Мы познаем мир!

В современном мире особо важно выделить тему природы, охраны окружающей среды. 11 сентября в музее «Казан арты» в рамках акции «Добрая Земля» была проведена экологическая мини-викторина для учащихся 4-7 классов. Дети с удовольствием отвечали на вопросы о природе, животных, растениях. После был показан познавательный фильм.

 

Так же ученики младших и старших классов АСОШ №1, студенты Арского педколледжа познакомились с экспозициями нашего музея.  Мы всегда рады встрече с такими любознательными и активными ребятами. Они очень хорошо знают историю района, интересуются экспонатами и с удовольствием отвечают на вопросы экскурсовода. Желаем всем успешного учебного года и ждем вновь на музейных мероприятиях.

Суслонгерда урман кискән

Габидуллина Миңнебәдәр Гали кызы 1908 елда хәзерге Арча районы Гөберчәк авылында туа. Мәдрәсәгә йөреп, гәрапчә укырга-язарга, соңрак кириллица графикасын өйрәнә. Чибәр, сылу гәүдәле кыз тарихка язылган күп вакыйгаларның шаһите булып яши: Беренче Бөек Ватан, Гражданнар сугышы, колхозлар оешу һ.б. 1934 елда авыл егете Гыйндуллага кияүгә чыгып, өч бала таба. Ләкин ирен 1941 елда кайбер көнчеләр тырышлыгы белән төрмәгә утырталар. Миңнебәдәр авылдашлары белән кырда, ындыр табагында эшли. Ул һәр эшне намус белән башкара. Казанның Вахитов төрмәсендә утырган ире янына да йөри. Биш бәрәңге пешерә, өчесен балаларга дип өстәленә куя, калган икесен иренә дип алып китә торган була. Ә колхозда Бөек Ватан сугышына җибәрергә дип, һәр гаиләгә кипкән  бәрәңге тапшыру планы куела. Гаиләдә ашарга болай да бәрәңге җитмәгән чорда куелган планны да үтәргә кирәк. Авыл советына килгән наряд белән Миңнебәдәр Суслонгерда урман да кисеп кайта. Ул иртә таңнан караңгы төнгә кадәр колхозда эшли. Өенә ягарга утыны да булмый, олы кызы урманнан нарат ботаклары җыеп төшеп, миченә яга, шунда аз гына булса да ризык әзерләнә. Ярый хатынның абзарында сыеры була. Шул малны ашатыр өчен качып кына кырдан печән алып кайта, балалары сыер сөте белән  тамак туйдыра. Җәен кызлары урманнан каен җиләге җыеп, егерме чакрым ара үтеп, базарда сатып кайта. Гаиләгә аз булса да керем керә яки шул акчага кирәк-ярак алына. 1947 елда ире төрмәдән әйләнеп кайта. Шулвакыттан соң гына гаиләдә бераз тынычлык урнашып, хуҗалык ныгый башлый, Миңнебәдәрнең ике нарасые туа. Яңа урынга йорт салып, кабат хуҗалык тергезгән гаилә матур гына яшәгәндә, 1978 елда, Миңнебәдәрнең ире үлеп китә. Балалары белем алып, тормышта һәркайсы үз урынын таба, оныклар үсә. Миңнебәдәр дус-туган белән һәрвакыт аралашып яши, кич утырулар оештыра. Үзенең җиләкле чәйләре белән күрше-күләнне сыйлый, кул эшләре тота. Авылда ул оста тегүче булып та санала. Һәркемнең теләген истә тотып, киемнәр тегә, карават, тәрәзә челтәрләре, оекбаш-бияләйләр бәйли, намазын укый, уразасын калдырмый, бакчасында яшелчә, җиләк-җимеш үстерә. Ул кунакчыл, киң һәм ачык күңелле, кешелекле, якты йөзле хатын. Ак яулыгын бәйләп, үзе теккән күлмәк-алъяпкычын киеп, хуҗалыгында эшли. Өлкәнәйгәч, балалары янына, Казанга барып, кышны шунда үткәрә. Язын кабат йорт ишеген ача. 1994 елның 13 декабрендә ул вафат була. Бүген дә аның йорт тәрәзә төпләрендә шаулап гөлләр үсә, бакчасындагы алмагачлары чәчәккә күмелә. Кызлары туган нигезне ташламый, чистартып, карап торалар һәм әниләрен искә алып, Коръән ашлары үткәрәләр.

Халидә Габидуллина

Оста умартачы

1931 елның 14 февралендә хәзерге Арча районы Гөберчәк авылында Фәрхетдин һәм Миңзифа гаиләсендә Нурия исемле кыз туа. Чибәр, сылу гәүдәле кыз җиде класс белем ала. Бөек Ватан сугышы башланганда мәктәп укучысы булган Нурия вакыйгалар агышында өлкәнәя. Укыган чорда яшьтәшләре белән урман буенда окоплар казып, Шәмәрдәннән чәчү өчен симәнә орлыклары алып кайта. Мөндеш тукталышында товар поездлары бераз әкрен барган вакытта сикереп төшеп калып, язгы ташу суларын ерып авылга симәнә алып кайтулар аның күңеленә гомерлеккә уела. Мәктәптә бары бер генә “4”ле билгесенә укый, калганнары “5”ле белән бәяләнә. Сугыш беткән хәбәрне мәктәптә ишетә, шатланып, елый-елый укудан кайтып та китәләр. Нуриягә укытучылыкка укырга барырга тәкъдим дә ясала, ләкин язмыш икенче төрле юнәлеш ала. Үзеннән унтугыз яшькә өлкән, сугышта катнашкан Мөхәммәтзарифка димлиләр. 1951 елда алар никахлашалар, дүрт балага гомер бирәләр. Нурия умартачылар курсында белем алып, туганы Фәһметдин янында умартачы булып эшли башлый. Эшли-эшли үз хезмәтенең остасына әйләнеп, ел саен “Арча районының иң алдынгы умартачысы” исеменә лаек була. Кышкы айларда колхозда төрле эштә катнаша. Озын кара чәчле Нурия Минзина оста пешекче булып та өлгерә. Туй, килен токмачы, бәби чәе, Коръән ашлары үткәргән авылдашлары аны аш-су әзерләргә махсус чакырганнар, чәк-чәк, кош теле, паштетларны телеңне йотарлык итеп уңдырган. Оекбаш-бияләй бәйли, чигү чигә, юмартлыгы белән кешеләрне үзенә җәлеп итә. Бал аерткач, кешеләрне бал белән сыйлый. Бервакыт күрше авылдагы бер хатынның аягы пешә, озак вакыт төзәлми. Нурия шуны ишетеп, тома-балавыз ясап, аны шул хатынга илтеп бирә. Шуны куллангач, пешкән урын төзәлә. Ярдәмчел, кунакчыл, ачык йөзле, моңлы җырлаучы хатын биш ел буе урын өстендә яткан ирен тәрбияли. Балалары гаилә корып, оныклар сөендерә. Ире һәм үзенең дә туганнары күп булгангамы, алардан бервакытта да кунаклар өзелми. Пенсиягә чыккач та ун ел умартачы булып эшләгән, Бөек Ватан сугышы чорында намуслы хезмәте белән тыныч тормыш көннәрен якынайтуга үзеннән өлеш керткән Нурия Минзина 2015 елның 16 февраленә кадәр яши. Хәзерге вакытта аның турындагы истәлекләр белән балалары, оныклары бүлешә, рухына дога кыла.

Халидә Габидуллина

Мич коймагы пешерергә яраткан

Татарстан республикасының Мамадыш районы Ак чишмә авылында 1898 ( документларда 1901 ел итеп күрсәтелгән) елда Миңзифа Габдерахман кызы дөньяга килә. Көдрә чәчле кыз заманына күрә бераз белем ала. Илдә барган төрле чор вакыйгаларының шаһиты булган сылу, чибәр кыз булачак ире белән чит җирләрдә эш вакытында очраша һәм кияүгә чыгып, Арча районы  Гөберчәк авылына кайтып урнаша. Ире Фәрхетдиннең  Казахстан якларына эшкә барганда юлда беренче хатыны тиф белән авырып үлә, кечкенә кызы кала. Сеңлесенең гаиләсеннән ризалык алып кияүгә чыкмавына ачуы килеп, Миңзифаның абыйсы әйберләрен җыеп алып китәргә дип Гөберчәккә килә. Ләкин яшь киленнең кайнанасы аны җибәрми. Гаиләдә алты бала туа. Иренең беренче хатыныннан булган бала белән җиде нарасый тәгәрәшеп үсәләр. Миңзифа колхозның төрле эшенә йөри. Тегү артелендә идән дә юа. Артельгә товар да алып кайта. Бервакыт Иске Масра авылыннан кайтканда каршысына су коенган егетләр чыга. Яшь килен иген басуына кереп кача, көч-хәл белән алардан качып котылган Миңзифа курку катыш авылына кайтып егыла. Ул җитез, өлгер хатын буларак, чисталыгы, аш-суга осталыгы белән дә авылдашлары арасында хөрмәт казана. Габтрәкыйп улы Япон сугышында катнашып, күкрәгендә медальләрен ялтыратып, сугыштан исән-сау әйләнеп кайта. Сугыштан соңгы торгынлык елларында да Миңзифа намус белән хезмәт итә. Башка авылдашлары белән беррәттән кырда, ындыр табагында да эшли. Хуҗалыгында маллар асрый, күрше-тирәсе белән дустанә аралаша, үзара өмәләрдә катнаша, оекбаш-бияләйләр бәйли. Тәртипле, ягымлы карашлы, әдәпле хатын балаларының бер-бер артлы гаилә коруларына сөенеп яши, оныклар тәрбияләшә. Тыныч тормышта имин генә яшәгәндә 62 яшендә ире вафат була. Мичендә коймак, пәрәмәч, ипиләр пешерергә яраткан авылдашыбызны хөрмәт йөзеннән “җиңги” дип йөртәләр. Ак яулыклы, җыйнак гәүдәле, тыныч холыклы, сабыр, булганына шөкер итеп яшәүче Миңзифа Габдерахман кызы төп нигездә улы Әнәс, килене Бинира, оныклары белән яши, 1996 елның 2 апрелендә вафат була. Оныклары аны сагынып искә алалар. Истәлекләр барлау вакытында аларның әбиле чорга кире кайтып, аның кайнар коймакларыннан авыз итәселәре, янәшәсендә булып, иркәләнәселәре килүе дә сизелә. Миңзифа апа турында балаларының, оныкларының сөйләгән истәлекләре аның рухына дога булып ирешсен.

Халидә Габидуллина

Сабыр хатын

“Әбием Рабига Мөхәммәтсафа кызы Сафина-Мәһдиева 1891 елда Татарстанның Саба районы Түбән Симет авылында мулла гаиләсендә туа. Гаиләләре ишле була. Соңрак ятимлек ачысы да эләгә. Бабаем Сөнгатулла Бәдретдин улы Мәһдиевкә кияүгә чыккач, алар Гөберчәк авылында яши башлыйлар. Әби тугыз бала таба. Өчесе тугач та вафат була. Олы кызы Рәкига апа сугыш башлангач, 17 яшендә окоп казырга барган җирдән чирләп кайтып, чәчәк кебек гомерен урын өстендә уздырып, 25 яшендә гүр иясе була. Төпчек кызы Гөлчәчәк арада иң зиһенле, тере, бик матур булып, 4 яшькә җитә, иртә сөйләшә башлый, ләкин кызамык авыруыннан терелә алмыйча, вафат була.

Мин туганда әбигә 68 яшь, аның 4 баласы исән-саулар иде. Берлингача барып җитеп, сугышта сапер-минер булган Рәшит абый (әби аны Габдерәшит дип әйтә иде), 16 яшеннән бригадир булган, аннары гомер буе сәүдә өлкәсендә хезмәт куйган Рауза апа, 44 ел мәктәптә укытучы булып эшләгән әнием Равия һәм татар халкының яраткан язучысы Мөхәммәт абый. Бабаебыз Сөнгатулланы “халык дошманы” дип алып китеп, Казан төрмәсендә атканда әбигә 47 яшь булган. Аңарчы ниләр генә кичермәгән ул. Караңгы төннәрдә билгесез кешеләр бик еш сорау алырга бабайны алып китеп, гаиләнең тынычлыгын бозулар, мал-мөлкәтләрен тартып алулар, колхозга алмыйча ачка тилмертүләр, якыннарын югалту газаплары, куркып, туганнар белән аралашудан мәхрүм итүләр һ.б.

Китап сөючеләргә бу хәлләр барысы да Мөхәммәт абый әсәрләре аша билгеле. Ул үзенең “Торналар төшкән җирдә” повестенда бер бүлекне әбигә багышлый.

Мин үземне белә башлаганда әби инде хәйран таушалган, ап-ак чәчле, чандыр гына карчык иде. Әнием гел мәктәптә, дәресләр беткәч, кочагы белән дәфтәрләр күтәреп кайта, кичләрен дә дәрес планнары төзеп үтә. Мин тулаем әби карамагында. Ул үзе бишвакыт намазын калдырмый торган, бик чиста-пөхтә, дөреслек яратучы кеше иде. Күренекле мәгърифәтче Таип Яхиннар нәселенең бер вәкиле буларак, заманының белемле, аек акыллы, сабыр бер заты иде. Авылда аңа исеме белән түгел, ә зурлап “абыстай” дип дәшәләр, бәлки күп кеше аның исемен дә белмәгәндер. Авыл халкы, бигрәк тә хатын-кыз заты, гаиләләрендә берәр матавык килеп чыкса, киңәшкә әби янына киләләр. Ул тыныч кына бүлдермичә тыңлый, аннан үзенең киңәшләрен бирә. Аның тырышлыгы белән бик күп гаиләләр сакланып калынгандыр. Әби өчен авылда начар нәсел юк, барысы да юньле, эшлекле. Аның кем беләндер сүзгә кергәнен, гайбәт сөйләгәнен ишетеп үсмәдем. Әби зарланырга яратмый иде. Елаганын күрсәтмәде. Үзе дә иркә булмады, балаларын да, оныкларны да артык иркәләмәгәндер дип уйлыйм. Тавышы бик матур, моңлы, Коръәнне көйләп, мәкам белән укый иде. Эче пошкан вакытлары булдымы икән, “Очты дөнья читлегеннән тарсынып күңелем кошы” дип җырлый, ә мин бу сүзләрнең мәгънәсен аңламыйча гына үзем кабатлый идем. “Тәфтиләү” булган икән ул. Гомумән, безнең өйдә Г.Тукай бик популяр булды. Рабига абыстай турында истәлекләрем аңа дога булып барсын. Исән вакытында минем бала гына булуым, аңа хөрмәт күрсәтә алмавым күңелне тырнап тора. Кайтсын иде ул вакытлар, юк шул…

Гөберчәк авылындагы безнең йорт һаман шул ук. 1916 елда бабай салган йорт. Япь-яшь Рабига кайчандыр ничә баласын кочаклап, ире Сөнгатулланы мәңгелеккә озатып калган, оядан очып таралышкан балаларының кайтуын көтеп яшәгән шул ук тәрәзәләр. Әбием кебек авыр тормыш йөген тартып, таушалып киткән, бик зур тарихны үзендә саклап тотучы, үзе моңсу, үзе горур булып, бакча уртасында басып торучы нигез-йорт”, — дип сөйләде оныгы Җәүһәр Галимова.

Рабига Мәһдиева 1971 елның көзендә вафат булып, авыл зиратына җирләнә.

Халидә Габидуллина

Музейда Мәскәү кунаклары

#МЫВМЕСТЕ

#БЕЗБЕРГӘ

#МӘРХӘМӘТЛЕТАТАРСТАН

#ДОБРЫЙТАТАРСТАН

9 сентябрь көнне районыбызның Сикертән авылында туып-үскән, бүгенге көндә Мәскәү шәһәрендә яшәүче, бөтен гомерен хәрби хезмәткә багышлаган Радил Сәләхетдинов үзенең тормыш иптәше, улы һәм килене белән  музеебызның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә булды. Илебезнең төрле төбәкләрендә яшәп тә Радил абыйның татар телендә матур итеп сөйләшүе, якташ язучыларыбызның әсәрләре белән таныш булуы бездә соклану уятты. Сикертән авылы тарихы һәм халкы, шунда туган татар халык драматургы Галиәсгар Камал турында материаллар туплаулары һәм музей ачарга әзерләнүләре хакында сөйләде. Шундый милләт җанлы кешеләр булганда  туган телебез сакланачагына ышанычыбыз артты.

Шәфигулла Гарипов

Рәхмәт, мөгаллимнәр мәктәбе!

Арча районы оешуга 90 ел

Арча педагогия училищесы ачылуга 90 ел

Сентябрьнең аяз бер иртәсен

Әле дә булса күңел сагына –

Шул иртәдә мин беренче тапкыр

Килгән идем аның янына.

Утыртканда парта арасына

Иңнәремнән назлап сөйде ул:

– Менә шулай,

Монда утырганнар

Зур үсәләр алар, – диде ул.

Кулга каләм бирде.

Зур эш булып,

“А” сызылды аның очыннан,

Томнаргача үткән белем юлы

Башланды бит әнә шушыннан.

Бу шигырь юллары Субаш Аты авылында туып-үскән укытучы, сугыш һәм хезмәт ветераны Солтан Гыйлемхановның “Укытучы” дигән шигыреннән алынды. Укытучы ул һәркем өчен изге зат. Ә укытучылар Габдулла Тукай исемендәге Арча педагогия көллиятендә әзерләнә. 1930 елның 15 июнендә Арчада милли мәктәпләр өчен башлангыч класс укытучылары һәм авыл хуҗалыгы хезмәткәрләре әзерләү максаты белән агропедтехникум ачыла. Бу уку йорты 1937 елдан Арча педагогия училищесы, 1992 елдан Арча педагогия көллияте итеп үзгәртелә. 90 ел дәвамында аны тәмамлаган егет-кызлар илебезнең төрле төбәкләрендә укучыларга ныклы белем һәм тәрбия бирәләр. Бу уку йортын тәмамлаучылар арасында күренекле язучылар, фән эшлеклеләре, сәнгать өлкәсендә танылган шәхесләребез бик күп. Якташ язучыларыбыз әсәрләрендә үзләре тәмамлаган белем йорты турында уңай фикерләрен, истәлекләрен әдәбият сөючеләргә җиткереп киләләр.

Чөмә-Елга авылында туып-үскән, Арча педагогия училищесын тәмамлаган күренекле укытучы, шагыйрә, язучы Заһирә Гомәрова “Тагын теге елларда ук” хикәясендә училищеның Урнәк бистәсендәге чорын сүрәтли.

…Иң беренче көндә училищеда безнең өчен югары курс студентлары белән очрашу кичәсе үткәрделәр. Кичә Заһидулла Яруллинның “Тукай маршы”н оркестр башкаруындагы пластинканы уйнату белән башланып китте. Аннан чыгышлар. Шушында ук без иң беренче мәртәбә тере язучы күрдек. Укытучыбыз Әнәс Кари иде ул. Безгә үз шигырьләрен укып күрсәтте. Кичәне йомгаклап училищеның директоры чыгыш ясады. Мишәр акцентлы иде. Укытучы профессиясенең бөеклеген һәм алдагы бурычларны аңлатты.

“Укытучы бөек кеше. Врач та, инженер да, һәммәсе дә укытучыга бурычлы. Барын да укытучы тудыра”, – дип тәмамлады ул сүзен. Шуннан соң без аерата теләп, яратып һәм тырышып укый башладык.Укытучы – ул иң бөек, иң күп белергә, иң яхшы кеше булырга тиеш икәненә тагын да ныграк төшендек.

Училищеда ул вакытта да әдәби түгәрәк бар иде. Бу түгәрәкнең зур күләмле стена газетасы даими чыгып килә. Анда яшь талантлар: Гариф Ахунов, Яхъя Халит, Мөхәммәт Мәһдиевләр аерата актив катнашалар иде.

Сүзем училищедагы беренче очрашу кичәсе турында иде бит. Әйе, шушы көннең күңеллелеге, тантанасы, андагы “Тукай маршы”ның моңы бүгенгедәй күңелем түрендә кояшлы иртәдәй балкып тора, иң изге хәтирә булып саклана. Без бит җыр, музыкага сусаган балалар. Авылларда радио да юк иде әле. Патефон да авылына берәр кешедә булгандырмы, юктырмы? Без “Тукай маршы”н беренче тапкыр шунда ишеттек.

Шулай бик зур тырышлык, теләк белән укуларны башлап җибәрдек. Талонга ипи бирәләр, күпме булгандыр. Яңа гына пичтән чыккан чиле-пешле ипи. Ипи сатучы Рәшидә апа безне – студентларны сүгә-сүгә, кайнар икмәкне үтәр-үтмәс пычагы белән тураганда сытып, оештырып бетерә, үлчәп тә маташкан була. Без берни белән дә ваклашып тормастан, үз өлешебезне алабыз да, ярты литрлы буш шешә тотып, чишмә тамагына чабабыз. Салкын чишмә суы белән үз өлешебезгә тигән ипине ашап та бетерәбез. Эх, шундагы ипи белән салкын суның тәмлелеге, мәңге тамак төбеннән китәсе юк…

Заһирә Гомәрова әйтеп үткән якташларыбыз – Гариф Ахунов, Мөхәммәт Мәһдиев Арча педагогия училищесын тәмамлап, икесе дә халык язучылары, Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт бүләгенә ия булдылар.

Мөхәммәт Мәһдиевның “Без – кырык беренче ел балалары” әсәрендә училищеда уку чоры бик кызыклы итеп сүрәтләнгән, бу әсәр Кәрим Тинчурин театры сәхнәсендә бүген дә зур уңыш белән бара.

…Бүген беренче октябрь – сугышның дүртенче көзе. Без, аркага капчыкларыбызны асып, кемнеңдер теләге буенча, укырга килдек. Үгезләрдән, дегет, камыл исеннән, күксел урманнардан, зәңгәр төтенле, көйгән бәрәңге исе килеп торган басулардан безне кем аерды? Ник аердылар? Моны беребез дә белми.

Җәй буе борчак, яңа бәрәңге, әвендә киптерелгән, төтен тәме сеңгән яңа арыш умачы ашап, капчык күтәреп  тән  ныгып беткән – бүген әнә шул көчне кая куярга белгән юк. Кичә кичен генә мунча кергәнне сылтау итеп, битен дә юмаган 15-16 яшьлек малайлар бүген училище коридорында колхоз тузанын кагалар.Менә коридорның бу почмагында Түбән Кенә малайлары. Барысы да чиста ыштырдан, яңа чабатадан. Менә зәңгәр сырмалар кигән Карадуган малайлары – һәммәсе кишер ашыйлар. Мөрәле малайлары кесәләрен әйләндереп бер төрерлек тәмәке эзлиләр, шул арада ду килеп бәргәләшеп алалар. Чабыш атлары кебек барысының да борын тишекләре киңәйгән. Беренче кыңгырау чылтыраса да, класска керергә уйлап та караган кеше юк.

Кинәт өлкән курс малайларыннан берәү:

  • Завуч!, – дигән бер генә сүз кычкырды да класска кереп юк булды. Аның

артыннан коридорның яртысы бушап калды. Коридор буйлап электр тогы узгандай булды, һәм без туң миләребезне кыймылдатып өлгергәнче, тузан болыты эченнән күзлекнең ялтыравыклы ике пыяласы күренде. Миләр кыймылдады. “Әһә, шул ике пыяла – завуч икән”, – дип уйлап алдык. Ике пыяла безне гипнозлагандай итте. Аяклар класска өстерәделәр. Коточкыч тынлык урнашты. Мин класска күз төшердем. Бүреген салырга акылы җиткән Мөрәле малайларының чәч төпләренә хәтле кызарган, башларыннан пар күтәрелә. Нәкъ шул секундта ишек ачылып, аннан ике түгәрәк пыяла күренде. Миләр кызу-кызу эшләделәр. Нигә алай? Нәрсә, безнең кеше күргәнебез юкмы әллә? Безме? Без бит фронтка икмәк җитештергән мал…

  • Шапки снять!

Тәрәзә пыялалары зыңгылдап алды. Кемнеңдер парта астындагы сөт салган чирек литрлы шешәсе идәнгә тәгәрәде. Завуч – рус теле укытучысы икән…

 

Мөрәле авылында туып-үскән шагыйрь, журналист, галим-педагог Хәнәфи Бәдигый  “Рәхмәт, язмыш!” шигырен  училищеда  очрашу истәлегенә багышлый.

Рәхмәт сиңа, язмыш,

Гомер агышында

Бер-беребезне ничек

Табыштырдың?!

Очрашуны ничә

Еллар буе көткән

Күңелләрне ничек кавыштырдың?!

 

Ул вакыттан бирле

Күпме көннәр үткән.

Көннәр генәме соң?

Үтеп бара чор!

Ә шулай да һаман

Яңгырап тора әле

Шул вакытта өзелеп калган җыр.

 

Тормыш дулкынында

Шаулап акты яшьлек,

Сагынып сөйләр өчен,

Үткән заманда.

Ә шулай да сиңа,

Якты училищем,

Без студент икән әле һаман да.

 

Рәхмәт сиңа, язмыш,

Бер-беребезне ничек табыштырдың?!

Очрашуны көткән күңелләрне

Ничек кавыштырдың?!

 

Татарстанның халык язучысы Гариф Ахунов  үзенең “Чишмә һәм әлифба” дигән автобиографик хикәясендә:”… Рәмзия Вәлитова белән Сәләй Вагыйзов чыгарган китаплар арасында минем үземне иң нык дулкынландырганы – Әлифба.

Әлифбаны кулга тоту белән мин кояш нурында җемелдәп яткан карлы яланнарны, капка-коймаларны күмеп киткән бураннарны, язгы гөрләвекләрне, мәктәп коридорына килеп керү белән көйләп-көйләп китап укыган балаларның класстан ишетелгән тавышларын искә төшерәм. Балачагым, мәктәп елларым, газиз укытучыларым мәңге онытылмаслык булып күңелемдә яңара.

Балачагымның якты көннәрен кабат искә төшергәннәре өчен дә Әлифба авторларына мең-мең рәхмәт әйтәсем килә минем. Шушы Әлифбаны укып күзләре ачылган меңләгән, ун меңләгән бала, еллар узгач, зиһеннәре арта төшкәч, Рәмзия апа белән Сәләй агага, минем кебек үк, рәхмәт әйтерләр дип ышанам.       Эшләгән эшең өчен рәхмәт ишетүдән дә зуррак бәхет бармыни дөньяда?!”,– дип горурланып яза.

Иске Төрнәле авылында туып-үскән язучы, СССР журналистлар берлеге әгъзасы, Арча педагогия училищесын тәмамлап, шунда озак еллар укытучы булып эшләгән, РСФСРның халык мәгарифе отличнигы Дамир Галимов “Рәхмәт сиңа, туган мәктәбем” шигырен Арча педагогия училищесына багышлый.

Даның зурлыйм әле,

Мактап җырлыйм әле,

Моңга салып рәхмәт хисләрен;

Мөгаллимнәреңне –

Чын галимнәреңне

Әткәм-әнкәмә тиң итәмен.

Күңелем күгендә,

Йөрәгем түрендә

Балкыйсың син сүнмәс ут булып;

Яшьлегем эзләре,

Гүзәл мизгелләре

Калды синдә моңсу җыр булып.

Еллар үткән саен,

Ерак киткән саен,

Әрни күңел сагыну-ярадан;

Сиңа кабат кайтсам,

Дусларымны тапсам,

Яшәрермен кебек яңадан.

Даның зурлыйм әле,

Мактап җырлыйм әле,

Яшьлегемнең гүзәл мәркәзе.

Очар канат бирдең.

Җанга нурлар өрден –

Рәхмәт сиңа гүзәл мәктәбем.

Очар канат бирдең,

Җанга нурлар өрдең –

Рәхмәт, мөгаллимнәр мәктәбе –

Яшьлегемнең гүзәл мәркәзе!

 

РСФСРның халык мәгарифе отличнигы, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре Марсель Фәйзрахманов “Арча көллияте” җырының сүзләрен  һәм көен язып, үзеннән зур истәлек калдырды. Бу җыр ул җитәкчелек иткән “Арча егетләре” халык җыр ансамбле башкаруында әле дә яратып тыңлана.

 

Тукай ягы Арча җирләрендә

Балкып тора матур зур бина.

Шул бинага һәр көн саен

Төркем-төркем яшьләр агыла.

Арча көллияте –

Тирән белем бишеге.

Тырыш укучылар өчен

Һәрчак ачык ишеге.

Эчкә керсәң гөрләп тора,

Зур эш кайный көнен, кичен дә.

Көллиятем шулай булсаң иде

Юбилеең 100 яшеңдә дә.

 

 “Казан арты” тарих-этнография музее

 директор урынбасары Шәфигулла Гарипов

Кыю йөрәкле Гөберчәк егете

Арча районы Гөберчәк авылында Галәветдинов Галиәхмәт Галәветдин улы 1911 елда ишле балалы гаиләдә туа. Мәдрәсәдә белем алып, гарәпчә, соңрак кириллица белән язарга, укырга өйрәнә. 1935 елда авыл кызы Миңзифага өйләнеп балалар үстерә. Хисапчылар курсында белем алган Галиәхмәт 1937 елда Мәскәү шәһәрененең Подольск районында энерго өлкәсендә хезмәт куя (Эшләгәнлеге турында белешмәсе дә сакланган). Кыю йөрәкле Гөберчәк егете 1940 елда Арча НКВДсы чакыруы белән янгын куркынычсызлыгы буенча бер айлык курсларда белем алып, имтихан тапшыра. Имтиханны бары яхшы билгеләренә бирә. Авыл кызы Миңзифага өйләнә, кызы туа. 1939 елда хатынын Казанга хәрби заводка эшкә җибәрәләр. Ул анда биш ел буе хезмәт куя.

Бөек Ватан сугышы башлануга Галиәхмәт фронтка китә. Сугышта яралана, Свердловск госпиталендә ята. 1943 елда яраксызлык документы белән өенә кайтартыла. Сулыш алу юлына зур зыян килә, хәтта сөйләшә дә алмыйча күп еллар яши. Озак вакыт азапланып яшәгәннән соң бераз гына тавышы ачыла, пыш-пыш килеп кенә сөйләшә башлый. Авыл халкы аңа кушамат та тага: “Пыш-пыш Гали”. Бу кушамат авылдагы берничә Галине аеру өчен дә кирәк булган. Хисапчылык эшен яхшы белгән кеше буларак, ул кибетче, урманчылык буенча 26 нчы кварталда кабул итүче булып эшли. Сугыш кырыннан исән кайткан Галиәхмәт артыннан йөреп, икенче баласына авырлы булган хытынын заводтан бөтенләйгә авылга алып кайтуга ирешә, ләкин авыл кешесе аның бу гамәлен аңламыйча, хатыны өстеннән шикаять яза. Миңзифаны төрмәгә утырталар. Бу вакытта да Галиәхмәт югалып калмый, тиешле документларын җыеп, хатынын төрмәдән чыгаруга ирешә. Озак та тормый аның улы туа. Соңрак янә ике балага гомер бүләк итә.

Кирәк чакта авылдашларына, туганнарына ярдәм кулын сузган Галиәхмәт киң күңелле, кешелекле кеше булган. 1951 елда авылда чыккан янгыннан зыян күргәннәргә беренчеләрдән булып ул ярдәм кулын суза. Йорт салыр өчен агач юнәтү, аны урманнан алып кайту мәшәкатьләрен чишә. Хәтта сугышта һәлак булган туганының балаларына да йорт салырга зур булышлык күрсәтә. Колхозда атлар җигеп эшли. Кирәк чакта Галиәхмәт ат белән авылдашларын Казанга да алып бара. Кыскасы, ул оештыру сәләтенә ия була. Авылдашларының хөрмәтен казанган, әйткән сүзендә тора белүче, горур, гадел, тырыш, үткен, кыю йөрәкле фронтовик берара авырый – ашказанына операция ясата. Аңа авыр эшкә яраксызлык турында белешмә бирелә. Шуннан соң колхозда янгын куркынычсызлыгы өчен җаваплы кеше булып эшли. Шул ук вакытта атларны да каравыллый. Ул кемгәдер үч саклауны белми, күрше-тирәсе белән дустанә яши. Кул алмашка эшләү, өмәләр оештыру көчле булган чорда Галиәхмәт булдыра алганча барысында да катнаша. 1988 елның 18 мартында вафат була. Сугыш турында сөйләргә яратмаган, хуҗалыгында тәртип булдырып, балаларын җәмгыятькә файдалы кешеләр итеп тәрбияләгән Галиәхмәт Галәветдин улы балалары күңелендә туган җанлы, киң күңелле, юмарт кеше буларак саклана. Алар әтиләрен бары хөрмәт белән искә алып, аның рухына дога кылып яшиләр.

Халидә Габидуллина

Сабыр холыклы Миңзифа

Галәветдинова (Йосыпова) Миңзифа Йосыф кызы 1913 елда хәзерге Арча районы Гөберчәк авылында ишле балалы гади крестьян гаиләсендә туа. Кызганыч, тормыш авырлыгы белән Миңзифага белем алырга туры килми. Яшьтәшләре белән уйнап үскән сылу гәүдәле кыз заманның төрле вакыйгаларының шаһите була. 1935 елда авыл егете Галиәхмәткә кияүгә чыга. Кызы туа. 1939 елда аны мәҗбүри рәвештә авылдан Казандагы хәрби заводка эшкә җибәрәләр. Бөек Ватан сугышы башланганда да ул заводта эшләвен дәвам итә. Өч яшьлек кызын, Сәлияне кайнанасы Майҗамал карый. 1944 елга кадәр Миңзифа шул заводта бил бөгә. Икенче баласына авырлы килеш тә хәрби заводта эшләвен дәвам итә. Ләкин ире Галиәхмәт аны барып алып кайта. Авылдан кайберәүләрнең көнчесе киләме, әллә башка мәсьәлә килеп чыгамы, аның өстеннән шикаять язалар. Янәсе, Миңзифа заводтан качып кайткан. Авырлы хатынны төрмәгә алып китәләр. Бераз вакыттан соң белемле, алдынгы карашлы, дөнья гизгән Галиәхмәте артыннан йөреп, хатынының документларын күрсәтеп, алып кайта, озак тормый Миңзифаның Илсуры туа. Кешелекле, сабыр, әдәпле, гайбәт сөйләргә яратмаучы, ярдәмчел, йомшак күңелле татар халкының гореф-гадәтләрен саклаган Миңзифа Нурислам, Илдарны дөньяга китерә. Колхозда төрле эштә намус белән эшли. Үз вакытында белем ала алмаса да, хәтердән догалар өйрәнә, өендә Коръән китабын саклый. Ак яулыклы Миңзифа Йосыф кызы 1999 елның 22 декабрендә вафат була. Балалары әниләре рухына дога кыла, һәрвакыт ул өйрәткәнчә яшиләр.

Халидә Габидуллина

Авылдашыбыз Миңлебәдәр

1909 елда туган Гайфуллина Миңлебәдәр Хәбибулла кызы Гөберчәк авылында абыстайда белем ала. Белем алырга теләүчеләр утын яки күпмедер икмәк алып килергә тиеш булган чорда, мөмкинлегеннән чыгып, кечкенә Миңлебәдәр дә мәдрәсәгә алып килгән ул утын кисәкләрен, укырга-язарга өйрәнгән, Коръән укыган. Беренче Бөек Ватан, Гражданнар сугышы, колхозлар оешу чорларының шаһиты булган кыз тормыш кануннары белән үсә. Тырышлык, әдәп-әхлак тәрбиясе алган Миңлебәдәр чибәрлеге, үткенлеге, җор теллелеге белән яшьтәшләре арасында хөрмәт казана.

Сылу гәүдәле, чибәр, озын толымлы кыз авыл егете Габдрахманга кияүгә чыгып, балалар тудыра. Миңлебәдәрнең ире бик тә моңлы кеше була. Һәрвакыт үзе җырлар тудырып, аны эш барышында җырларга ярата.

1940 елның урак өсте җитә. Өченче баласын табар вакыты җиткән хатынны колхоз бригадиры мәҗбүриләп кырга эшкә җибәрә. Авырлы хатын басуга бара. Бераз эшләгәч, күктә кап-кара болыт килә. Ул арада Миңлебәдәрнең тулгагы башлана. Уракчы хатыннар тиз генә көлтәләрдән шалаш коралар. Ишеп яңгыр ява башлый, шулчак Миңлебәдәр улы Габдразакны тудыра. Авылдан ире озын арба тартып килеп җитә һәм яңгыр бераз тыелгач, хатыны белән улын арбага утыртып, авылга алып кайтып китә. Иркәләнеп ята торган чор түгел, Миңлебәдәр бераздан күкрәк баласын арбага салып, кабат кырга эшкә йөри. Кайвакыт өлкән балалары арба тартып, энеләрен имезергә басуга алып килә торган булганнар.

Тыныч тормышта балалар үстереп яшәгәндә Бөек Ватан сугышы башлана. Миңлебәдәр ирен фронтка беренче көннәреннән үк озата. Үзе өч бала белән кала. Ике арада хатлар йөри башлый, ләкин Габдрахманы көчле бәрелеш вакытында каты ярала һәм озак вакыт госпитальдә ята: бер як җилкәсе яралана, борыны чәрдәкләнә, бер күзсез кала.  Габдрахман дәвалангач, авылга кайта. Озак та үтми Миңлебәдәрнең ирен кабат фронтка алалар. Снарядлар яңгыры астында калган Габдрахман кабат яралана: бөтен эчәгеләре чыгып бетә. Госпитальдә Габдрахманны йөрерлек итеп дәвалыйлар, ләкин хәле бик тиз бетә торган булып кала. Өенә кайтарылгач, урманчылык эшенә урнаша. Хәлсезлеге көчле булу, аңа урманда эшләргә дә мөмкинлек тудырмый. Миңлебәдәр ире исеменнән урманда эшли башлый. Көчле рухлы, батыр йөрәкле хатын кабат өч балага гомер бирә. Сугыш тәмамлангач, тыныч тормышта матур гына яшисе урынга берничә операция кичергән, сугыштан алган яраларыннан Габдрахман алты баласын, хатынын калдырып, бу дөньядан китеп бара. Шул чорда Миңлебәдәрнең абзарындагы сыеры егылып үлә. Иске йортта итәк тулы бала белән калган тол хатынның йөрәге ничек түзде икән? Мөгаен, сабырлыгы чиксез булгандыр. Сабырлык хатынны көчле рухлы, үз-үзеңә таянып яшәргә, бирешмәскә өйрәтә. Тегү, бәйләү эшенә оста булган Миңлебәдәр, төн эчендә балаларына я күлмәк тегә, я булмаса оекбаш-бияләй бәйләп куя. Хәтта балаларына итек тә басып киертә. Эш белән кайгысын баса.

Кул арасына керә башлаган балалары белән хуҗалык эшен алып барган Миңлебәдәр тырышлыгы белән “Коммунистик хезмәт ударнигы” исеменә дә лаек була. Улы буй җиткереп, урманчы булып эшли башлый. Иске йортны яңартасы килү теләге белән яшәгән гаилә күпмедер дәрәҗәдә уңышларга ирешә: Габдразагы хезмәт хакына буралык агач әзерли. Агачларны буралап өй иткәнче күпме акча кирәклеген күз алдына китерүе дә авыр булган чорда Габдразак, ике дә уйлап тормыйча, Себер якларына акча эшләргә чыгып китә. Җитәрлек акча хәстәрләгәч, Миңлебәдәрнең улыннан хәбәр килә: “Акча тупладым, озак тормыйча кайтырга чыгам”, – ди ул. Ләкин ай үтә, Миңлебәдәрнең улы күренми. Күпмедер вакыттан соң улының үле хәбәре килә. Тол хатынның аяк астында җир убыла, төп таянычы, гаиләдә бердәнбер ир кешенең үлүе ананы аяктан ега. Ләкин тормыш йөген тарту, кеше рәтеннән бару егылган җирдән тору максатын алга китереп куя. Шуңа күрә Миңлебәдәр бөтен көчен йодрыгына төйнәп, язмышына буйсынып, тормыш арбасына кабат җигелә. Гөлнәзирәсен урманчы итеп урнаштыра. Бура хәстәрләп, өй күтәрәләр. Кызы урманчылыкта унҗиде ел хезмәт куя.

Улы үлгәч, Миңлебәдәр йөрәк пәрасен күздә тотып, җырлар чыгара. Кайгысына түзәрлеге калмаганда өй артындагы шомырт төбенә утырып:

Кашымның карасына,

Кер кунган арасына.

Казлар да бит кыйгак диеп

Кычкыра баласына, – дип елый-елый җырлый торган була. Бала кайгысы кичергән ана соңгы сулышына кадәр җыр-моң белән бергә яши.

Акыл белән эш йөртергә өйрәнгән хатын балаларын хезмәт белән тәрбияли. Тәрбия дилбегәсен нык тота. “Эшләгәнегез миңа булса, өйрәнгәнегез үзегезгә була”, – дип, киләчәк өчен тәрбия орлыкларын салып куя. Һәм билгеле, кызлары берсеннән-берсе тырыш, уңган, чибәр булып өлгереп җитәләр. Мәдинәсе авыл егетенә кияүгә чыгып колхозда, Нурзидәсе Арча педагогия училищесын тәмамлап, гомер буе укытучы булып эшли. Гөлнәзирәсе ирләр хезмәтеннән дә чирканып тормый, кулга тоткан эшен кешегә тапшырмый. Казан шәһәрендә яшәп эшләгән Бөрлидәсе дә гомер буе авыр хезмәт башкара, Рузалиясе озак еллар урманчылыкта эшли.

Миңлебәдәр кайбер авылдашлары өчен киңәшче дә, төпле фикер иясе дә була. Киңәш сорап килгәннәрне бервакыт та борып җибәрми. Җор телле, кара озын чәчле хатын ризыкларны тәмле итеп пешерә, Коръән укый, ураза тота, намазын калдырмый. Кыскасы, мәдрәсәдә гарәпчә язарга-укырга өйрәнгән Миңлебәдәр һәрвакыт үлгәннәр рухына дога кылып, гореф-гадәтләрне саклап яши. Бакчасында җиләк-җимеш үстереп, абзарында маллар асрый. Өч ел урын өстендә авырып ятканда кызы Рузалиягә башыннан кичкән вакыйгаларны бөртекләп сөйли, иренең яратып башкарган җырларын, Ясинны аерым дәфтәргә яздырып куя.

Сүзен өзеп әйтә, төгәллек белән эшен башкара һәм һәрвакыт үз-үзен яклап намуслы хезмәт юлы үтә Миңлебәдәр апа. Сугыш чорында, аннан соңгы торгынлык елларындагы фидакарь хезмәте белән Җиңү көнен якынайткан, илебез, халкыбыз өчен игелекле балалар тәрбияләгән авылдашларыбызның берсе ул.

Халидә Габидуллина,

Аудио


Башка язмалар
вход
Яндекс.Метрика