таныш булуын күрү безнең өчен зур куаныч. Мәктәп укучылары “Гипнозчы малай”  китабындагы хикәяләренең эчтәлеген сөйләп күрсәтеп безне сөендерәләр. Дөрестән дә,  Рөстәм Галиуллин язган әсәрләрне яратып укыйлар, аның иҗаты турында һәркем уңай фикерләрен җиткереп килә.

Якташыбызны ихлас күңелдән туган көне белән котлыйбыз, ныклы сәламәтлек, гаилә тигезлеге һәм иҗат уңышлары телибез. Без Сезнең белән чиксез горурланабыз, ирешкән  уңышларыңа сөенәбез һәм яңа әдәби әсәрләр көтәбез.

М.Мәһдиев музеенда ТАССР төзелүгә 100, Арча районы оешуга 90, Җиңүгә 75 ел тулу уңаеннан “Тарих эзләре буйлап” квест уены оештырылды. Чарада укучылар әниләре белән бергә катнаштылар. Алар музейдагы экспозицияләргә тукталыш ясап, биремнәр үтәделәр. Араларында бәйрәмнәргә кагылышлы сораулар бар иде. Мәсәлән: ТАССР кайчан барлыкка килгән? Бөек Ватан сугышында синең гаиләңнән кемнәр катнашкан? Арча районында нинди истәлекле урыннарны беләсең? Һәр тукталыш укучылар өчен әһәмиятле дә, файдалы да булды. Алар мәктәптә алган белемнәрен сынап карадылар, яңа мәгълүматлар белән таныштылар. Ә әниләре бирелгән сүзләрдән шигырьләр иҗат итеп, сәләтләрен күрсәттеләр, кайбер экспонатларга характеристика бирделәр, “Фотоларда — авылым тарихы” күргәзмәсе аша балаларына авылдашларыбызның тормыш-көнкүрешләре турында сөйләделәр.

 Быел ТАССР төзелүнең 100 еллыгы уңаеннан тарих битләрен барлыйбыз. 1920 елның 27 маенда Мәскәүдә Бөтенроссия  Үзәк башкарма комитеты һәм РСФСР Совнаркомының “Автономияле Татарстан Социалистик Совет Республикасы” Декреты имзалана. Бер гасыр дәвамында ТАССРда булган вакыйгаларны без тарихи документлардан өйрәнеп,  әдәби әсәрләрдән укып, фильмнар карап күз алдына китерәбез.

Якташ язучыларыбызның “Казан арты” тарих-этнография музееның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә тупланып барылган әсәрләрендә дә республикабызның үткәне чагылыш тапкан. Илебездә барган гражданнар сугышын гади солдат, 1941-1945 еллардагы Бөек Ватан сугышын газета корреспонденты буларак, революциядән соңгы үзгәрешләрне милиционер, тикшерүче, газета хәбәрчесе, төрле журналларда хезмәткәр, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасе һәм биш ел аның рәисе, ә аннан соң калган гомерен профессиональ язучы буларак республика тарихындагы вакыйгаларны күзәткән һәм үзенең әсәрләрендә чагылдырган якташыбыз Гомәр Бәшировның  әсәрләрен укыгач, ТАССРның 100 еллык үзгәрешләрен тулысынча күзалларга була.

Татар әдәбиятында яратып укыла торган әсәрләре белән танылган, СССРның Дәүләт һәм Татарстан Республикасының Габдулла Тукай исемендәге премияләр лауреаты, Татарстанның халык язучысы Гомәр Бәшировның 1980 елда, ягъни моннан 40 ел элек, язган  “Татарстанның туган көне” хикәясе республикабызның туган көненә багышлана.

***

      Җәйнең матур бер иртәсендә безнең полкны урман аланына чыгарып тезделәр. Күкрәгенә кызыл тасма таккан полк комиссары Сибгатуллин тантаналы атлап алга чыгып басты.

• Иптәшләр, кызыл сугышчылар! Мин сезне Татарстан Автономияле Совет

Социалистик Җөмһүрияте оештырылу белән тәбрик итәм! – диде.

Без, куанышып, өч мәртәбә “ура” кычкырдык. Бөтен урманны яңгыратып оркестр уйнап җибәрде.

Күптән түгел генә армия сафларына алынган яшь кызылармеецлар аңына бу тарихи вакыйга әнә шулай килеп керде. Шуннан соң безнең тормышыбызга берсе артыннан берсе төрле яңалыклар өстәлә башлады. Элек өйгә хат җибәргәндә адресына: “Казан губернасы, Казан өязе…” – дип башлый идек. Хәзер инде иң башта “Татарстан республикасы…” – дип яза торган булдык. Солдат уенына барышлый да, уеннан кайтышлый да, җырга бөтен яшьлек дәртебезне салып, аяк баскан көйгә “Көзге ачы җилләрдә”не әйттерәбез. Үз телебездә газеталар, журналлар укыйбыз. Политруклар безгә үз телебездә Совет хөкүмәте чыгарган яңа законнарны, Ленин сүзләрен, гражданнар сугышындагы хәлләрне аңлаталар.

Ләкин Автономияле Совет Социалистик Республикасының гражданины булу өстебезгә зур җаваплылык та өсти иде. Туган илне төрле яктан дошман яулары камап алган еллар иде ул. Яңа гына оешкан Татарстан үзенең иң ышанычлы батыр улларын тугандаш халыкларга ярдәмгә җибәрде. Без, Татарстан егетләре, руслар, латышлар, белоруслар белән, башкорт, чуваш һәм башка халыкларның уллары белән бергәләп, Украина халкын дошманнан азат итәр өчен авыр сугышларга ташландык. Без сугыша-сугыша чал Днепрны кичтек, мәшһүр Каховка бәрелешләрендә катнаштык. Исегездәме ярты дөньяны әйләнгән данлы җыр!

Каховка, Каховка, родная винтовка…

Горячая пуля, лети!

Иркутск и Варшава, Орел и Каховка –

Этапы большого пути…

      Совет властеның язмышын хәл иткән менә шул тарихи сугышларда якташларыбыз белән бергә мин дә катнаштым.

Ул елларда “халыклар дуслыгы” дигән сүзләр телгә кермәгән иде әле. Әмма сүзе булмаса да, дуслык хисе безнең күңелләребездә иде. Тавриданың көзге-кышкы кырыс далаларында акларга каршы, Махно бандаларына каршы көнне-төнне белмичә сугышып йөргәндә, Украина халкы безне үз туганы кебек каршы алды, җылы өендә урын бирде, тамагыбызны туйдырды. Оксаналар, Мариналар яраларыбызны бәйләде. Кырым капкасын бикләп торган атаклы Перекопка атакага ташланганда, язмышларыбыз кыл өстендә калган чакларда, без, төрле халыкларның сугышчы уллары, һәркайчан иңгә-иң торып сугыштык, кыенлыкларны бергә үткәрдек. Халыклар дуслыгының нинди бөек көч булуын мин тирәнтен әнә шунда аңладым.

Ул легендар елларны хәзер мин дулкынланып искә алам, үзебезнең буын белән, яшьтәшләрем, кордашларым белән чын күңелдән горурланам. Алдыбызга революция куйган бөек вазифаларны безнең буын намус белән үтәде. Минем кордашларым туган илнең беренче дәшүе белән кайсы Колчакка, кайсы басмачыларга, кайсы кара барон Врангельгә каршы яшь лачын ярсуы белән ташланды. Алар беркайда да сынатмадылар, бөек Ватанга биргән антларына, халыклар дуслыгына соңгы сулышларына кадәр тугрылыклы булып калдылар.

Бу көннәрдә данлыклы алтмыш яшен тутырган республикабызның беренче көннәре әнә шулай башланган иде.

 ***

      Әлеге хикәядән күренгәнчә, моннан 100 ел элек  булган бу истәлекле көн 19 яшьлек Гомәр Бәшировның күңелендә яңа барлыкка килгән ТАССР өчен горурлану да, халкыбызның киләчәге өчен шатлану мизгеле булып та истә калган. Ул аны Республикабызның 60 еллык юбилее уңаеннан яза, һәм ул 100 ел элек яңгыраган бу котлау сүзләрендә халкыбызның уңышларга ирешәчәген алдан билгели. Дөрестән дә Татарстан Республикасы бүгенге көндә Россиядә һәм бөтен дөньяда танылып яши һәм киләчәге тагын да уңышлы булсын иде.

Хәй Хисмәтуллинның тууына 125 ел уңаеннан очрашу кичәсе истәлекләргә бай булды.

Хәй Хисмәтуллинның тормыш юлы һәм иҗаты белән  “Казан арты” тарих-этнография музее директор урынбасары Гарипов Шәфигулла Зәйнулла улы  таныштырып үтте: “Хәй (Габделхәй) Хисмәтулла улы Хисмәтуллин 1895 елның 8 ноябрендә районыбызның Кысна авылында мулла гаиләсендә туа. Башлангыч белемне үз әтисеннән ала, ә 1908-1915 елларда Казан мәдрәсәләрендә укый, аннары үзе дә мәдрәсә мөгаллиме булып китә.Сугыш алды һәм сугыш елларында Хәй Хисмәтуллин Татарстан укытучылар белемен күтәрү институтында – гыйльми хезмәткәр, Татарстан Дәүләт музеенда әдәбият-сәнгать бүлеге мөдире вазифаларын башкара, урта мәктәпләрдә тел-әдәбият укыта. Хәй ага автор буларак катнашып төрле класслар өчен чыгарылган “Синтаксис” дәреслегенең 23 тапкыр, “Морфология” дәреслегенең 22 тапкыр басылуын искә алу да күп нәрсә турында сөйли”.

Әдәбият өлкәсендә хезмәт итүчеләр арасында Хәй ага Хисмәтуллинны белмәгән, аны ишетмәгән кеше бик аздыр. Хәй ага укыту-тәрбия эшенә күп көч сарыф иткән, бу өлкәдә күп һәм файдалы фәнни хезмәтләр калдырган күренекле педагог-тәрбияче. Аның шәкертләре бик күп. Кайберләре аннан төрле чорларда мәдрәсә, мәктәп, рабфак, институтларда турыдан-туры дәрес алса, икенчеләр аның күп санлы дәреслекләрен укып-өйрәнеп тормыш юлына аяк басалар. Ә үзе Хәй Хисмәтуллин кемнәрдә белем алган, аның чын остазлары кем булган? Шулар турында тулы мәгълүматны хезмәттәшебез, тарих бүлеге мөдире Гобәйдуллин Ленар Илгиз улы сөйләп, аңлатып үтте.

Без, “Казан арты” тарих-этнография музее хезмәткәрләре, Хәй Хисмәтуллинның тормыш юлын һәм иҗатын өйрәнү максатында 2015 елда аның Казан шәһәрендә яшәгән фатирында булган идек. Анда безне аның 1923 елда туган кызы  Ләйлә апа һәм оныгы Наилә апа каршы алды. Шул вакытта төшерелгән әңгәмә кичәбезнең кунакларына тәкъдим ителде.

Хәй Хисмәтуллинның оныгы Наилә апаны кичәбездә күрү, аның белән очрашу безгә, килгән кунакларга зур горурлык булды. Наилә ханым дәү әтисен бик яраткан һәм хөрмәт иткән, аның турында якты истәлекләре белән уртаклашты: “Бик дәрәҗәле, бик зур белгеч иде. Хәтере бик яхшы.  Картайгач, эштән туктагач, аңа еш кына телефоннан шалтыраталар иде. Ул вакытта дәү әтинең колагы начар ишетә иде, телефоннан сөйләшә алмый иде, тылмач булып мин ярдәм иттем. Сорауларны дәү әтигә әйтәм, җавабын сораучыга җиткерәм. Шунда минем исем китә иде, карт бит инде ул вакытта яше 80 гә якын,  сорауларга бердә уйламыйча төгәл итеп җавап бирә, нинди чыганаклардан алып булуын искәртә, хәтта кайбер китапларның битләренә кадәр әйтә иде. Без аның белән гел сөйләшеп утыра идек.  Мин аңа шакката идем:

• Дәү әти , син аны бер каян карамыйча, белеп әйтәсеңме соң, алар аны үз эшләренә язып куярга мөмкиннәр бит,- дип сорыйм. Ул миңа:
• Чын галим бер генә чыганактан файдаланырга тиеш түгел. Фәнни эзләнү өчен күп чыганаклардан карарга, өйрәнергә кирәк, минем үземнең бер өч-дүрт бик ышанычлы чыганагым бар иде дип,- әйтә иде.”

Килгән кунагыбыз Хәй Хисмәтуллинның тормыш иптәше Маһруй апаның туганы Шәвәлиева Рәмзия Азат кызы аларның гаиләләренең әдәплеге турында сөйләп шаккаттырды: “Искиткеч күп эшләгән галим. Әни ягыннан туганнар–профессорлар дип әйтергә ярата идек. Шундый тәртипле гаилә. Тавышлары йомшак, матур, затлы. Хәй абый белән Маһруй апа бер-берләренә бервакытта да тавыш күтәрмиләр, сүзгә килгәндә дә  акыллым дип ачуланышалар иде. Туганнары өчен ярдәмчел гаилә иде.”

“Алифба музее” мөдире Таҗиев Дамир Гыйлемшаех улы да: “Хәй Хисмәтуллин шундый чорда яшәгән: гарәп графикасында яза башлый, аннан латинча дәвам итә, 10 елдан соң кириллицага күчә. Галимнар өчен зур байлык,” — дип Хәй Хисмәтуллинның чын галим икәнен тагын бер кат искәртеп үтте.

Алёна Ганиева башкаруында “Туган илкәем” җыры, скрипкада уйнавы кичәбез кунакларының күңелләренә үтеп керде.

Кичәбезне йомгаклап “Казан арты” тарих-этнография музее директоры Камалова Гөлназ Гыйльметдин кызы Хәй Хисмәтуллин оныгы Наилә ханымга рәхмәт сүзләре әйтеп, район мәдәният идәрәсе җитәкчесенең рәхмәт хатын тапшырды. Ә Наилә ханым музеебыз фондына Хәй Хисмәтуллинның китапларын, фәнни хезмәтләрен бүләк итте. Алар музеебызда талантлы якташыбызның кадерле мирасы булып киләчәк буыннарга җиткереләчәк.

Авылда туып-үскән, үз тырышлыгы белән белем алган, гомере буе татар телен саклауга зур өлеш керткән,  күпләгән хезмәтләр иҗат иткән; үз белеме белән һәрвакыт уртаклашырга хәзер булуы, киң күңеллелеге өчен дә хөрмәт итеп, олылап искә алдык Габделхәй ага Хисмәтуллинны.

“Казан арты” музеенда  Хәй Хисмәтуллинның тууына 125 ел уңаеннан очрашу кичәсе булып узды. Районыбызның үткәнен, хәзергесен барлаганда халкыбызның никадәр зирәк, тырыш икәненә тагын бер кат ышанасың. Дөрестән дә, безнең якның кыю, эшчән халкы, күренекле шәхесләре халкыбыз тарихында онытылмас эз калдырып яшиләр. Талантлы фән, әдәбият һәм сәнгать вәкилләре – Арчабызның горурлыгы. Районыбызда күренекле, бөек, мактаулы исемнәр алган мөхтәрәм кешеләребез бар. Шулар арасында  Хәй Хисмәтулин да аерым бер мөһим урын алып тора. Филология фәннәре кандидаты, текстолог, педагог, күренекле әдәбиятчы, тел, әдәбият галиме, дәреслекләр төзүче, СССР (Татарстан) Язучылар берлеге әгъзасе, тәнкыйтьче  Хәй Хисмәтуллин белән без чын күңелдән горурланабыз. Искә алу кичәсендә оныгы, Россия фәннәр академиясенең “Казан фәнни үзәге” лабораториясе өлкән фәнни хезмәткәре, физика-математика фәннәре кандидаты Наилә Габделхәй кызы, туганнары Сабирова Рәмзия Кирам кызы, Мәрьям ханым, Ашытбаш авылыннан туганнары Шәвәлиева Рәмзия Азат кызы, озак еллар Ашытбаш мәктәбендә укыткан Мөхәммәт абыйның улы Алмаз һәм кызы Фадия, Ашытбаш мәктәбе директоры Кавиева Рәмизә Рәис кызы, Кысна авылыннан укытучы Файзрахманова Ләлә Сабирҗан кызы, Ашытбаш мәктәбеннән татар теле укытучысы Аухадиева Миләүшә Рәшит кызы, районыбызның татар теле укытучылары, студентлар катнашты.

8 ноябрьдә әдәбиятчы, тел галиме Габделхәй ага Хисмәтуллинның тууына  125 ел тулуны билгеләп үтәбез. Без аның белән чын күңелдән горурланабыз, чөнки Хәй абый дөньякүләм танылачак шагыйрь Габдулла Тукайның ялкынлы чыгышларын тыңлаган, кайбер кичләрдә авыру Фатих Әмирхан янында утырып әңгәмә корган, Мәҗит Гафури белән бергәләп сөйләшә-сөйләшә чәй эчкән, Галимҗан Ибраһимовны күреп-белгән һәм фатихасын алган, ярсу йөрәкле Гадел Кутуй белән бергә эшләгән һәм тагын бик күп күренекле шәхесләр белән аралашкан якташыбыз. Габделхай ага гаять тыйнак, югары культуралы, сизгер кеше булган. Ул үзе белән бергә эшләгән коллективның һәр уңышына чын күңелдән сөенә белгән, аның кечкенә генә кимчелекләренә дә көенгән һәм борчылган.

Филология фәннәре кандидаты, текстолог, педагог Хәй (Габделхәй) Хисмәтулла улы Хисмәтуллин 1895 елның 8 ноябрендә районыбызның Кысна авылында мулла гаиләсендә туа. Башлангыч белемне үз әтисеннән ала, ә 1908-1915 елларда Казан мәдрәсәләрендә укый, аннары үзе дә мәдрәсә мөгаллиме булып китә. Октябрь революциясеннән соң ул озак еллар халык мәгарифе системасында эшли: Арча төбәге авылларында яңа совет мәктәпләре ачу, китапханәләр, ликбезлар, ягъни укырга-язарга өйрәтү пунктлары оештыру буенча Мәмсә волостында мәгариф инструкторы була, Арча кантоны укытучыларының  кәсептәшләр берлегенә җитәкчелек итә. 1925 елны Казанга күчеп килеп, башта Татар балалар шәһәрчегендә – укыту-тәрбия бүлеге мөдире, шәһәрнең Арча кыры районында – мәгариф эшчеләренең кәсептәшләре берлеге рәисе, аннары Татар телен гамәлгә кертү курсларында,  18 нче номерлы татар урта мәктәбендә һәм 1929-1938 елларда татар рабфагында укытучы булып эшли.

Хәй Хисмәтуллин үзенең “Үткән юллар” дип исемләнгән язмасында: “1929 елны Наркомпрос мине пединститутка белем күтәрү өчен җибәрде. Тел-әдәбият дөньясына ныклап кереп китүем әнә шул елдан башлана. Пединститутта мине әдәбият һәм тел галимнәре Габдрахман Сәгъди, Галимҗан Нигъмәти, Гали Рәхим, Җәмал Вәлиди, Галимҗан Шәрәф укытты, шулар аркылы Сәлах Атнагулов, Фатих Сәйфи, Гомәр Гали һәм башкалар белән таныштым. Шулай итеп, бу елларда педагогия институтындагы тел-әдәбият кафедрасына татарның иң танылган кешеләре тупланган булган, без шулардан дәрес алдык”, – дип горурланып искә ала.

Сугыш алды һәм сугыш елларында Хәй Хисматуллин Татарстан укытучылар белемен күтәрү институтында – гыйльми хезмәткәр, Татарстан Дәүләт музеенда әдәбият-сәнгать бүлеге мөдире вазифаларын башкара, урта мәктәпләрдә тел-әдәбият укыта. 1944 елдан алып 1965 елга кадәр СССР  Фәннәр академиясенең Казан филиалы булган Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институтында өлкән гыйльми хезмәткәр булып эшли. Ул татар драматургиясе классигы Галиәсгар Камал иҗатын тикшерүгә багышланган монографик хезмәте нигезендә 1949 елны диссертация яклап, филология фәннәре кандидаты дигән гыйльми дәрәҗә ала. Якташыбызны 1957 елда СССР (Татарстан) Язучылар берлегенә кабул итәләр.

Әдәбият өлкәсендә хезмәт итүчеләр арасында Хәй ага Хисмәтуллинны белмәгән, аны ишетмәгән кеше бик аздыр. Хәй ага укыту-тәрбия эшенә күп көч сарыф иткән, бу өлкәдә күп һәм файдалы фәнни хезмәтләр калдырган күренекле педагог-тәрбияче. Аның шәкертләре бик күп. Кайберләре аннан төрле чорларда мәдрәсә, мәктәп, рабфак, институтларда турыдан-туры дәрес алса, икенчеләр аның күп санлы дәреслекләрен укып-өйрәнеп тормыш юлына аяк басалар. Хәй ага автор буларак катнашып төрле класслар өчен чыгарылган “Синтаксис” дәреслегенең 23 тапкыр, “Морфология” дәреслегенең 22 тапкыр басылуын искә алу да күп нәрсә турында сөйли. Хәй ага озак еллар дәвамында әдәбият дәреслекләре язу, хрестоматия төзү, башлангыч һәм урта мәктәпләр өчен программалар, методик кулланмалар төзүдә актив катнашкан.

Хәй Хисмәтуллин мәдрәсәдә укыган елларында ук  әдәбият белән кызыксына башлый. Ул  “Вильгельм Телль” исемле пьесаны төрекчәдән тәрҗемә итеп, “Мәгариф” нәшриятына тапшыра, әмма пьеса басылмый. Беренче басылган әдәби әсәре –“Чик саклаганда” хикәясе. Ул 1925 елны “Безнең юл” журналында “Хисмәт” имзасы белән дөнья күрә. Әйтергә кирәк, бу хикәя аның әдәби иҗат өлкәсендәге соңгы тәҗрибәсе, соңгы талпынуы була. Хикәяче булу теләге шуның белән сүнә, мәгәр аңарда әдәбиятны өйрәнү, тәнкыйтьче булу теләге уяна. Хәй аганы әдәбият дөньясында хаклы рәвештә таныткан өлкә — ул аның татар әдәбияты тарихын, язучыларның иҗатын өйрәнүдәге озак еллардан бирле дәвам итеп килә торган нәтиҗәле эшчәнлеге. Әдәбиятчы галимнең Габдулла Тукай, Галиәсгар Камал, Закир Һади, Фатих Кәрими, Сәгыйть Рәмиев, Мәҗит Гафури, Фатих Әмирхан, Шәриф Камал һәм башка күренекле классикларның әсәрләрен текстологик яктан хәзерләп, укучыларга җиткерүгә гаять күп көч куйганын аеруча билгеләп үтәргә кирәк. Тукай әсәрләрен хәзерләү өстендә генә дә ул 20 елдан артыграк, 1933 елдан  1955 елга кадәр эшли. 1950-60 нчы елларда ул Каюм Насыйри һәм Шиһап Мәрҗаниның сайланма әсәрләрен хәзерләүдә катнаша, Фатих Сәйфи-Казанлы һәм Гомәр Толымбай әсәрләрен туплап чыгара.

Хәй аганың әдәбият тарихын өйрәнүгә караган хезмәтләре дә күп. Ул 1954 елда “ХХ гасыр башы татар әдәбияты”, 1960 елда “Татар совет әдәбияты тарихы”, 1963 елда “Борынгы татар әдәбияты” кебек коллектив хезмәтләрне язуда катнаша.

1965 елга кадәр Галимҗан Ибраһимов исемендәге тел, әдәбият һәм тарих институтында эшләп Хәй ага  лаеклы ялга китә. Әмма ул пенсиягә чыккач та каләмен кулыннан төшерми, эшен дәвам итә. Якташыбызның 1968 елда “Шиһабетдин Мәрҗани”, 1969 елда “Галиәсгар Камал” исемле китаплары басылып чыкты,  “Фатих Кәрими” дигән хезмәте дөнья күрде.

Без, “Казан арты” тарих-этнография музее хезмәткәрләре, Хәй Хисмәтуллинның тормыш юлын һәм иҗатын өйрәнү максатында аның Казан шәһәрендә яшәгән фатирында булдык. Анда аның 1923 елда туган кызы  Ләйлә апа һәм оныгы Наилә яши иде. Без бергәләп Габделхай абыйның шәхси документларын, аның иҗаты белән бәйле китапларны, газета-журналларда чыккан материалларны барладык.  Алар безгә 1943, 1948 елларда басылган Габдулла Тукайның әсәрләре тупланган ике томлык академик басмасын, 1955-1956 елларда басылган дүрт томлыгын музейга  бүләк иттеләр. Хәй Хисмәтуллин ике томлыкка Габдулла Тукайның аерым китапларда, газета-журналларда басылган шигырьләрен, поэмаларын, әкиятләрен бер үзе бөртекләп туплый һәм шулай итеп Тукайның иҗатын тирәнтен өйрәнә башлауга юл ача. Ә дүрт томлыкны Хәй Хисмәтуллин Якуб Агишев белән бергә тагын да тулыландыралар һәм халыкка җиткерәләр. Аларның күп еллар башкарган хезмәтләре нигезендә бөек шагыйребез Габдулла Тукайның биш томлыгы, ә 2016 елда алты томлыгы дөнья күрде.  Ләйлә апа, ул үзе дә химия фәннәре кандидаты дигән гыйльми дәрәҗәгә ия ,  әтисе турында: “Әти бик әйбәт кеше иде, мин нинди сорау бирсәм дә, ашыкмыйча җавап бирде. Аның бастырып чыгарган дәреслекләрен, мәкаләләрен кызыксынып укып бара идем. Татар теле һәм әдәбияты дәреслекләрен үзлегемнән өйрәндем, ул елларда алар мәктәпләрдә күп кулланылды. Бездә Габдулла Тукай, Һади Такташ, Галимҗан Ибраһимов һәм башка язучыларның әсәрләре бик күп иде, мин аларны яратып укыдым. Бүген дә татар телендә иркен сөйләшәм, мин аның өчен әтиемә рәхмәтле.

Әти әниемне бик ихтирам итте, алар бер-берсен бик хөрмәтләп яшәделәр.

Әти Арча районында китапханәләр ачуда катнашкан, ятим калган балалар өчен 50 урынлы балалар йортлары оештырган. Әни белән алар икесе дә Кысна авылыннан булганлыктан, әти әнине балалар йортына эшкә чакырган. Ә ул вакытта әнием Маһруй кызлар гимназиясен тәмамлаган булган. Аннан соң  әни гомер буе мәктәптә математика укытты. Бик авыр елларда яшәдек бит. Әтинең бертуганнары репрессия корбаннары булганлыктан, аларның балалары бездә яшәделәр, әти аларны бик кызгана иде, киң күңелле кеше буларак аларга һәрвакыт ярдәм итеп яшәде. Егет чагында Ташкентта яшәп кайтканлыктан булгандыр инде, әти пылауны бик тәмле итеп пешерә иде. Аны ашап караган туганнар әле дә сагынып сөйлиләр.

Сугыш елларында мин химика-технология институтында укыдым. Көндез укыдык, төнлә заводта эшләдек. Безне Ленинградтан күченеп килгән профессорлар укытты. Институтта укыганда әти үзенең киңәшләре белән миңа бик теләп ярдәм итте”,– дип искә алды. Ни кызганыч, Ләйлә апа  безнең арада юк инде, ул узган ел вафат булды.

Оныгы Наилә дә физика-матемтика фәннәре кандидаты, ул да: “Мин аның янында йөреп укырга өйрәндем. Ул мине мәктәптән каршы ала, дәрес әзерләгәндә кирәк булганда, булышып җибәрә иде. Татар телендә иркенләп сөйләшә алуым да, дәү әтиемнең тырышлыгы. 35 ел педагогия институтында информатика фәнен укыттым, лекцияләремне татар телендә дә иркенләп үткәрә идем”, –  дип горурланып сөйли.

Алар музейга Хәй Хисмәтуллинның хезмәт кенәгәсен, филология фәннәре кандидаты булуы турындагы документның күчермәсен, хатларын, төрле елларда төшкән фотоларын, башкарган хезмәтләренең тулы исемлеген,  язып барган көндәлекләрен, бүләк ителгән өстәл сәгатен, яратып тагып йөргән галстугын һәм башка истәлекле әйберләрен тапшырдылар. Безнең өчен бигрәк тә якташыбызның 1932 елда латин графикасында чыгарылган “Дөрес язу күнекмәләре”, 1941 елда басылган “Тыныш билгеләре һәм күнегүләр” китаплары, татар теле грамматикасы буенча язылган дәреслекләре музей фонды өчен бәяләп бетергесез экспонатлар булдылар.

Татар филология белеменең күренекле вәкиле, фәннәр кандидаты, СССР Язучылар берлеге әгъзасы Габделхәй ага Хисматуллинның илле еллык бай иҗади хезмәт юлы хәзерге татар телен, әдәбиятын, классик язучылар мирас итеп калдырган зур байлыкны һәм борынгы әдәбиятыбызның язма истәлекләрен өйрәнү белән аерылгысыз бәйләнгән. Габделхай аганың шул мәсьәләләр турында йөзгә якын мәкаләләр, китаплар, җыентыклар бастырып чыгаруы аның искиткеч тырышлыгын, бөтен рухи һәм физик көчен иҗади хезмәткә багышлавын бик ачык раслый.

Авылда туып-үскән, үз тырышлыгы белән белем алган, гомере буе татар телен саклауга зур өлеш керткән Габделхәй ага Хисмәтуллинны без татар филологиясен үстерү өчен армый-талмый эшләве һәм күпләгән хезмәтләр иҗат итүе өчен дә, шулай ук кешеләргә яхшы мөнәсәбәте, үз белеме белән һәрвакыт уртаклашырга хәзер булуы, самими эчкерсез характеры, киң күңеллелеге өчен дә хөрмәт итеп, олылап искә алабыз.

“Казан арты” тарих-этнография музее

директор урынбасары Шәфигулла Гарипов

Павел Александрович Афанасьев родился в бедной крестьянской семье Смоленской губернии 7 ноября 1886 года. Он прошел трудный путь: был каменщиком и кочегаром, матросом и шахтером. В 1905 году он стал принимать деятельное участие в революционном движении. Осенью 1905 года пишет свои первые стихи, они вошли яркой страницей в летопись этого года: «Царь испугался, издал манифест. Мертвым свобода! Живых под арест!

А вскоре автора этих гневных строк сослали в Арск. Здесь на берегу Казанки, родились новые стихи, овеянные революционной романтикой. С тех пор Павел Афанасьев стал пролетарским поэтом Павлом Арским.

В 1915 году Павел Александрович был мобилизован в армию, но и здесь он вел активную революционную пропаганду среди солдат, писал революционные стихи.

Рядовой солдат гвардейского Павловского полка с оружием в руках сражался на улицах Петрограда в феврале 1917 года. Самодержавие пало. В России началась революция. А вскоре Арского избрали заместителем председателя полкового солдатского комитета. Он с головой окунулся в революционные события бурного семнадцатого года, все находит отклик в сердце поэта.

В дни Октябрьского вооруженного восстания Павел Арский вместе с солдатами своего полка штурмовал Зимний дворец.

В 1918 году Павел Александрович вступил в партию. Он выпустил несколько сборников стихов, первый из них вышел в Петрограде в 1919 году и назывался «Годы борьбы».

Тему революции он пронес через все свое поэтическое творчество. Он всю жизнь писал стихи, его воспоминания были опубликованы в книге «В огне революции» (1967 г.)   Участник трех революций, Павел Александрович в 1956 году был награжден орденом Трудового Красного Знамени.

До конца своих дней (Павел Александрович  умер в 1967 году в Москве) сохранил теплые воспоминания об Арске. В ноябре 1966 года он писал: «В городе Арске я был в ссылке в 1906 году, откуда бежал в августе 1907 года. чудный город, древний город».(По материалам Л.Ильиной,которая в годы Отечественной войны была эвакуирована в Арск, училась в Арской средней школе №1).

Без яшәгән заман – алгарышлар чоры,

Республикам чәчәк аткан чор!

Узган юлы – йөз ел, аз да күп тә түгел,

Чал тарихлы тулы бер гасыр.

“Иң гади бер ачыш – сезнең Ильич уты,

Неон яктырткычлар янында.

Радиосы нәрсә, телевизор нигә –

“Айфон” һәм “Айпад” лар барында?!” –

Яшьләр, бәлки, шулай фикер йөртә булыр,

Роботларга йөкләп үз эшен…

Иннополис дигән иң яшь шәһәр раслый

Илнең технологик үсешен.

Татарстан атлый яңа гасыр белән

Бер үк тизлек, бер үк адымда…

“Миллениум” гүя безне тоташтыра

Заман дигән шаулы агымга.

Нано кисәкчәләр, метро, экспресслар –

Татарстан синең бүгенгең.

Тик онытмый тарих һәрбер казанышның

Күктән төшкән тылсым түгелен.

Ачлык афәтләрен, колхозлашу чорын,

Сугыш корбаннарын – һәммәсен…

Югалтулар аша, Ватан хакын хаклап,

Җиңүләргә, илем, килгәнсең!

Республикам атлый киләчәккә таба,

Зур ышаныч белән, нык басып.

Яшь алмашка торсын имин якты таңнар,

Бәхет ишекләрен киң ачып.

Дәүләтең нык булса, Татарстан — илем,

Әләмең дә горур җилфердәр.

Бер тавыштан безне: “Гасырларны кичкән,

Мең яшәр ил”, – диеп йөртерләр!

“Казан утлары” журналының октябрь санында басылып чыккан   “Мең  яшә, Татарстан!” шигыре  Республикабызның тарихы, бүгенге көне һәм уңышлары белән горурланып язылган. Аны якташыбыз, Курса Почмак авылында туып-үскән  шагыйрә, бик күп җырлар авторы Сания Әхмәтҗанова язган. Бу шигырь 6  ноябрь – Татарстан Республикасы Конституциясе көне алдыннан әдәбият сөючеләргә бүләк булып яңгырый.

Конституция – төп закон дигән сүз. Безнең республикабызда яшәүче һәр кеше шушы төп законны үтәргә, аны ихтирам итәргә, олы итеп карарга бурычлы. 1992 елның 6 ноябрендә кабул ителгән Татарстан Республикасы Конституциясе  хәзерге хокукый системаны булдыруда әһәмиятле роль уйный, иҗтимагый-сәяси үсешенә уңай йогынты ясый. Республиканың Төп законына таянып без икътисадны һәм социаль өлкәне үстерәбез, Татарстан Республикасы илнең алдынгы төбәкләре сафында ныклы урын тота. Даими рәвештә тормыш-көнкүреш дәрәҗәсен яхшырту, шул исәптән кешеләрнең керемнәрен арттыру, ныклы белем бирү һәм сыйфатлы итеп медицина хезмәте күрсәтү, һәркемгә торак алу, мәдәни-спорт объектларына йөрү, яшәү өчен уңайлы тирәлек булдыру һәм рухи үсешне тәэмин итү мөмкинлекләре тудыра.

Якташыбыз, Мөрәле авылында туып-үскән шагыйрь Хәнәфи Бәдигыйның   “Төп Канун” дигән  шигырендә Республикабызның Конституциясе кабул ителү белән горурлану, халкыбызны ярату һәм хөрмәтләү чагыла.                                             

Тал песие генә буласы иде,

Җылынасы кояш нурында.

Кая инде безгә шигырь язу

Илнең Төп Кануны турында.

Безнең өчен күпме язды аны

Рәсәй совет хөкемдарлары.

Кабул ителде дә таләп итте,

Болыт басты күкне аннары.

Күпме купшы сүзләр ишеттек без,

Шул сүзләргә күпме кул чаптык.

Хокуксызлар булып яшәсәк тә,

“Якты киләчәккә” дип чаптык.

Һәм, ниһаять, килде шундый көннәр –

Үз Кануны Татарстанның.

Халкыбызны яклар, саклар көче булсын,

Бу Төп Канун дигән дастанның.

Кая инде җитди шигырь язу

Илнең кагыйдәсе турында!

Әмма язылгандыр… яшәгәнгә

Безнең Кануныбыз нурында!

“Казан арты” тарих-этнография музееның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә “6 ноябрь – Татарстан Республикасы Конституциясе көне” дип исемләнгән күргәзмә эшли. Анда Республикабыз тарихы һәм бүгенге көне турында кызыклы экспонатлар куелган. Мәктәп укучылары, килгән кунаклар күргәзмәне кызыксынып карыйлар.

Рус белән тормыш кичердек сайрашып,

                                                                                                     Тел, лөгать, гадәт вә әхлак алмашып.

                                                                                                                                                   Габдулла Тукай

      4 ноябрь – Халыклар бердәмлеге көне. Бу көн илебез тарихына хөрмәт һәм аның данлыклы традицияләрен дәвам итү көне буларак, Россиядә 2005 елдан билгеләп үтелә. Халкыбыз буыннан-буынга күчеп килгән тарихи хәтернең кадерен белә, балаларга һәм оныкларга туган җирне ярату, гражданлык теләктәшлеге һәм башка диннәргә карата ихтирамлы мөнәсәбәттә булу кебек мәңгелек кыйммәтләрне тапшыра.

Тарихи тамырлары тирәнгә барып тоташа торган бу дәүләткүләм бәйрәм Россия дәүләтчелеге тарихының онытылмас сәхифәләрен гәүдәләндерә. Моннан дүрт гасырдан артык элек безнең бабаларыбыз  Ватаныбызны дошманнардан азат итеп, Россия дәүләтенең  мөстәкыйльлеген саклап кала. Нәкъ менә халыкның бердәмлеге иң катлаулы, авыр вакытларда ил язмышын хәл итә һәм зур җиңүләргә ирешүгә нигез була. Һәм бүген илебезнең төп хәзинәсен тәшкил иткән, күп төрле гореф-гадәтләргә, йолаларга, мәдәниятләргә, телләргә, дини карашларга ия булган халкыбыз шулай ук бердәмлеккә, тынычлыкка һәм татулыкка омтылып яши.

Бүгенге көндә күпмилләтле халкыбыз өчен бу бәйрәм илебезнең тарихи үткәнен барлау гына түгел, ул демократия һәм үзара ихтирам, тынычлык, иминлек һәм гаделлек принципларына өндәү дә, Россия халыкларына хас булган бердәмлекне һәм гасырлар буена тупланган туганлык, кешелеклелек, дуслык хисләрен ныгытуга һәм тагын да үстерүгә этәргеч тә булып тора.

“Россиядә 172 милләт һәм барлык дини конфессия вәкилләре яши. Шуңа күрә халыкларның хокукларын тану, аларны тормышка ашыру бик мөһим. Милләтләр арасындагы мөнәсәбәтләрнең бүгенге этабында Россия кебек күпмилләтле дәүләткә халыкара танылган кеше хокуклары проблемаларын тикшерүнең актуальлеге бәхәссез”,– дип яза якташыбыз, күренекле журналист Әгъзәм Фәйзрахманов..

Татарстан Республикасы – бердәм Россия Федерациясенең аерылгысыз өлеше. Безнең уңышлар аның үсешенә, халыкара киңлектә абруе артуга турыдан-туры бәйле. Халыклар бердәмлеге көнен бәйрәм итү алга таба да куәтле икътисадый һәм мәдәни багланышларны киңәйтүгә, күпкырлы дуслык мөнәсәбәтләрен ныгытуга хезмәт итәр.

Россиянең, шул исәптән Татарстанның да хәзергесе һәм киләчәге өчен һәркем җаваплы. Күпмилләтле халкыбыз үзенең хезмәт сөючәнлеге, һөнәри осталыгы һәм тырышлыгы белән илебезнең үсешенә лаеклы өлеш кертә.

Татарстан Республикасы Президенты Рөстәм Миңнехановның Халыклар бердәмлеге көне уңаеннан: “Бүгенге катлаулы сәяси вазгыять шартларында милләтара һәм конфессияара тынычлыкны һәм гражданнар арасында татулыкны ныгыту аеруча мөһим, Татарстанда игълан ителгән Туган телләр һәм халыклар бердәмлеге елы бу юнәлешкә аеруча булышлык итәргә тиеш”,– дип әйтелгән татарстанлыларга мөрәҗәгатендә.

Без сезне Халыклар бердәмлеге көне уңаеннан котлыйбыз, һәркемгә тормыш сөючәнлек, үз көчләрегезгә ышаныч, гаилә иминлеге, тынычлык һәм муллык телибез. Өлкәннәребез дә, һәм без дә яхшы хәтерлибез, сүзләрен Әхмәт Ерикәй, көен Сәлих Сәйдәшев иҗат иткән “Дуслык турында җыр” бу бәйрәмгә бик тә туры килә һәм ул әле бүген дә әһәмиятен югалтмый.

                                              Бердәмлекнең көче океан,

                                              Океаннан хәтта көчлерәк.

 Без күтәргән дуслык байрагы

   Гасырларга барыр җилфердәп.

                         Үстергән дә безне чын дуслык,

                            Көч биргән дә безгә чын дуслык.

                    Дуслык булса, яшәр гомергә

                          Бөтен җир шарында тынычлык.