Сугыш юлларының тузаны

                               Ватан өчен, нәсел-нәсәп өчен

                               Кичеп үттекавыр елларны.

                               Мәңге истә калыр тузаннары

                               Җиңү даулап йөргән юлларның.

Шунда күрде солдат , җиңәр өчен

 Түзәлмәлек авыр нужаны…

  Байракларда булды дары исе,

 Шинельләрдә юллар тузаны.

Бу шигырь юллары районыбызның Шушмабаш авылында туып-үскән, бүгенге көндә Казан шәһәрендә яшәүче балалар шагыйрәсе Мәрзия Фәйзуллинаның ”Сугыш юлларының тузаны”дип исемләнгән китабыннан алынды. Әлеге җыентыкта якташыбызның Бөек Ватан сугышы чоры күренешләрен сүрәтләүгә багышланган шигырьләре урын алган, автор аларны Бөек Җиңү хакына корбан булган солдатлар истәлегенә багышлый.

Бөек Ватан сугышы тәмамланганнан соңгы елларда Казан шәһәрендә яралы солдатларны госпитальләрдә дәвалау дәвам иткән. Бер төркем яшьләр белән бергә Мәрзияне дә шунда яраланган сугышчыларга ярдәм итәргә җибәрәләр. Шигырьләрнең язылу тарихы турында “Үзем турында үзем” хезмәтендә: “1946 ел иде бу, һәркемнең йөрәгенә яра салган еллар. Казан госпиталендә каты яраланган солдатларның сызланып ятканнарын, җан биргәннәрен үз күзләрем белән күрдем. Яраланган сугышчыларның хәлләрен җиңеләйтү өчен, аларга сулар эчертә, юата, сораулары буенча гаиләләренә хатлар яза, сугышта булган хәлләр турында сораша идем… Ишеткәннәремне дәфтәргә теркәп барырга тырыштым. Шулай итеп “Сугыш юлларының тузаны” китабым дөнья күрде”,–дип яза Мәрзия апа.

Хатлар

Сугышчыда шулай үз-үзеннән

Кереп киткән яхшы гадәт бар:

Өйдән килгән хатны корал кебек

Үзе белән йөртә солдатлар.

Бик әз генә вакыт таптылармы –

Кесәләрдән хатлар алына.

Яшереп кенә кабат укыла да,

Ипләп кенә кире салына.

Тәвәкәллек, гайрәт өсти хатлар,

Сугышларга кергән чакларда.

Саргаялар көзге яфрак кебек-

Сагыналардыр сыман хатлар да…

Без быел Бөек Ватан сугышында Җиңүнең 75 еллыгын билгеләп үтәбез. Вакыт үткән саен халкыбызның сугышта күргәннәре, тылда хезмәт иткәннәрнең тырыш хезмәте турында яңа мәгълүматлар табылып тора.Һәркем Җиңү көнен якынайту өчен үзенчә зур тырышлык куйган. Якташыбыз Мәрзия Фәйзуллина да яралы сугышчылар сөйләгән вакыйгаларны шигырь юлларына салып, ул чорның нинди авыр, газаплы булуы, күп югалтулар китерүе турында киләчәк буыннарга җиткерергә тели. Киләчәктә суышлар булмасын иде, Мәрзия Фәйзуллина язганча:

Нәкъ солдатлар кебек чәчәкләр дә –

Күп булсалар, җиңел аларга.

Бар теләгем: гүзәл, саф чәчәкләр

Буялмасын иде каннарга…

 

“Казан арты” тарих-этнография музее директор урынбасары Шәфигулла Гарипов

 

 

Немец солдатларын күмгән әбием

Бөек Ватан сугышы 75 ел элек тәмамланган, шулай булса да сугыш вакытындагы тирән яралар: ачлык, авыр хезмәт, ятимлек ачысы барысы да йөрәктә.  Авыр мизгелләр еллар узган саен йөрәкне ныграк сызлата. Менә мин үзем дә шушы сугышта катнашкан, бөек җиңү өчен үзләренең бөтен көчләрен, яшьлекләрен, сәламәтлекләрен кызганмыйча көрәшкән әби-бабай тәрбиясендә үстем. Бабаем Муллагали Бөек Ватан сугышында катнашкан, ә әбием Гөлбаһар җиңү килсен өчен барлык авыр эшләрне эшләргә мәҗбүр була. Бүгенге язмамны кадерле, яраткан әбием турында язасым килә. Мин тугач, 40 көннән әниемне эшкә чакыралар, менә шул вакытта әбием мине курыкмыйча алып калып тәрбияли, үстерә. Хәзерге вакытта кайнаналар андый адымга бара алырлар иде микән?.. Шуның өчен дә бик якын ул безгә әбием. Әнием безне тәрбияләгәндә: “Әби- бабаегызга каршы эндәшмәгез, авыр сүзләр әйтмәгез, алар сезне тәрбияләгәндә төп ярдәмчеләрем булды”, –  дип һәрвакыт безне кисәтеп торды.  Бүгенге көндә дә әбием үзенең төпле киңәшләрен биреп янәшәбездә гомер итә.

Сәмигуллина Гөлбаһар Сафиулла кызы 1926 нчы елның 18 августында Арча районы  Казиле авылында Сафиулла белән Гайшәбикә гаиләсендә унынчы бала булып дөньяга килә. Вәзыйха апасының тамагына чыгып – 8 яшьтә, Гөлчирә дигән апасы – 7 яшьтә кызамыктан, Котдус абыйсы шулай ук кечкенә яшьтә авырып үлеп китә. Хәбибулла, Сөнгатулла абыйлары Бөек Ватан сугышына китеп хәбәрсез югалалар. Мәрьям, Хәтимә, Хәтирә, Фәриха апалары белән бергәләп авыр хәсрәтләрне күрә-күрә үсәләр. Казиле мәктәбендә 4 сыйныфка кадәр укый, аннан соң яңа алфавитка күчкәч, уку авырлаша, хәрефләр танып-укый алмый башлагач, мәктәпне ташлый. Шуннан соң әбиемнең авыр хезмәт юлы башлана. “4 нче сыйныфтан соң колхозда хезмәт итә башладым: ат җиктем, 8 ел сугышка җибәрә торган тайлар карадым, Арча станциясенә ат белән ашлык ташыдым, шул ашлыкны берүзем күтәреп бушата идем”, – дип елый- елый сөйли әбием. Тырыш хезмәте өчен бер тай бирәләр, шул тайны сатып сыер алалар, гаилә өчен авыр заманда зур куаныч була, сыер сөтен бәрәңгеләре беткәч, бәрәңгегә алмаштыралар.

Шулай ук Арча зиратында үз яшьтәшләре белән кабер казып, немецлар күмеп йөриләр. Әбием ул авыр вакытларны  бик дулкынланып искә ала: “Станциядән немецләрне атка өчәрне салып ташыйбыз, араларында исәннәре дә була, аларны Арча госпиталенә кертәбез. Аякта йөри алганнары җәяүләп, көчкә өстерәлеп Арчага менәләр иде. Бервакыт бер немецны жәлләп ярдәм итмәкче идем, милиционер: “Кемгә булышканыңны беләсенме?” –  дип кычкырганга сискәнеп киттем. Авыр, бик авыр хәлләр, алар да кеше бит инде… Үлгән немецларны Арча эвакогоспиталеннән немецлар зиратына ташып күмдек. Начарракларын, үлә алмаганнарын госпитальдә алып калмыйлар, кайсы салганда, кайсы зиратка барганда үлә иде. Бу 1943 елда иде, ул елны кыш бик салкын килде. Бервакыт  кабер эчендә ышыкланып, өйлә вакытында дус кызым белән каткан ипи бн кәбестә суы ашап утыра идек, шунда 2 немец (йөри алганнары, хәлләре булганнары немецларны күмергә булышкан) безне мыскыл итеп, көлеп өстебезгә үлгән немец солдатын атып бәрде, минем аркага килеп төште. Шулкадәр курыктык… Хәтта мин берничә көн авырып яттым, әнием әби алып килеп өшкертеп йөргәне әле дә исемдә. Икенче көнне больницага да алып менделәр. Шул вакыйгадан соң йөрәгем уңайсызланып калды. Эштән соң һәркөнне эссе мунчада юына идек. Атларны да авылга кергәндә зур чокыр аша дезинфикция ясап чыгаралар.. Куркыныч авырулар эләкмәсен өчен, көн дә шулай эшләнде”. Бу вакытта әбиемә бары 17 яшь була.

Әбием Гөлбаһарны сугыш вакытында урман кисәргә дә җибәрәләр. Анда окоп ясау өчен 2 метрлы агачлар әзерлиләр, шул агачларны станциягә ат белән ташыйлар.  Шулай  ук көз көне арыш чәчүдә катнаша ул. Арчада юл төзелешендә эшли, носилка белән  балчык ташыйлар. Сугыш вакытында кычыткан ашлары, бәрәңге сабагы ашыйлар, утыртырга дигән бәрәңге дә бетә, сыер асрыйлар, сыер сөтен ялгыз әбиләрдәге бәрәңгегә алмаштырып алалар, менә шулай көнне көнгә ялгап гомер итәләр. Әбиемнең яшьлеге авыр хезмәттә, ачлыкта үтә.

Арча районы Кысна авылының сугыштан гарипләнеп кайткан Сәмигуллин Муллагали абый кунакка килгән Гөлбаһар апаны ошатып йөри, шуннан соң тота да урлый. Ул вакытта Сәмигуллиннарда да бик авыр хәлләр: ачлык, хәерчелек, җимерек өй, тәрәзә пәрдәләре урынына газета ябыштырылган, бүрәнә араларыннан мүкләре асылынып тора. Гөлбаһар апа Кыснада да авыр эшләрдә эшли: фермада сарык карый, бәрәңге базы төзегәндә кирпеч сала, язын-җәен яшелчә бакчасында эшли.

Муллагали абый белән Гөлбаһар апа иңгә-иң куеп 55 ел бергә гомер итәләр һәм 5 бала (Гөлсара, Гөлҗәүһәр, Нургали, Гөлзада, Гөлнур) тәрбияләп үстерәләр. Алар 12 онык бүләк итәләр, барлыгы 23 оныкчык һәм оныкчыкнын 2 баласы бар. Барлык балалары да, оныклары да исән-сау . Яшьлеге авыр сугыш елларына  туры килсә дә, картлыгы рәхәттә үтә әбиемнең. Бугенге көндә әтием Нургали һәм әнием Гөлфирә тәрбиясендә Кысна авылында төп йортта гомер итә. Ул үзе безне балачакта ничек караган булса, без дә аны хәзер кечкенә бала тәрбияләгән кебек тәрбиялибез. Ул безнең ярдәмгә мохтаҗ.

“Казан арты” тарих-этнография музееның этнография бүлеге мөдире Гөлүсә Хаҗиева

Иртәгә “Арча“ радиосыннан Мәрьям апаның җырларын тыңлагыз!

Сафина Мәрьям Сафа кызы 1925 елның 10 февралендә Күпербаш авылында туа. Күпербаш башлангыч, Казанбаш урта мәктәбенең сигезенче классын тәмамлый. Ул 1941 елның август аеннан 1943 елның июнь аена кадәр туган  авылында кибетче булып эшли. 1943 елны армия сафына алына. Халык комиссариатының эчке эшләр бүлеге солдатлары буларак ике айлык хәзерлек курсы үткәч, аларны Урал якларына җибәрәләр. Каменск-Уралск, Свердловск шәһәрләрендә хезмәт иткәннән соңЧиләбе шәһәрендәге корал җитештерү заводын сакларга куялыр. Шулай итеп, 18 яшьлек кызлар фронтка алынган ир-егетләрне алыштыралар, Җиңү көнен якынайтуга үзләреннән зур өлеш кертәләр. Мәрьям Сафина 1945 елның сентябрь аена кадәр шунда намуслы хезмәт итә, бергә булган иптәшләрен һәм завод эшчеләрен моңлы җырлары белән  куандырырга да өлгерә.

Сугыштан соң Мәрьям апа Күпербаш авыл советы секретаре булып эшли, авылдашы, Бөек Ватан сугышы ветераны Мидхәт Нуруллин белән гаилә коралар. Икесе дә сугыштан кайткан яшьләр, тыныч көннәрнең кадерен белеп матур гомер итәләр. Арчага килеп яши башлагач Мәрьям апа ЗАГС бүлегендә эшли, ә Мидхәт абый заготконтораны җитәкли һәм хәбәрче буларак район газетасына бик күп мәкаләләр яза.Алар бик күп еллар Җиңү көнен бергәләп каршы алалар.

Безнең музей фондында Мәрьям апа Сафина – Нуруллина башкаруында “Исле гөл”, “Казан сөлгесе”, “Ай, җаныем, суларда”, “Саҗидә” һәм башка җырларының язмалары саклана. Ул җырларны без “Арча” радиосы аша еш яңгыратабыз.Мәрьям апаны “Арча сандугачы” дип бик дөрес бәяләгәннәр. Өлкәннәр белән сөйләшкәндә Мәрьям апаны әйтү белән, сәхнәләрдә җырлаган Мәрьямме, дип искә төшерәләр.

Иртәгә 13 сәгать 40 минутта “Арча” радиосыннан сугыш һәм хезмәт ветераны Мәрьям апа башкарган җырларны тыңларга мөмикин.

 “Казан арты” тарих-этнография музее директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

Раузалина Әминова: «Үзәккә үткәне сарык көтүе булды…»

Бөек Җиңүгә 75 ел уңаеннан музейда сугыш чоры балалары белән очрашып, әңгәмәләр оештырып истәлекләрен барлауны оештырып җибәрдек. Сугыш афәтен, ачлык-ялангачлыкны үз җилкәләрендә татыган сугыш чоры балалары сафы көннән көн сирәгәя бара. Шулар белән очрашып, авыр еллар турындагы мәгълүмат туплау безнең өчен дә, киләчәк буын өчен дә әһәмиятле булыр, минемчә.


Бүгенге язмамның төп герое, сугыш чоры баласы Әминова Раузалина Фатыйх кызы. Ул 1939 елда Кызыл юл районы Иске Ашыт авылында гади эшче гаиләсендә дөньяга килә. Әтисен сугышка алып киткәндә кызга бары өч яшь ярым гына була. Әнисе Нәгыймә апаның куенында 4, карынындагы таусы 5 нче бала белән ятим калалар. Барлык авырлык әнисе җилкәсенә төшә, ул фермада хезмәт куя. Шулай ук гаиләдәге балалар да әниләренә ярдәм итәләр. 11 яшьлек абыйсы колхозда эшли, җае туры килгәндә, Казан шәһәренә барып утын кисеп гаиләне туендыру өчен бераз гына булса да акча юнәтеп кайта. Шулай ук 9 яшьлек апасы да колхозда тракторчы булып хезмәт куя. Алты яшендә Раузалина апа әнисе Нәгыймә белән сарык көтүе көтә башлый. Иң авыры, үзәккә үткәне сарык көтүе булды. Иртәнге 3 тә чыгып китәбез, сәгать 6-7 инде сарыклар артыннан ач килеш йөгереп йөреп арыйсың, ачлыктан нинди генә үләннәр ашамадык: бәрәңге яфрагы, акбаш тамыры, кычыткан, какы, тукран үләне, арыш башагы, тигәнәк сабагы, алабута орлыгыннан пешерелгән күмәчләр — дип елый-елый искә алды Раузалина апа.


Рузалина апа кечкенәдән бик шук, тиктормас, усал бала булып үсә. “Мин узем бер малай-кыз булдым, малайларны сыпырып кыйнап кына йөрдем, урамдагы малайларнын командиры идем”, — дип көлеп искә ала. Кечкенәдән сәнгатькә гашыйк бала булып үсә ул: кино карарга, җырларга бик ярата; көтү көткән вакытларда да кычкырып җырлап җибәреп үзенең сабый бала күңеленә рәхәтлек таба.
Усал булгач, мәктәптәге баларны бозар, аздырып бетерер дип 3 нче класстан соң аны мәктәпкә укырга алырга теләмиләр, ләкин аның бик тә укыйсы, белем аласы килә.


-Мәктәпкә барып ялваргач, тәртипле булырга, әнине, укытучы апаны тыңларга, кинога йөрмәскә дигән шарт белән мине мәктәпкә алдылар. Сүземдә тордым: мәктәпкә укырга кергәч тәртипле булдым, сүз тынладым, начар гадәтләрем, сугышулар бетте. Үземә тимәсәләр тимим, тисәләр кирәкләрен бирә идем малайларның. Бернәрсәне ташламадым….кино карауны. Кинога керү ул вакытта акчалы, безнең акча юк, ләкин мин җаен таптым, кыш көне кино күрсәтү җайланмасына су алып килеп, укытучылардан качып, мич артыннан карый идем — дип искә алды Раузалина апа.


Раузалина Фатыйховна үз авылында җидееллык мәктәпне тәмамлаганнан сон, киномеханиклар курсында укып белем ала. Шул һөнәр белән күрше авылларда кино күрсәтеп йөри. 1960 елда Күкчәтау өлкәсенә эшкә китә, мондагы гади халыкка, күчмә кино аппаратлары ярдәмендә кино күрсәтә. Ташкенттагы лакокарска заводында 8 ел эшли. Ташкент кинотехникумына укырга керә: көндез –уку, кичен –кино күрсәтә. Шулай ук Раузалина апа монда үзешчән сәнгать түгәрәкләренә йөри, концертларда чыгыш ясый, татар көйләрен ихлас күңелдән башкара, спектакльләрдә уйный. Сәнгать дөньясына җаны-тәне белән чума. 1968 нче елда кулына диплом алып, Казанга кайта, үзе укып белем алган киномеханиклар мәктәбендә производствога өйрәтү буенча укытучы-мастер булып эшкә урнаша. Аннан 1970 елда Арча кинотеатрына эшкә кайта. Җитәкчеләр Раузалина апаның тырыш, үз эшен җиренә җиткереп эшләүче икәнен күреп аны Арча мәдәният йортына директор итеп куялар. Лаеклы ялга чыкканчы үзенең бөтен көчен биреп, чын күңелдән сәнгать дөньясында кайный. Бар эшкә дә өлгерә, һәр эшен җиренә җиткереп, намус белән башкара.


Раузалина апа ятимлек ачысын да татыган, ачлык белән дә күзгә-күз дә очрашкан, шулай ук бала хәсрәте дә аны читләтеп үтми, бердәнбер газиз улын югалта. Тик тормышта никадәр авырлыклар күрсә дә, ул сынмыйча-сыгылмыйча яшәвен дәвам итә. Раузалина апаның балачагы, яшьлеге сугыш елларына туры килеп бик авырлыкта үтә, ә бүгенге көндә ул мул, тыныч тормышка лаек. Шуны язмамны аңа сәламәтлек, тыныч тормыш теләп тәмамлыйсы килә.


“Казан арты” тарих-этнография музееның этнография бүлеге җитәкчесе Хаҗиева Гөлүсә

Тууына 90 ел тулу уңаеннан балалар язучысы Заһирә Гомәрованы искә алу (12.04.1930 – 3.01.2002)

Шагыйрә Заһирә Гомәрова шигьрияткә зур тормыш мәктәбе узып, 1960 нчы елларда “Мишә”, “Сыер савучы кыз” һәм башка шигырьләре белән килеп керә. Беренче иҗат җимешләре хезмәт сөючән авыл кешеләренә багышлану гаҗәп түгел. Заһирә Бакирова 1930 елның 12 апрелендә табигатьнең иң гүзәл ягы – районыбызның Чөмә-Елга авылында туа. Әти-әнисе Әбүбәкер һәм Каюмә эшчән, үз заманының укымышлы, моңлы кешеләре булалар. Алты балалы гаиләдә бишенче бала булып туа ул. Заһирә  туган авылында дүрт ел белем ала, аннан  Сикертән җидееллык мәктәбен бетерә. Заһирә Мөхәммәт Мәһдиев белән бер мәктәптә укый. “Без бишенче класска килгәндә, ул алтынчыда иде”,- дип искә ала Заһирә апа. Булачак шагыйрәнең балачагы  Бөек Ватан сугышы елларына туры килә. ”Сугыш беткән көн әле дә истә”,-дип яза Заһирә апа. Бик матур язгы иртә. 7 нче сыйныф укучысы Заһирә Сикертән авылына укырга барырга чыга. Сугыш бетү хәбәрен ишетү белән ул еларга да, көлергә дә белми, чөнки ул хәбәр белән бергә аның белән бер мәктәптә укучы кызның тиф авыруыннан үлү хәбәре дә ишетелә.

Җидееллык мәктәпне уңышлы гына тәмамлап, 2 кыз бала Арча педагогия училищесына юл тоталар. Аларның берсе Заһирә Бакирова- Гомәрова була. Ул мәктәптә укыганда ук укытучы булу теләге белән яши. Арчадагы бина госпиталь ролен башкару сәбәпле, педагогик училище вакытлыча Лесхоздагы Ишморатов исемендәге совхозның ат абзарына урнашкан була. Аңа булачак язучыларыбыз Мөхәммәт Мәһдиев, Гариф Ахуновлар белән бер чорда Арча педагогика училищесында уку бәхете тия. Тырыш, ару-талуны белмәгән Заһирәнең 3 ел уку чоры узып кына барганда, 1948 елда гаиләсенә күңелсезлек килә. Әтисе өлкән булу сәбәпле сугышка алынмый, хәрби лагерьда урман кисүдә катнаша, һәм аздан гына тормышы белән хушлашмый кала. Шунлыктан Заһирә апа Казанга барып “экстренно” экзамен бирә, диплом ала. Ул 1948 елның 15 февралендә Масра авылында укытучы булып хезмәт юлын башлый. Аңа ике ел вакытлыча гына Курсабаш, Иләбәр, Керәнне авыллары мәктәпләрендә эшләргә туры килә, ә Эзмә авылында эшләү аның тормышын нигезеннән үзгәртә. Ул бергә эшләгән Габделбәр Гомәровка кияүгә чыга, өч кызлары Ләбибә, Зәбидә, Лилия дөньяга килә. Заһирә апа Гомәрова шул елларда Казан дәүләт педагогия институтының химия һәм биология бүлеген, шул ук институтның музыка бүлеге каршындагы 4 еллык курсларын уңышлы тәмамлый. Ул спектакльләрдә уйнарга, төрле уен кораллары оркестры оештырырга, шахмат ярышларында катнашырга да вакыт таба.

Заһирә Гомәрова тырыш, үз максатына ирешүчән шәхес. Алтынчы класста укыганда ук үз шигырьләрен яза башлый һәм төрле газеталарда басылып чыгуларына ирешә. Бер-бер артлы китаплары дөнья күрә. 1964 елда басылып чыккан “Яшьлек таңы”, аннан соң “Мәктәп юлы”, “Нәни врач”, “Йөгерек елга”, “Бабай балы”, «Иске ел кая китә», «Чын герой», “Хикмәтле дөнья”, “Дусларга бүләк”,”Әшнәләр” һәм башка китапларында аның шигырьләре, хикәяләре, истәлекләре, кызыклы мәзәкләре һәм табышмаклары тупланган. Заһирә апа Гомәрованың газета-журналларда чыккан мәкаләләрен санап бетереп булмый. Ул гомере буена балалар белән эшләгән кеше буларак, аларның яшь үзенчәлекләрен, психологияләрен күздә тотып, балалар аңына барып җитәрлек шигырьләр иҗат иткән. Аның шигырьләре балалар күңелендә тиз истә кала, аларны фантастик дөньяга алып кереп китә, табигать серләрен аңларга ярдәм итә, туган якка мәхәббәт, дуслык-туганлык сыйфатлары тәрбияли. Шулай ук тәүфыйклы булып үсәргә, олыларны ихтирам итәргә, кечеләрне якларга, игелекле булырга өйрәтә.

Болар барысы да якташыбызның  киләчәк буыннарга әйтеп калдырырга теләгән фикерләре  һәм теләкләре. Ул Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы булып торды.

Укып бир

Әбикәем, кил сәнә,

  Күзлегеңне ки сәнә,

Язу язып утырдым,

       Дәфтәремне тутырдым.

 

              Мин “зул” диеп йөрсәм дә,

  Инде яза белсәм дә,

      Укый белмим бит әле,

 Әби, укып кит әле.

 

      Язылганмы бик оста,

           Бу хатым бит космоска.

             Әй, укып шатлансыннар,

                Үскән, дип, шаккатсыннар.

 

               Телләрен шартлатсыннар.

       Энебез зур үскән дип,

                    Сагынып, җиргә кайтсыннар.

 

Исем бирдек 

Тәнәфестә колак чыңлый

 Фәнисне тыңлый-тыңлый.

 Юк аның белмәгәне,

    Юк аның күрмәгәне.

 

     Җәй буе илләр гизгән,

Диңгезләрдә күп йөзгән.

     Акула белән көрәшкән,

Дельфинга да эндәшкән.

 

Ялганлый ул – беләбез,

Бертуктаусыз көләбез.

 Ялган чемпион диеп,

 Без аңа исем бирдек.

 

Көлгәнгә дә карамый,

 Ялганлый да ялганлый.

Тик дәрестә бик кыен

 Телен йота чемпион.

      Заһирә апа күпкырлы шәхес буларак билгеле: талантлы укытучы, балалар шагыйрәсе, хикәяләр язу остасы, шахматчы, мандолиначы, музыкант, оста оештыручы, Язучылар берлеге әгъзасы, Саба район газетасы редакциясе каршында оештырылган «Мишә дулкыннары» әдәби берләшмәсенең активисты. Эзмәдә авыл советы рәисе булып эшләве дә аның халык ышанычын яулавы һәм кеше белән уртак тел таба белүендә булгандыр. Заһирә Гомәровага театр төшенчәсе дә ят түгел. Керәнне авылында укытканда, аңа Мөхәммәт Мәһдиев белән бергә «Кыз урлау», «Ташкыннар», ә Эзмәдә «Башмагым» спектакльләрендә уйнарга туры килә. Шагыйрә үзе турында болай дип язган: «…Үзем төрле музыка уен коралларында уйнагач, минем укучыларым да музыкага гашыйклар иде. Алар җырлый яки уйнарга өйрәнә, ярты авылны мандолинада уйнарга өйрәттем…».

Шахмат-шашка белән мавыгуы да аңа уңышлар гына китерә. Берничә ел рәттән республикада уздырылган ярышларда чемпион исеменә лаек була. Заһирә апа һәр минутны эшкә җиккән, шуңа да ул барысына да җитешкәндер. Якташыбызның тормыш принцибы да шигырь юлларында ачык чагыла сыман:

                      Көн туса, күбәя эшләрем,

                      Эш артса, күбәя көчләрем.

                      Ялкынын дөрләтә хисләрем,

                      Эшләрем бетмәсен-бетмәсен,

                      Бер минут әрәмгә үтмәсен.

      Без аны искә алып, төрле чаралар үткәрәбез. Туган авылы Чөмә-Елганың бер урамы Заһирә Гомәрова исемен йөртә. Заһирә апа Гомәрова лаеклы ялга чыккач Габделбәр абый белән бергә Яр Чаллы шәһәрендә кызлары янында яшәделәр. Габделбәр абый да үзе язган хикәяләрен туплап берничә китап чыгарды.Заһирә апа Гомәрова 2002 елның 3 ныйнварында вафат булды. Бүгенге көндә балалар язучысы Заһирә Гомәрованың һәм Габделбәр абый Гомәровның тормыш юлы һәм иҗатына бәйле материаллары кызы Зәбидә апада саклана. Ул  2017 елда чыккан ”Заһирә Гомәрова” исемле китабын музейга бүләк итте.

Җаны белән дә, тәне белән дә картаюны белмәгән кешеләр булганмы? Булган билгеле! Без шундыйларга якташыбыз Заһирә Гомәрованы кертер идек.  Ул тугач 31 елдан соң  Космонавтика көне булачак 12 апрельдә тууы да аның җитез, көр күңелле, тынгысыз, зирәк һәм акыллы булуына тәэсир иткәндер.

 Күп батырлыклар эшләнгән

 Мин туганчы, мин үскәнче.

  Тагын күпме еллар үтәр

  Теләгемә ирешкәнче.

     Мин тугачтын барып җиткән

 Ай өстенә “Луноход” та.

 Айга карап тибрәлдем мин

      Тар бишектә ул вакытта.

    Карыйм ерак йолдызларга,

Кайсысының дәшәр уты.

    Бәлки, мине көтә булыр

Марс-Венера маршруты.

 

Никадәрле чакырса да

  Ерактагы планета,

Җирем миңа кадерлерәк,

     Җирем һәрчак олан итә.

 дип яза ул “Хыялларым” дигән шигырендә.

 

Якташыбыз Заһирә Гомәрованың иҗат иткән әсәрләре бүген дә яратып укыла. Мәктәп дәреслекләрендә аның шигырьләре, мәзәкләре урын алган.

Китаплар өелгән алдымда,

    Укыйсы – барын да,барын да.

  Укырлык көчем бар чагында

 Укыйсы китаплар бетмәсен,

Бер минут әрәмгә үтмәсен.

      Көн туса күбәя эшләрем,

    Эш артса күбәя көчләрем.

   Ялкынын дөрләтә хисләрем,

     Эшләрем бетмәсен-бетмәсен,

  Бер минут әрәмгә үтмәсен.

Күңелдә әйтәсе сүзләрем,

 Тик әле күбесен тезмәдем.

Язарга бизәкләр эзләдем,

 Язасы сүзләрем бетмәсен,

   Бер минут әрәмгә үтмәсен.

 Гомерем әрәмгә үтмәсен.

 

 

Заһирә Гомәрованың гомере әрәмгә үтмәгән. Ул бүгенге көндә безнең арабызда булмаса да, аның иҗаты онытылмый. Аны туган ягында да, Арча педагогия көллиятендә дә, Сикертән мәктәбендә, туган авылы Чөмә-елгада, музейларда да еш искә алалар. Арча төбәге әдипләре иҗаты тупланган “Без бит – Арча яклары” хрестоматисендә, “Арча ягы шаярулары” каитабында  аның шигырьләре урын алган. Без ул китапларны Чаллыда яшәүче, гомере буе татар теле һәм әдәбияты укыткан кызы Зәбидә Шәриповага җибәрдек. Ул үзенең әнисен онытмаулары өчен Арча районы халкына рәхмәтен белдерде.

“Казан арты” тарих-этнография музееның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә Заһирә Гомәрованың тормышы һәм иҗаты белән бәйле бик күп экспонатлар саклана. Шагыйрәнең кызы Зәбидә  Габделбәр кызы  музейга бүләк итеп әнисенең “Хикмәтле дөнья”, “Йөгерек елга” китапларын, фотолар, газета-журналларда чыккан язмаларын җибәрде. Безнең өчен иң кызыклысы Заһирә Гомәрованың шигырьләрен шагыйрь һәм тәрҗемәче Мансур Сафин рус теленә тәрҗемә иткән һәм журналларда басылып чыгуына ирешкән. Якташыбызның  шигырьләре җырлар буларак та башкарыла.Аңа 12 апрельдә 90 яшь тулган булыр иде, без аны зур хөрмәт белән искә алабыз.  Музей хезмәткәрләре буларак, без, Заһирә Гомәрованың иҗатын өйрәнүне дәвам итәрбез.

                           “Казан арты” тарих-этнография музее  директор урынбасары Шәфигулла Гарипов

Сын Татарии Валентин Ежков

Валентин Фёдорович Ежков родился 27 мая 1922 года в рабочем посёлке Арск Татарской АССР. По национальности русский.

Член ВЛКСМ. После окончания в 1937 году школы работал в Арске, затем на Харьковском тракторном заводе.

В июне 1940 года был призван в ряды Красной Армии Молотовским РВК г. Казань.

Ежков был мобилизован  Молотовским РВК г. Казани, вначале он был направлен в военное училище, а потом – на фронт. Служил в стрелковой дивизии, в ходе боевых операций освоил специальность бронебойщика, а затем стал командиром бронебойщиков. В конце декабря 1942 года дивизия была переброшена под Сталинград. Четыре дня артиллеристы и бронебойщики метким огнем встречали вражеские танки в завьюженной открытой степи. Фашисты несколько раз пробирались к позициям полка, но ни разу не смогли пробить оборону гвардейцев. На поле боя оставалось множество машин противника. При отражении одной из атак Ежков был тяжело ранен и госпитализирован. Из госпиталя Валентин вернулся в свою часть. Ему было присвоено звание старшего лейтенанта, он стал командиром роты.

В начале июля 1943 года дивизия заняла рубежи на реке Миус и стала готовиться к штурму немецкой обороны на другом берегу реки. Оборона противника была прорвана, советские войска заняли первую и вторую линию ее обороны. Фашисты подтянули свежие силы, начался жестокий бой. Отбрасывая врагов, гвардейцы подошли к Саур – Могильску и Степановке. 19 июля решительной атакой деревня Степановка была взята нашими войсками. Бронебойщики старшего лейтенанта Ежкова вместе с другими подразделениями закрепились на окраине Степановки. Они  были готовы отразить контратаку противника. Фашисты не заставили долго ждать. Вскоре появилось семь танков противника с десантом. Невзирая на шквальный огонь, старший лейтенант перебегал от одного расчета к другому. Когда танки противника подошли  к переднему краю расположения роты, раздался залп. Ежков первым же выстрелом подбил вражеский танк. Воодушевленные примером своего командира подбили еще два танка. При повторной атаке гитлеровцы пустили в атаку танк «тигр» с двумя средними танками. Они двинулись на окопы роты. Гитлеровцы в любую минуту могли ворваться в деревню. Тогда Ежков с противотанковой гранатой пополз к «тигру». Положение становилось все напряженнее, осколком снаряда было разбито противотанковое ружье Ежкова. Сам он был ранен, но остался на поле боя. В самый критический момент Валентин  забрался в подбитый им вражеский танк  и из его пушки открыл огонь по фашистам. Ожесточенный поединок закончился победой бронебойщиков, было подбито двенадцать танков противника, но старший лейтенант В.Ф.Ежков, командир бронебойщиков, погиб в бою. Он был похоронен у деревни Степановка Донской области.

За храбрость и мужество, проявленные в боях с оккупантами, правительством СССР В.Ф.Ежкову было присвоено звание «Герой Советского Союза» посмертно. Награду Арский военкомат по поручению Верховного Совета СССР вручил матери героя Клеопатре Михайловне.

Нәкыйп Сафинның батырлыгы

Сафин Нәкыйп Сафа улы 1921 елда Арча районы Мирҗәм авылында туган. Милләте- татар. Җидееллык мәктәп тәмамлаган. Колхозда, Иркутск өлкәсендә тимер юлда эшләгән. 1940 елдан Совет Армиясендә. 1944 елдан- КПСС әгъзасы.

1941 елның июненнән Бөек Ватан сугышында катнашкан.

19 аерым моторлаштырылган понтон-күпер салу батальонында отделение командиры ( Дала фронты) сержант Сафин 1943 елның 28 сентябрендә Солошино ( Полтава өлкәсе Кобеляк районы) авылы янында Днепр елгасы аркылы уң як ярга понтон белән беренче төркем сугышчыларны чыгарып җибәрә. Шулай тагын 18 рейс ясый. Аннары паром белән елга аркылы танклар һәм артиллерияне чыгарган. 1943 елның 20 декабрендә аңа Советлар Союзы Герое исеме бирелгән.

Сугыштан соң хәрби-инңенерлык училищесында укыган. 1946 елдан- лейтенант Сафин запаста. Туган җиренә кайткан. 1951 елда Казанда республика партия мәктәбен бетергән. Соңыннан ул совхозда директор булып эшләгән. Ике Ленин,1 һәм 2 нче дәрәҗә Ватан сугышы орденнары, медальләр белән бүләкләнгән.

1987 елның 22 маенда вафат. Казанда җирләнгән.

Арчада бер урам һәм туган ягындагы хуҗалык Герой исемен йөртәләр.

Туган авылында батырга бюст куелган.

1238 номерлы «Кызыл Йолдыз» медале

Салихов Гатаулла Салих улы 1924 елның 1 гыйнварында хәзерге Татарстан Республикасы Арча районы Түбән Оры авылында туган. Милләте – татар. Җидееллык мәктәп тәмамлаган. Колхозда эшләгән. 1942 елдан- Совет Армиясендә. 1943 елдан- КПСС әгъзасы.

1943 елның февралендә — хәрәкәттәге армиядә.

518 нче укчы полк отделение командиры( Брянск фронты,63 нче армия,129 нчы укчы дивизия) сержант Салихов 1943 елның 12 июленнән 3 сентябрьгә кадәр Большой Малиновец һәм Сетуха авыллары янындагы сугышта зур батырлыклар күрсәткән. Снайпер мылтыгы һәм пулеметтан ут ачып, 40 тан артык дошманны юк иткән. Кискен сугыш барышында башта взвод командирын, аннан соң рота командирын алыштырып, сугышчыларны штыклы һөҗүмгә күтәреп, дошманга ташланган.

1943 елның 27 августында аңа Советлар Союзы Герое исеме бирелгән. 1943 елда Ташкентта тизләтелгән пехота училищесын, ә 1944 елда “ Выстрел” курсын тәмамлаган.

1945 елда өлкән лейтенант Салихов сугыштан кайтып, Мәскәү шәһәрендә яши. “ ВНИПИ Энергопром”да эшләп пенсиягә чыга. Ленин, 1 дәрәҗә Ватан сугышы, Кызыл Йолдыз орденнары, медальләр белән бүләкләнә.

2012 елның 16 февралендә вафат.

Генерал — лейтенант Сафиуллин

Сафиуллин Гани Биккенә улы 1905 елның 1нче июнендә Арча районының Иске Кишет авылында крестьян гаиләсендә туган. Милләте – татар. 1928 елдан – КПСС әгъзасы. 7 сыйныф, край совет – партия мәктәбен тәмамлаган. Казахстан ССРның Семипалат шәһәрендә өяз комсомол комитеты инструкторы булып эшләгән. 1927 елдан – Совет Армиясендә. 1928 елда запастагы взвод командиры мәктәбен, 1931 елда Чик сакчылары югары училищесын, 1941 елда М. В. Фрунзе исемендәге Хәрби академияне тәмамлаган. Полк белән җитәкчелек иткән.

1941 елдан – Бөек Ватан сугышы фронтларында.

Дала фронты составындагы 7 нче гвардия армиясенә кергән, генерал – майор Сафиуллин җитәкчелек иткән 25 нче укчы корпус 1943 елның 25 нче сентябренә каршы төндә — Бородаевка һәм Домоткань авыллары тирәсендә ( Днепропетровск өлкәсенең Югары Днепров районы ) Днепрны кичкән. Полк һәм дивизия артиллерия көчләре белән дошманның күпсанлы контрһөҗүмнәрен кире кайтарып, 5 көнлек сугышта фронт буенча плацдармның озынлыгын 25 чакрымга, иңен 15 чакрымга киңәйткән һәм шунда ныгып урнашкан. Советлар Союзы Герое исеме 1943 елның 26 октябрендә бирелгән.

1947 елда Генштаб Хәрби академиясе каршындагы Югары академия курсларын тәмамлаган. 1957 елда генерал – лейтенант Г. Б. Сафиуллин запаска чыккан. Казанда яшәгән һәм эшләгән. Ике Ленин, өч Кызыл Байрак, ике II дәрәҗә Суворов, ике II дәрәҗә Кутузов, Кызыл Йолдыз орденнары һәм медальләр белән бүләкләнгән.

1973 елның 14 октябрендә вафат.

Казанның Арча кыры зиратында җирләнгән.

Яңа Кишет авылында Геройга багышланган музей ачылган.

Үлеп терелгән Габдрахман

– “Габдрахманыңның җырын яздырырга килгәннәр, Миңлебәдәр. Өйдә нишләп ятасың, урман буена бар! Ирең сукада җырлый-җырлый эшли. Казаннан килгәннәр”, – дип, Майтап апа өйгә килгән. Әтинең тавышы бик матур иде. Гел җырлый иде ул. Хәсрәтне күп күргән кеше моңлы була диләр. Бу сүзләр әтигә туры килә. Сугыштан кайткач, аңа басу сукаларга ике ат биргәннәр. Иртүк басуга киткән әтинең моңлы тавышы авыл өстендә яңгырап торган. Җыр тавышы булса, авылдашлар безнең әти икәнлеген аңлаган. Ул башкарган җырны Казаннан килеп, яздырып алып киткәннәр. Ул “Габдрахман” җыры дип атала.Зифа Басыйрова, Лена Бичарина, Таһир Якуповлар җырны гел җырладылар. “Габдрахман” җыры татар халык җыры дип башкарыла. Әни исән вакытында ул җырның сүзләрен бер дәфтәргә яздыртты. Ә дәфтәр һаман да саклана, дәфтәрдә җырның сүзләре, ә көе күңелдә саклана, – дип сөйли Рузалия апа Гайфуллина әтисе турында һәм җырның бер куплетын җырлап та бирде:“Сары сандугач баласын, кулларымда сайратам, күрер күзгә матур түгел, әллә нигә яратам”. Әти үзе сүзен чыгарган, шуларны көйгә салып башкарган. Бик моңлы булган ул. Аның моңы безгә дә күчкән.

Әтием Гайфуллин Габдрахман 1907 елда Гөберчәк авылында гади крестьян гаиләсендә туган. Бөек Ватан сугышына кадәр өйләнеп, өч баласы дөньяга килгән: Мәдинә, Нурзидә апалар, Габдразак абый. Әти сугышка беренчеләрдән булып китә. Сугышта берничә мәртәбә яраланган. Хәтта берсендә ул снаряд шартлаган урынга туры килгән. Шулвакыт әтинең бер күзе чыккан, ләкин өзелеп бетмичә, бер тамырында асылынып калган. Борыны чәрдәкләнгән, бер як җилкәсе яраланган. Җирдә аунап яткан әтине үлеләр арасыннан аралап алып, госпитальгә җибәргәннәр. Аңына килгәч, әти күзен тартып алган да, шинель кесәсенә салып куйган. Шул күз кесәдә кибеп, шинеле белән бергә туган нигезенә кайткан. Күпмедер вакыттан соң әтине кабат сугышка алганнар.

Әти белән авылдашыбыз Ибрай абый сугышта бергә булганнар. Бервакыт болар окопта утыра, ә фашистлар аталар икән. Шунда Ибрай абый: “Әйдә, бәр, бәр”, – дигән фашистларга. Чөнки пулялар гел яннарында сызгырып кына торган. “Бисмиллаңны укы, каян чыкан хәл ул?!” – дигән әти. “Без коммунистлар”, – дигән дә, шунда ук Ибрай абый һәлак тә булган. Моны сугыштан кайткач, әти әнигә сөйләгән. “Мин белгәннәремне эчтән укыдым, шуның белән генә исән калганмындыр”, – дигән ул.

Әтине бик аз хәтерлим, чөнки мин кечкенә, сугыштан соң туган бала. Күбрәк әни сөйләгән буенча беләм. Сугыштан кайтканда әтинең эчәгеләренә зур зыян килгән булган. Хәтта кендеге дә янда булган аның. Кешене исән калдыру өчен ул вакыттагы медицина хезмәткәрләре шулкадәрле зур хезмәт куйганнар. Снаряд шартлап, әтинең эченә эләккән. Госпитальдә аның тышка чыгып таралып торган эчәгеләрен кире эчкә урнаштырып, йөрерлек халәткә китергәннәр. Ул сугыштан кайтканда аның гәүдәсендә бер генә исән җире дә калмаган булган. Әз генә эшли башласа, хәле киткән. “Бераз ял итә дә, яңадан эшенә тотына иде”, дия иде әни. Авыр хезмәткә ярамагач, әти урманчы булып урнашкан. Анда да озак эшли алмагач, аның урынына әни эшләгән. Ә әти өй тирәсен карап торган.Ул арада әтигә бер-бер артлы җиде операция ясалган. Ахыргы операцияне әти күтәрә алмыйча, больницада үлгән. Шулай итеп, без алты бала бик яшьли әтисез калдык. Җитмәсә өебез иске иде. Әтинең яңа йорт төзисе килде, ләкин җитешмәде.

Әни алты бала белән тол калгач, тормышны ничек тә алып барырга кирәк иде. Абый Лесхоз урманчылыгына урманчы булып урнашты. Бераз эшләгәч, йорт салу өчен агачлар кайтартты. Шуны буралап, өй итеп күтәрер өчен акча кирәк, ә колхозда эшләгәнгә акча бирелмәде. Шуңа күрә абый, өй җиткезерлек акча эшләргә уйлап, себергә китеп барды. Күпмедер вакыттан соң хаты килде: “Озакламый кайтам, мин акча тупладым”, – дигән иде. Бер ай көттек, абый юк та юк. Бераздан аның үлгәнлеге турында хәбәр килде. Шул рәвешле, без кабат иске йортта калдык. Әни Гөлнәзирә апаны урманчылык эшенә урнаштырды, ә үзе колхозда эшләде. Урманчы булып апабыз унҗиде елхезмәт куйды. Хатын-кыз өчен бик авыр хезмәт ул. Абый кайтарткан бүрәнәләрне эшкәрттереп, бура буратып, әкренләпөйле булдык.

Өйдә ир заты булмагач, миңа мич чыгарырга да туры килде әле. Ничәнче еллар булгандыр, хәтерләмим: күрше авылдан бер миччене чакырттык, килде. Ләкин ул салмыш. Утырган көйгә ул әйтеп тора, мин мич өям. Шулай итеп, мичне ахырына кадәр эшләп чыктым. Без бер генә эштән дә куркып тормадык, тырышып эшләдек. Өлкән апабыз Мәдинә урман да кискән, урак та урган. Без авыл башында торабыз. Басулардан җыелган көлтәләрне безнең хуҗалык янына атлар белән төяп алып кайталар иде. Тимер тәгәрмәчле, кабинасыз трактор белән ашлык суга торган агрегатны безнең яндагы басуга алып киләләр. Берничә кеше өстән көлтә салса, кемнәрдер сугылган ашлыкны капчыкларга тутыра. Ашлыкның саламы агрегатның арткы өлешенә чыга. Аны берничә кеше кибәнгә өеп тора. Агрегатны “сложный” дип йөртәләр иде. Мәдинә апа шунда ялгыш бер аягын кыстырды. Ә урманчылык безнең гаилә өчен төп эш урыны булды. Чөнки башта әти, аннары әни, Габдразак абый, Гөлнәзирә апа һәм мин күп еллар урманчылык эшендә хезмәт куйдык. Ә Нурзидә апа Арча педучилищесында белем алып, гомер буе укытучы булып эшләде. Бөрлидә апам Казанга китеп маляр һөнәрен үзләштерде.

…Рузалия Гайфуллина утыз җиде ел Лесхоз урманчылыгында эшли. Мәктәпне тәмамлагач, әнисе Миңлебәдәр апа аны урман буйлатып, мамык шәлгә төреп, урманчылыкка эшкә илтә. Шулвакыттан соң күпме гомер узган. Унике чакрым араны көн дә җәяүләп үтеп йөрү яшьлеге белән сизелмәгәндер. Елның нинди көне булмый: яңгыры, җил-бураны. Әтисез үскән кыз авырлыкларга баш ими, үз-үзен яклап эшли һәм гомер кичерә. Иске Масра авылына кияүгә чыгып, гаилә кора. Кызганыч, бүгенге көндә Рузалия апа ялгыз, ире Рафыйк абый вафат.

Сугышның бөтен авырлыгын үз күзе белән күреп, аннан исән-сау кайта алган Габдрахман аганың бер кызы Нурзидә апа бүген Лесхоз авылында яши. Ул гомер буе балаларга белем биргән укытучы. Мин аның белән дә аралашып, аннан да әтисе турындагы истәлекләрен язып алдым.

–Әти төшкә кадәр өйнең морҗа башын чыгарды, ә төштән соң сугышка чыгып китте. Күпмедер сугышканнан соң әти яраланып кайтты: бер күзе чыккан, борыны чәрдәкләнеп, авызы кыйшайган. Госпитальдә беркат дәва алгач, аны өйгә кайтарып җибәргәннәр. Ләкин озак тормыйча аны кабат сугышка алдылар. Шулкадәр яралар белән ничек аны кабат сугышка алганнардыр: бер күзе юк, борыны җимерелгән, авызы кыйшайган, җилкәсе янтайган.Тәмәке тартса, төтене ике күз арасыннан чыга иде.Чәрдәкләнеп беткән борыныннан госпитальдә борын рәвеше генә ясап кайтарганнардыр, күрәсең. Әти кабат сугышка китте. Сугышның эчендә булгандыр ул,чөнки икенче кайтканда яраланмаган, тегелмәгән бер генә җире дә калмаган иде. Элеккеге яралары өстенә, бу юлы бөтен эчәгеләренә операция ясап кайтарганнар. Юан эчәгесе дүрт миллиметр гына өзелми калган булган. Аны ялгап, кендеген янга урнаштырып куйганнар иде.

Бервакыт безгә күрше авылдан бер солдат килде. Ул: “Иреңне үз кулларым белән күмеп кайттым. Габдрахманың үлде”, – дип, әнигә кайгылы хәбәр җиткерде. Без бу хәбәрне ишеткәч, елаштык. Мин бигрәк елак идем, әтинең үлеме турында ишеткәч, үкереп-үкереп еладым. Әни шулчак ачуы беләндерме, кайгыдандырмы, мине идән астына ыргытты. Мин уянганда караватта ята идем. Күрәсең, елый-елый мин шунда йоклап киткәнмен. Мине идән астыннан алып менеп, караватка салганнар. Әни үз-үзен кая куярга белмәде. Шулай итеп без кайгы эчендә калдык. Әнинең соңгы өмете сүнде.

Сугыш бетте, авылга берәм-берәм солдатлар кайта башлады. Кемнең генә әтисе яки туганы кайтмасын, барысын да авыл халкы белән бергә каршыладык. И-и куана идек. Ә өйгә кайткач елыйбыз, чөнки безнең әтинең үлгәнлегенә кара пичәтле кәгазь килмәсә дә, күрше авыл агае үлде дигән хәбәрен күптән ирештерде.

Сугыш чорында авылларда әллә ниткән караклар йөрде, шуңа күрә авыл халкы өй ишекләрен бикли торган булды. Без дә ишекне  бикләп йөрттек. Көз. Тышта пыскып яңгыр ява. Көн болытлы булгангадыр, караңгы тиз төште. Без, балалар, чоланга урын җәеп, тәгәрәшеп яттык. Безнең бик тә әшәке ата казыбыз бар иде. Ишегалдына чит кеше керсә, эт урынына ул ысылдый иде.Берзаман ул ыслый башлады. Ир кеше сөйләшкән тавыш ишетелде: “Аллага шөкер, бәрәңге дә утырткан булганнар”, – ди бу. Без әсәрештек. Ишек шакыдылар. Әни, куркынып, ишек артында кем булуын сорады. “Мин бу, Габдрахман”, — диде әлеге тавыш. Без барыбыз да куркып аягүрә бастык. Әни әйтә теге тавышка: “Син нинди Габдрахман ди?! Карактыр, хәзер үк чыгып кит! Габдрахманым үлгән инде. Күрше авылдан бер солдат килеп әйтте”, – диде. Без елаша башладык, нишләргә белмибез. “Мин исән, Бәдәр. Мине үлде дип кем әйтте? Мин яраландым гына. Госпитальдә яттым. Хәзер ярты кеше мин. Син мине кертерсеңме икән? Мин хәзер эшкә дә яраклы түгел”, – диде бу. Әни нишләргә белмичә, аптырап ишекне ачты. Ул вакытта ут юк. Караңгыда бер шәүлә күренде. “Мин инде, мин, курыкмагыз”, – дип кабат эндәште теге шәүлә. Әни якынрак килеп караса, әти бу! “Кертмимме соң! Син исән!” – дия-дия, әни әтине кочаклап алды. И-и, безнең шатланганны күрсәң, сүз белән генә аңлатып та булмый ул вакытларны. Куандык та, сөенечтән елашып та алдык. 1947 ел иде ул.

Шулай итеп безнең әти сугыштан исән-сау кайтты. Яраланган булса да, ул безнең белән иде. Без аның белән горурланып яшәдек, ул әйткәнчә эшкә өйрәндек, аның һәр сүзен тыңладык. Әти авыр эшкә яраклы түгел иде. Бер-бер артлы җиде операция ясадылар. Кызганыч, соңгы операция вакытында, 1956 елда, әтиебез вафат булды.

Без, биш кыз, бер малай үстек, бик дус-тату булдык.

Сугыштан соңгы еллар да бик авырлык, юклык, хәерчелек белән үтте. Ашарга ипи юк, бәрәңге дә юк иде бит. Көздән кырда калып өшегән бәрәңгеләрне язын җыеп, аннан умач шикелле ризык булдырып, шуны аш итеп ашый идек. Бер кечкенә генә вакыйга күз алдымнан гомер буе китми. Әнием белән синең әбиең Сәлимә апа бик каты еладылар. Ни өчен дисеңме? Элек басуда эшләүче тракторларга су илтәләр иде. Әни белән Сәлимә апа чиләк-көянтә белән иң ерак басуда эшләүче тракторга су илткәннәр. Кайтышлый басуның бер өлешендә җыелып калган вика күчен күргәннәр. Буш чиләкләренә шул виканы тутырып кайтканнар һәм бер ат караучыданшул виканы атларга бирелә торган фуражга алмаштырып бирүен үтенгәннәр. Ачлык еллары бит, икесенең дә өйдә балалары бар, ирләре юк. Әз булса да шул фураждан ипи пешереп, балаларына ашатасылары килгәндер. Ат караучы: “Ярты өегезне сатыгыз да, шул акчага ипи ашарсыз”, – дигән горур кыяфәт белән. Аның әйткән сүзләре әни белән Сәлимә апаны бик нык рәнҗеткән, шуңа күрә гарьләнеп еладылар. Теге абзый виканы атларга ашатса, берни дә булмас иде югыйсә. Ул заманның әшәке кешеләре дә күп иде шул. Кайнар күз яшьләре белән елаган шул вакыт гел күзалдымда тора…

…Истәлекләрне тыңлагач, интернеттан Зифа Басыйрова башкаруында “Габдрахман” җырын таптым. Тыңлыйм, ә үземнең күздән яшь ага. Гап-гади сүзләр, ләкин мәгънәсе, эчтәлеге хәзерге җырлардан нык аерылып тора.

Сугыштан кайтканнар бар, кайтмаганнар бар. Кайтканнары да алган яралардан озак яшәмәгән шул. Кайтмаганнарның бүген дә күпләре хәбәрсез югалганнар исемлегендә йөри. Ә авылдашыбыз башкарган  “Габдрахман” җыры һаман яңгырасын иде.

Халидә Габидуллина

Аудио


Башка язмалар
вход
Яндекс.Метрика