Исемнәре яши мәңгегә

Гөберчәк авылыннан Бөек Ватан сугышына 116 ир-егет китә. Шуның 69ы һәлак булып, туган җиренә 47се генә исән-сау әйләнеп кайта. Алар арасында кайсы аягын, кайсы кулын, кайсы күзен югалтып кайткан кешеләр. Күпме бала әтисез, күпме ана баласыз калган вакытлар. Кызганыч, бүген авылыбызда бер генә сугыш ветераны да исән түгел. Инде әтисез үскән буын сафы да елдан–ел кими бара.

М.Мәһдиев музеенда Бөек Ватан сугышына багышланган аерым экспозиция эшли. Фондта Новгород өлкәсендә барган канкойгыч сугыш вакытында һәлак булучы совет солдатларының кайбер кулланган әйберләре, фронттан килгән хатлар, сугыш һәм тыл ветераннарыннан җыелган истәлекләр саклана.

Язучының бертуган абыйсы Габдрәшит Мәһдиев тә Бөек Ватан сугышы ветераны иде. Ул Сталинград янында барган көчле сугышта да катнашкан . Шунда күрсәткән батырлыклары өчен медаль белән бүләкләнгән. Командиры тарафыннан әнисе Рабига апага җибәрелгән Рәхмәт хаты бүген дә музей фондында саклана.

М.Мәһдиевнең сыйныфташы Минзада апа Газизованың гаиләсенә кагылышлы сугыш чоры мәгълүматлары, пулемётчы әтисенең җәсәде янында табылган гильза да музей фондында. Музейда “Җиңү язы мәңгелек” исеме белән күргәзмә эшли.

Мастер-класс «Подари открытку ветерану»

Якташ язучыларыбыз Бөек Ватан сугышында

Дүрт елга сузылган Бөек Ватан сугышында җиңүебезгә 73 ел була. 1941-1945 еллардагы сугыш батырлык һәм җиңүләрдән генә тормый, ә коточкыч зур югалтулар һәм корбаннарга китергән дәһшәтле афәт һәм фаҗига дә булды. Ул миллионнарча гаиләләргә үлем һәм кан яшьләре, ятимлек һәм толлык, ачлык һәм михнәт алып килде.

Яраларны вакыт кына төзәтә, диләр. Балаларын һәм ирләрен, сөйгән ярларын һәи әти-абыйларын югалткан миллионнар йөрәгендә бу сугыш гомер буе төзәлмәслек  канлы җәрәхәт булып саклана. Пуля, мина-снарядлар явып торган сугыш кырында һәм салкын окопларда илебезне яклап көрәшкән солдатларның уй-кичерешләрен һәм өмет-хыялларын теркәп барган, аларны үзләренең әсәрләрендә кулланган якташ фронтовик язучыларыбыз турында безнең музеебызда күп мәгълүматләр саклана.

Гомәр Бәшировка Төньяк-Көнбатыш фронтында 1942 елның 23 августыннан 28 октябрьгә кадәр сугышчылар арасында партия политикасын аңлату эшен көчәйтүгә керткән өлеше, татар телендә чыга торган “Ватан өчен” фронт газетасына ул көннәрдә иң кирәкле темаларны яктырткан очерклар, мәкаләләр язуын, сугыш хәрәкәтләре башланыр алдыннан оештырылган митингларда ясаган чыгышлары һәм фронтның алгы сызыгында булып сугышчылар арасында аңлату эшләре алып баруы турында  бирелгән бәяләмә саклана. Аңа полк комиссары Глазунов кул куйган.

Якташыбыз үзе ул көннәр турында “Күңел дәфтәре” көндәлегендә:

“Кичә, ике ай да ун көн йөреп, фронттан кайтып төштем. Әле бүген-иртәгә ял итәм. Сугышны күрдем, аның кешеләрен күрдем. Авыр яклары да күп булды, түздем. Түземлек дигәндә, ул миндә Аллага шөкер бит, җитәрлек.

Инде хәзер күргәннәрне оештырып язып чыгарга кирәк.. Поездда кайтканда, төрле халыкларның сугышта ничек катнашулары турында сүз чыгып китте дә, бер украин егете болай диде:”Татарлар, минемчә иң яхшы кешеләр. Әгәр татар белән дусланып китсәң, ул сине гомер буе онытмый, нинди генә кыенлыкка төшсәң дә, үзен корбан итеп булса да ул сине коткара. Аннан соң, гаҗәп тәвәккәл кеше ул. Мин сугышның башыннан бирле фронтта. Татарларны миңа сугышның иң хәтәр урыннарында очратырга туры килде. Алар — куркусыз халык”.Ул моны миңа түгел, башкаларга сөйләде.Үз халкың турында шундый куанычлы сүзләр ишетү бик күңелле. Ярый, бүгенгә җитәр. 31 октябрь, 1942 ел.”,- дип яза.

Гомәр Бәширов фронтта күргәннәрен “Гармоньчы егет”, “Шулай бер көнне…”, “Мунча”  һәм башка хикәяләрендә куллана. Сугыш елларындагы  авыл тормышы турында язылган “Намус” романы  1951 елда СССР Дәүләт  премиясенә лаек була.

Югары Курса авылында туып-үскән Госман Бакиров 1942 елның 18 ноябрендә үзе теләп фронтка китә. Башта орудие командиры буларак, аннары “Ватан намусы өчен” исемле фронт газетасының хәбәрчесе булып сугыш беткәнче фронтның алгы сызыгында була. Украина, Польша, Чехословакия җирләрен азат итүдә, Берлинны алу операцияләрендә катнаша. Сугышта күрсәткән батырлыклары һәм хәрби хезмәт нәтиҗәләре өчен”Кызыл Йолдыз”, II дәрәҗә Ватан сугышы орденнеры һәм медальләр белән бүләкләнә. Якташыбыз Госман Бакировның фронттан Афзал Шамовка язган хатларында:

“Афзал дус, мин бөтенләй башка шартларда хезмәт итәм. Хезмәтем җиңел түгел, нишлисең инде, сугыш шартлары шуны таләп итә. Ватаныбыз шундый киеренке минутлар кичерә, тик шуңа шатмын: һәр көн алга барабыз, көн саен яңа уңышлар казанабыз, авылларыбызны, шәһәрләребезне немец кабахәтләрдән азат итә барабыз. Бу азатлык өчен көрәштә миңа орудие командиры булып катнашырга туры килде. Яңа елны Житомирда каршы алдык, безнең дивизия Житомирский дивизия исемен алды.

Афзал дус, мин хәзер редакциягә күчеп эшләүдән өметне өздем инде. Синең һәм башка иптәшләрнең минем турыда кайгыртуларына бик рәхмәт.Өлешемә тигән йөкне күтәреп барудан башка чара юк. Бәлки, исән калсам, очрашырбыз. Әгәр мин сугыш кырларында ятып калсам, минем үтенеч: басылган һәм басылмаган әйберләрне карап чыгып, балалар өчен бер җыентык кебек нәрсә оештыруда инициатива күрсәтсәң иде. Бу – кечкенә генә булса да, мин яратып эшләгән балалар, яшь буын өчен бер истәлек булыр иде…

Афзал дус, кулыңны кысып, сәлам белән калам. Госман, 16 май, 1944 ел”.

       Госман Бакиров сугышның ахырына кадәр катнашып исән сау кайта, иҗатын дәвам итә Бөек Ватан сугышы турында язылган повесть һәм хикәяләре тупланып 1949 елда “Сугышчы көндәлегеннән” һәм “Сиртмәле кое”, 1953 елда “Партизан малай” китаплары басыоып чыга.

Сугыш елларында яшүсмерләр дә тылда һәм фронтта әтиләренә, абыйларына булышканнар. Фронтовик язучы Госман Бакировның 1976 елда басылып чыккан “Укытучы апам”, 1982 елда дөнья күргән “Бормалы юллар” китапларында урын алган повесть һәм хикәяләрнең күбесе әнә шул турыда.

Ә Кушлавыч авылында туын-үскән Әнәс Галиевнең язмышы бөтенләй башка. Ул 1940 елда Кызыл армия сафларына чакырыла һәм Бөек Ватан сугышының беренче көннәреннән үк фронтның алгы сызыгында була. Тигезсез сугышта чигенү газапларын, төрле авырлыкларны күреп бер ел да ике ай сугышканнан соң Майкоп шәһәре тирәсендә чолганышта калып, контузияле хәлдә дошман кулына әсир төшә. Берничә тапкыр тоткынлыктан качарга телиләр, шуның өчен  Польша, Германиядәге берсеннән-берсе каты режимлы концлагерьларга күчерелә. Әнәс абый фашистлар тоткынлыгының бөтен авырлыкларын, газапларын үз башыннан кичерә, шунда үпкә авыруы эләктерә.

         Шундый ерак киттем туган илдән,

         Җил дә исми монда ул яктан.

         Бер кош очып үтте баш очымнан,

         Ахры ул да илен югалткан.

         Таулар арасында, чит-ят җирдә,

         Ялгыз башым гомер итәмен.

        Ятим калган кош баласы төсле,

        Газапланып таңны көтәмен.

     Бу шигырь юллары Әнәс Галиевнең  “Пленнан хатлар” поэмасыннан. Алар 1945 елның апрель аенда союздаш гаскәрләр тарафыннан азат ителәләр, берничә ай эвакогоспитальдә дәваланганнан соң туган якларга кайта һәм иҗат белән шөгыльләнергә  дә вакыт таба. Аның 1958 елда тоткынлыкта күргән газаплары, илне сагыну һәм туган якка булган мәхәббәт хисләре белән сугарылган “Кыен юл”, 1968 елда үз язмышы, фашист әсирлегенең бөтен кабахәтлеген һәм вәхшилеген  сүрәтләгән “Йолдызлар шаһит” повесте, 1994 елда “Һәр солдатның үз язмышы” документаль повестьлары  басылып чыкты. Фронтовик язучы Әнәс Галиев бу әсәрләрендә Бөек Ватан сугышында күргәннәрен, кичергәннәрен киләчәк буыннарга әйтеп калдырырга тели, ул елларда халкыбызның батырлык үрнәкләре, тарихи чынбарлык онытылмаска тиешлеген кисәтә.

Яңа Иябаш авылында туып-үскән  якташыбыз Рафаил Төхфәтуллин 1942 елның августында армиягә алына. Алты ай чамасы хәрби училищеда әзерлек курсы үткәннән соң, фронтка җибәрелә. Башта – пулемётчылар, соңыннан элемтәчеләр отделениесе командиры сыйфатында ул Брянск, Орша һәм Рига шәһәрләре янындагы каты сугышларда катнаша, күрсәткән батырлыклары өчен Кызыл Йолдыз ордены һәм медальләр белән бүләкләнә. Сугыш кырында ике тапкыр авыр яралана һәм бер тапкыр контузия ала. 1945 елның гыйнварында армия хезмәтеннән азат ителеп Рафаил Төхфәтуллин туган авылына кайта.Ул көннәр турында : “1945 елның салкын январь ае иде. Зарыгып көткән җиңү салютлары яңгырар сәгатьләр дә инде ерак түгел… Мин Рига шәһәре өчен булган сугышларда каты яраланып, госпитальләрдә ятканнан соң, туган авылыма кайтып киттем… Йөрәк күкрәктән сикереп чыгардай булыа тибә… Менә поезд үзебезнең Арча станциясенә дә якынлашып килә…”- дип яза Рафаил Төхфәтуллин үзенең “Өйгә кайту” әсәрендә.

Рафаил Төхфәтуллинның “Сугыш еллары” һәм сугыштан соңгы авыл тормышы турында язылган “Тамчылар ни сөйли” повесте, “Акбүз ат” хикәясе, “Авылдашым Нәби” повесте һәм башка әсәрләрендә шул кырыс елларга хас тормыш  күренешләре сүрәтләнгән. Ул үзенең әсәрләрендә сугыш темасын ачуга яңачарак якын килә, сугышта корбан булганнарның якты истәлеген мәңгеләштерү мәсьәләсен җитди итеп, фәлсәфи планда күтәрә. Рафаил Төхфәтуллинның әсәрләрен укыгач буыннар арасындагы бәйләнешне сакларга кирәклеген, булган матур традицияләрне  онытмыйча, киләчәк буыннар үткәннәребезне кадерләп яшәсен өчен мөмкин булганнарның барысын да эшләргә кирәклеген аңлыйсың.

Районыбызның Кызыл Яр авылында туып-үскән, фронтовик шагыйрь  Мостафа Ногман да Бөек Ватан сугышы башланганда ук армия хезмәтендә  юстиция өлкән лейтенанты дәрәҗәсендә гаскәри хезмәттә була. Ул берничә тапкыр яралана, төрле госпитальләрдә, хәтта Мәскәү шәһәрендә  дәваланганнан соң  яңадан фронтка китә һәм сугышның ахырына кадәр  алгы сызыкта була. Сугышта күргәннәрен язып бара, ул елларның истәлеге буларак аның 1944 елда “Давыллы еллар лирикасы” дип исемләнгән шигырьләр җыентыгы дөнья күрә. Мостафа Ногманның бу иң беренче китабы безнең “Казан арты” тарих-этнография музееның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә саклана. Китапка Мостафа Ногман үз кулы белән :”Нечкә моңнарны дулкынландыручы Җәүдәт Фәйзи иптәшкә өйрәнчек җырларымның беренче бәйләме”,- дип истәлек тә язылган.Үз вакытында укучылар тарафыннан җылы кабул ителгән бу китап басылганнан соң инде 74 ел вакыт үткән. Бөек Җиңүне якынайтуда рухи азык буларак  бу шигырьләрнең дәрәҗәсе бик зур булган.

Мостафа Ногманның 1944 елда “Давыллы еллар лирикасы”, 1958 елда “Җир турында җыр”, ә аннан соң “Кокушкино таңнары”, “Каеннар шаулый”,“Үлмәс чәчәк легендасы”, “Иртәнге җырлар”, “Акчарлаклар оча Иделдә” исемле китаплары дөнья күрә.

Бөек Ватан сугышында бик күп язучылар һәм сәнгать эшлеклеләре катнаша. Аларның күбесе яу кырында ятып калалар, күпме әсәрләр язылмый, бик күп җырлар җырланмый кала…

Бөек Ватан сугышында катнашкан якташ язучыларыбыз: Гомәр Бәширов, Госман Бакиров, Әнәс Галиев, Рафаил Төхфәтуллин, Мостафа Ногман безнең бәхеткә сугыштан исән-сау кайтканнар һәм иҗат иткәннәр.

                                                                “Казан арты” тарих-этнография музее

                                                                             директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

Алар җиңүне якынайттылар…

               Сызылып атар тиздән җиңү таңы,

       Балкып килер якты иртәләр,

                 Югалырлар…безнең күрешүләрне

         Комачаулап торган киртәләр.

                                                                                              Мостафа Ногман, сентябрь, 1943 ел.

      Музеебызның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә “Якташ язучыларыбыз Бөек Ватан сугышында” дип исемләнгән күргәзмә эшли. Анда  якташларыбыз Гомәр Бәширов, Госман Бакиров, Мостафа Ногман, Әнәс Галиев, Рафаил Төхфәтуллиннарның сугыш еллары истәлекләре, фотолары, кулъязмалары,  шул еллар турында иҗат ителгән әсәрләре белән танышырга мөмкин.

 

Моңлы сазым

26 нчы апрель — сөекле шагыйребез Габдулла Тукайның туган көне. Бу уңайдан районыбыз мәктәпләрендә, балалар бакчаларынды, музейларда, мәдәният йортларында төрле кичәләр, шигырь бәйрәмнәре уздырыла. Бүген “Казан арты” тарих-этнография музеенда “Моңлы сазым” дип исемләнгән әдәби-музыкаль кичә узды. Анда Арча районы мәктәпләреннән генә түгел, ә Балтач, Әтнә, Кукмара районнарыннан килгән укучылар да чыгыш ясады. Укучылар Габдулла Тукайның шигырьләрен укыды, җырларын башкарды, шагыйрьгә багышлап иҗат иткән әсәрләрен дә килгән кунакларга җиткерделәр. Әтнә районы Бәрәскә урта гомуми белем мәктәбе укучылары Габдулла Тукайга багышланган театраль күренеш тәкъдим итте. Кичә ахырында Татарстанның атказанган укытучысы Фәргать Зыятов “Тукай һәм Өчиле” дигән темага лекция укыды. Соңыннан килгән кунаклар кайнар чәй һәм өчпочмак белән сыйланып, музей белән танышты.

 

Тукай һәркем өчен якын

25 апрель көнне музеебызның әдәбият һәм сәнгать бүлеге урнашкан бинасы каршында Габдулла Тукайның тууына 132 ел тулуга багышланган күргәзмә оештырылды.  Арчаның беренче мәктәбе укучылары өчен шагыйрьнең тормыш юлы һәм иҗаты турында кызыклы әңгәмәләр үткәрелде. Укучылар үзләре дә Габдулла Тукайның шигырьләрен сәнгатьле итеп укып күрсәттеләр. Кызыксынган һәркем күргәзмәне яратып карады.

Сезнең батырлык — мәңгелек!

Арча районы 3 нче номерлы мәктәбе укучылары белән «Сезнең батырлык — мәңгелек!» темасы буенча класс сәгате үткәрелде.

Апрель – Тукай ае

Музеебызның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә Габдулла Тукайның тууына 132 ел тулуга багышланган “Без – Тукайлы халык” дигән күргәзмә эшли.

Сезгә тиеш әле бик күп назлар…

Без, “Казан арты” тарих-этнография музее хезмәткәрләре, Бөек Ватан сугышы ветераны Рәгыйб абый Халитовларда булдык. Тормыш иптәше Фәния апа белән Арчада бик уңайлы фатирда яшиләр. Очрашу вакытында Рәгыйб абыйның Бөек Ватан сугышында күргәннәрен сөйләтеп, яздырып алдык, фотога төшердек, үзләрендә саклана торган документлар белән таныштык.

1941 елда Рәгыйб абыйга 17 яшь тула, Яңа Кенәрнең  унбер егете арасында аны да армиягә алалар. Ул Иваново өлкәсе Ковров шәһәре тирәсендәге кавалерия полкына эләгә. Сталинград янындагы сугышлардан соң, көч тупларга, тулыланырга чыккан 5 нче Дон казаклары корпусына караган 87 запас полк була ул. “ Өч дивизиянең һәрберсендә атлар бар иде. Кайда пехотаның хәле авыр – шунда кавалерия керә. Фронтны өзәргә дә атлы кавалерия кулланыла иде”,- дип искә ала Рәгыйб Усман улы ул көннәрне.

Әмма фронт хәлләренең үзгәрүчән булуын кайсы гына солдат белми дә, кайсы гына солдат үз җилкәсендә татымый. Беркөнне аларны стройга тезәләр дә, җиде һәм аннан югарырак класслы белемгә ия булган солдатларның алгарак чыгып басуын сорыйлар. Аларны радистлыкка укыталар, ләкин 35 кешедән морзе алфавитын үзләштергән 13 кеше генә кала бу төркемдә, алар арасында якташыбыз да була. Шуннан соң Рәгыйб Усманов икенче Украина фронтына кергән корпус штабында хезмәт итә башлый. Корсун-Шевченко операциясендә катнаша, бу сугышлар вакытында немецларның тулы бер дивизиясе чолгап алына. Украина аша Молдавиягә таба бару, Яссы-Кишинёв операциясендә катнашу, аннан Румыниягә үтү – фронт юллары шундый була радистның.

“Тормыш елгасы тигез генә акмый шул.Фронтта исә хәлләр бик тә тиз үзгәрде Мин радиограмманы штабка илткәндә “Мессершмет”тан бомбага тоттылар, аның ярчыклары мине бик каты яралады. Күчмә госпитальдә ятарга туры килде, терелеп чыккач, тагын шул ук хезмәт.

Бу вакытта инде немецлар чигенә, безнең гаскәрләр аларны чит илләр территориясендә җиңеп бара иде. Әмма сугыш каршылыксыз гына буламы соң? Венгриянең гусар полкы да немецлар яклы булып сугыша. Әнә шул полк белән кылычка-кылыч килгәндә, мин тагын яраландым. Бу юлы инде беренчесеннән күпкә авыррак иде минем хәлем. Култык таягына таяна-таяна Мәскәү аша үтеп, Башкортстанның Раевкасына кадәр юл үтеп, Аксаковода ясалган операциядән соң палатада ятканда Җиңү көнен каршыладым. Өченче группа инвалидлык алып, култык таягы ярдәмендә туган авылым Каратайга кайтып төштем”,- дип тыйнак кына итеп сөйли фронтовик сугышта күргәннәрен.

Рәгыйб Усман улы белән әңгәмә барышында без аның үзендә саклана торган бүләкләнүләре, яраланулары турында документлар, фотоларын карадык. Будапешт шәһәре тирәсендә барган сугышларда күрсәткән батырлыгы өчен ул II дәрәҗә Ватан сугышы ордены белән бүләкләнә. Якташыбыз 1945 елның гыйнвар аенда II дәрәҗә Ватан сугышы орденына кабат тәкъдим ителгән була, бу олы бүләк  аңа 1947 елда гына тапшырыла. Ул шулай ук “Германияне җиңгән өчен”, “Сугышчан хезмәтләре өчен” медальләренә лаек була, алар янына  юбилейлар уңаеннан чыгарылган, сугыш ветераннарына бирелә торганнары өстәлеп килә.

Рәгыйб абый ул елларда күргәннәрен тыныч кына сөйли алмый. Еллар үткән саен сугыш кырында ятып калган яшьтәшләрен, дусларын дулкынланып хәтерендә яңарта. Үзенең сугыштан исән кайтып мәгариф өлкәсендә, дәүләт органнарында зур эшләр башкаруын, хөкүмәтебезнең олы бүләкләренә лаек булуын горурланып искә ала.

Соңгы елларда Яңа Кенәр урта гомуми белем мәктәбендә РСФСРның атказанган укытучысы, Бөек Ватан сугышы ветераны Рәгыйб Усман улы Халитов исемендәге “Шушы яктан, шушы туфрактан без” фәнни-гамәли конференция оештырыла.Ул быел мәктәп күләмендә алтынчы, районара буларак икенче тапкыр үткәрелде. Анда ветеранның үзенең  тормыш иптәше Фәния апа белән катнашып, укучыларга сугышта күргәннәрен, тыныч тормыштагы хезмәте турында сөйли алуы һәркем өчен сокландыргыч үрнәк.

Хөрмәтле ветераныбыз Рәгыйб Усман улы 25 апрельдә үзенең 94 яшен билгеләп үтә. Без аны туган көне һәм якынлашып килүче 9 май – Җиңү көне белән чын күңелдән тәбрик итәбез, куйган хезмәтләре өчен олы рәхмәтебезне белдерәбез. Гаиләсендә тигезлек, сәламәтлек, балаларының һәм оныкларының, дусларының ихтирамын һәм игътибарын тоеп яшәүләрен телибез.

                                                                         “Казан арты” тарих-этнография музее

                                                                          директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

      Ленар Гобәйдуллан фотолары.

 

Сгорая сам — свети другим, взамен не требуя наград!

18 апреля состоялась презентация альбома «Арская центральная больница», посвященного 145 — летию со дня образования в г. Арск больницы (1872 год) и 60 — летия со дня ее реорганизации в центральную районную больницу. Инициатором создания альбома, также проведения этого мероприятия является председатель ТОС «Центральный», активист района Хамидуллина Рамзия Шариповна.

Аудио


Башка язмалар
вход
Яндекс.Метрика