"Казан арты" музее

Беренче бөтендөнья һәм Бөек Ватан  сугышларында катнашкан  язучы якташыбыз Госман Бакировның безнең арабыздан китүенә дә утыз алты ел булды. Ул Югары Курса мәдрәсәсендә белем алгач Саба районының Югары Симет, районыбызның Сарай Чокырча һәм туган авылында мөгаллим булып эшли. Госман Бакиров читтән торып Казан педагогия итститутын тәмамлый.

Ул Казан шәһәре мәктәпләрендә укытучы, балалар йортында тәрбияче, Мәгариф комиссариатында инспектор, «Мәгариф» журналы редакциясендә хезмәткәр, Татарстан китап нәшриятында мөхәррир һәм дәреслекләр редакциясе мөдире вазифаларын намус белән башкара. Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре исеменә лаек була. Яшьтән үк  башлаган иҗатын фронтта да, аннан кайткач та дәвам итә. «Мыеклы бикә», «Сиртмәле кое», «Утлы тегермән», «Классташлар», «Папртизан малай», «Сафа балалары», «Укытучы апам», «Безнең рапорт», «Кадерле бүләк» дип исемләнгән китаплары дөнья күрде. Газета-журналларда төрле темаларга язган алты йөздән артык мәкаләсе басылды.

Госман Бакиров, кызы Суфия һәм хатыны Гөлсем. 1930 ел

Без, музей хезмәткәрләре,Госман абыйның бүгенге көндә Казан шәһәрендә яшәүче кызы Суфия апа белән даими элемтәдә торабыз. Медицина фәннәре кандидаты,доцент, бөтен гомерен кешеләрнең сәламәтлеген саклауга  һәм медицина кадрлары әзерләүгә багышлаган Суфия апага 92 яшь тулды. Ул үзенең истәлекләрендә:” Минем әнием Гөлсем Җамалетдинова Астрахань шәһәреннән килеп институтта укыган. Әтием белән мәктәптә эшләгәндә танышканнар. Әни гомере буе мәктәптә биология укытты. Мин 1926 елның 6 гыйнварында туганмын. Мәктәпне һәм медицина институтын бишле билгеләренә тәмамладым. Башта Әлмәт һәм Казан больницаларында һөнәрем буенча эшләдем, диссертация якладым, аннан соң 40 елдан артык медицина институтында студентларга лекцияләр укыдым. Сугыш елларында госпитальләрдә эшләдем, ул елларның бөтен авырлыгын күрдем. Әтием 1942 елдан сугышның ахырына кадәр фронтта булды. Ул беренче бөтендөнья сугышында да, Бөек Ватан сугышында да Украинаның бер үк шәһәрләрен азат итүдә катнашуын сөйли иде. Кышкы суыкларда окопларда, кырда кар өсләрендә ятуын үзенең көндәлекләрендә язып барган. Әти үзенең тормышта күргәннәрен әсәрләрендә киләчәк буыннарга язып калдырды.

Әти янына Шәриф Камал, Риза Ишморат һәм башка язучылар, артистлар килә иде. Мин аларга пианинода уйный идем. Спектакль, концертларга чакыру билетлары биргәннәрен хәтерлим. Әти безне бик теләп алып бара иде. Шәриф Камалның кызы белән дус булдык, без аларның дачаларында еш була идек.

Арча районы халкы әтиемне онытмый, гел искә алып торалар. Күптән түгел Урта Курса мәктәбендә укучылар белән очрашуга кайттык. Анда авылдашларыбызны, туганнарыбызны, танышларыбызны күреп әтине искә алдык. Мәктәп һәм район музеенда әтиебезнең иҗатына багышланган экспозицияләрне күреп бик шатландык, горурландык. Күп еллар узса да әти һаман безнең арададыр кебек”,- дип искә алды.

Суфия Госман кызы очрашулар вакытында музеебызга әтисе белән бәйле истәлекле фотолар, китаплар бүләк итә.1930 елда Кавказда ял иткәндә Суфия апаның әтисе Госман Бакиров һәм әнисе белән төшкән фотосын сезгә дә тәкъдим итәбез. Ул бүгенге көндә улы Айдар тәрбиясендә яши.

«Госман абый 1982 елда, каты авырып шифаханәгә керде. Аңа операция ясадылар… Үлем белән тартышып яткан көннәрдә Госман абыйның «Бормалы юллар» дигән соңгы китабы дөнья күрде. Ул басылып чыккач китапны аңа күрсәттек. Абый аны кулына алып карады, нәрсә уйлагандыр, анысын әйтүе кыен, тик бер сүз дә әйтә алмады. Күпне белгән, күпне күргән һәм кичергән тыйнак, сабыр холыклы фронтовик язучы Госман Бакиров 1982 елның 12 мартында, үзенең туган көнендә, фани дөнья белән мәңгегә бәхилләште.Аның әсәрләрен балалар әле дә яратып укыйлар, ә пьесаларын сәхнәдә уйныйлар. Димәк, язучыны халык онытмый”, – дип язды туганы, укытучы, балалар өчен бик күп әсәрләр язган Рөстәм Бакиров.

“Казан арты” тарих-этнография музее директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

                               И, гүзәл син, Арча ягы,

                                Тукайлы син, Туган як!

                                Бәшир, Ахун, Мәһдиләрне,

                                Илгә биргән серле як!

                                         И, җырлы син, Арча ягы,

                                         И, моңлы син, Туган як!

                                         Күрешүләр хис-тойгысы

                                        Җанны нурландырган чак.

                             Туган ягым җырын сузып,

                             Моңланалар күңелләр.

                             Арчаларда бәйрәм бүген,

                             Җырлый бүген “Егетләр”.

      Бу Фәрдия Фәтхрахман кызы Сәфәргалиеваның Арча “Егетләр” халык-җыр ансамбле эшчәнлегенә утыз ел тулу уңаеннан оештырылган юбилей кичәсенә үзе язган шигыре. 2001 елның 3 мартында Арча мәдәният йортында оештырылган  кичәне элек ансамбльгә йөргән Данил Гыйниятов белән бергә алып бардылар. Бу юбилей концерты Кәрим Тинчурин исемендәгге Татар дәүләт драма һәм комедия театрында да уздырылды. Менә шундый җаваплы концертларны, юбилей кичәләренең сценарийларын язучы һәм үзе алып та баручы Фәрдия Сәфәргалиева Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре, озак еллар Арча “Егетләр” ансамбленең җитәкләгән Марсель Фәйзрахмановның һәм опера җырчысы, Россиянең атказанган, Татарстанның халык артисты, Татарстан республикасының фольклор ансамбле һәм филармониянең сәнгать җитәкчесе, профессор Айдар Фәйзрахмановларның бертуганы ул.

     Сәфәргалиева (Фәйзрахманова) Фәрдия Фәтхрахман кызы1953 елның 10 мартында районыбызның Урта Бирәзә авылынды туа. 1960-1964 елларда үз авылларында башлангыч белем ала. 1964-1970 елларда Арчаның В.Ежков исемендәге 1 нче номерлы урта мәктәбен тәмамлый. Ул 1972-1976 елларда Казан дәүләт педагогика институтында укый. Язмышы Фәрдияне озак вакытлар туган җирдән еракта, читтә йортә. Институтны тәмамлаган кыз, Ульяновскийда яши, егерме елга якын урыс мәктәпләрендә математика укыта. Әмма Фәрдия үзенең ике кызына да туган телдә тәрбия бирә, татар теле түгәрәкләре оештыра, борынгы Семберебез төбәгендә узган конкурсларда катнаша, беренче шигырьләрен яза. Ул үзенең шигырьләрендә туган якны сагыну хисенең хәтта канга, җанга күчүен тасвирларга матур чаралар, сүзләр таба.

   Фәрдия Сәфәргалиева Казанга кайтып Казан Дәүләт мәдәният институтының режиссёрлык бүлеген тәмамлагач 1992-1998 елларда Милли-мәдәни үзәктә сәнгать җитәкчесе, Б.Урманче музее директоры, 1998-2004 елларда Габдулла Тукай исемендәге татар дәүләт филармониясендә режиссёр, директор урынбасары, 2005-2011 елларда Г.Кариев исемендәге татар дәүләт “Яшь тамашачы” театрында бүлек мөдире, 2012 елдан Татарстан Язучылар берлегендә пропаганда бүлеге җитәкчесе булып эшли. 2003 елда Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе исеменә лаек була.

    Фәрдия күңеле  тарткан чын сәнгать дөньясында кайный, үз халкыбызга  хезмәт итә, туган телебезне саклауга зур өлеш кертә. Ул Республикакүләм үтә торган мәдәни чараларның, күренекле сәнгать эшлеклеләренең юбилейларын үткәрү өчен кызыклы сценарийлар язуын һәм үзе үк сәхнәгә куюны дәвам итә. Якташыбыз кемнәр белән генә аралашмый, кемнәргә генә ярдәм итми, шуңа күрә дә аны һәркем хөрмәт итә. Ул шигырьләр язуын  дәвам итеп,  хисләрен шигырь юлларына күчерә. Аның 2010 елда “Елларымны югалтма” шигырьләр җыентыгы дөнья күрде. Шагыйрь Рәдиф Гаташ китапка кереш сүзендә: «Чын шагыйрә, хәтта үзе дә сизмичәдер, ниндидер бер җан сафлыгы, көрлеге белән шәрран — яра, ачыла ала, кичерешләрдә әллә нинди төсмерләр, халәтләр белән сискәндерә һәм шуны тасвирларга көтелмәгән, әмма табигый сүз-сүрәтләр дә таба ала. Шунда ук яшәү, дөнья, җир, гомер фәлсәфәсе, сөю, сагыну тудырган хыял иле, өр-яңа тоелган шигърият, хиссият…”, — дип язды.

     Якташыбыз Фәрдия Сәфәргалиева безнең музей белән даими элемтәдә тора. Туганнарының тормыш юллары, иҗатлары белән бәйле материаллар табуда ярдәм итә.  Ул бу көннәрдә үзенең туган көнен билгеләп үтә. Без аңа ныклы сәламәтлек, иҗат уңышлары телибез.

               “Казан арты” тарих-этнография музее директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

Сикертән авылы үзенең күренекле шәхесләре белән билгеле авыл. Бүгенге героем да, төгәлрәк әйтсәк, Мөхәммәт Мәһдиевнең бер сыйныфташы – Җәмилә апа Минһаҗева да нәкъ шушы авылда гомер кичерә. Аның янында кунакта булып, истәлекләр барладым, укучы Мөхәммәт ниндиерәк булды икән, шуны беләсем килде.

– Берни белән дә аерылып тормады ул Мөхәммәт: барыбызныкы шикелле үк иске бишмәт киде, билен пута белән буып куяр иде, – дип сөйләп китте әңгәмәдәшем. – Аерма бары укуда гына беленде. Чөнки кайсы гына фәннән сорамасыннар, аның кулы иң беренче күтәрелә һәм җавапны да төгәл, дөрес итеп бирә. Сөйләве матур иде аның, аңа кызыгып карап тора идек инде. Ә укудан кайтышлый Гөберчәк малайлары белән бергә Сикертәнне чыгабыз . Шуннан соң гына безнең юллар аерыла: без – Казаклар авылына, ә алар Гөберчәккә менеп китәләр. Шулвакытта уйнашып кайта идек, бер-беребез белән “сугышып”, карга батып, күңелле итеп аерылыша идек. Гөберчәктән җиде малай укыды безнең белән. Берсе дә сыната торганнардан түгел иде. Классташлар югалып калмады, тормышта һәрберсе үз урыннарын таптылар. Мәсәлән: Мәүлет Мәннанов армия хезмәтеннән соң Мәскәүдә калды, шунда яшәде. Муллаян гомер буе Арчада, Мөхәммәт Казанда, күп егетләребез авыл җирендә яшәде, ә кызлар бер-бер артлы тормыш корып, төрлесе төрле якка таралдылар. Бүгенге көндә аларның күбесе инде вафат.

– “…Начар укучыларны, прогул ясаучыларны белмим, хәтерләмим. Ахырысы, без фашистларны җиңәр өчен дип тырышып укый идек…”, – дип яза Мөхәммәт абый. Бу дөрестән дә шулай идеме, Җәмилә апа?

– Әйе, җаным. Тырыштык инде, булдыра алганча тырышып укыдык. Алай дәрес калдыру, тәртип бозу дигән нәрсәләрне хәтерләмим. Сугыш вакыты бит, һәрберебезнең әтисе, абыйлары фронтта. Алар исән-сау кайтсыннар дип тырышып укыдык.

– Җәмилә апа, сыйныфташларың арасында тагы аерылып торганнары бар идеме?– дим кызыксынып.

– Муллахмәт и озын буйлы иде, Шәех тә яхшы укуы белән аерылып торды, Ислам зур башлы иде, Габдерәкыйп матур итеп гармунда уйный, ә Гамбәр өздереп җырлый иде. Минзада, Нәкыя, Сания – аларда уку алдынгылары иде.

– Мөхәммәт аганың укучыларга язган хатында мондый юллар бар: «…Сикертән мәктәбе бик тырыш, ихлас күңелле укытучылары, сугыш вакытындагы хәсрәте, шатлыклы сәгатьләре белән истә калган”. Җәмилә апа, синең хәтердә укытучылар ничек истә калды? Гомумән алганда, син аларны хәтерлисеңме?

– Хәтерлим. Ничек хәтерләмисең ди аларны! Дүрт класска кадәр безне Казаклар авылында Дөрия апа укытты. Аннары Сикертән мәктәбенә укырга бардык. Кырыктан артык бала укыдык. Казанбаштан Фәсәхәт апа укытты. Бер як күз төбе салыныбрак торган, үзе бик чибәр, матур Зөлфия исемле укытучы бар иде. Бәнәнә апа, Мәсхүдә апа укытты. Мәсхүдә апа хәтта безнең балаларны да укытты әле. Берара немец теленнән бер бармаксыз Әхмәт абый укытты. “Гутен так”диеп бармагы булмаган кулы белән тактага төртеп күрсәтер иде, без балалар бит инде, көлә идек. Мөкәррәмә апа ботаникадан белем бирде. Бик матур, мәгънәле кеше иде. Ул Үрнәк авылы ягына кияүгә чыкты. Сылу апа бар иде, ул да немец теленнән укытты. Минем әти колхоз рәисе булып эшләгән вакыт. Сылу апа әтигә зарлана икән: «Кызыгыз немец теленнән укымый, бер хәрефен дә әйтми”, – диеп. Әти моны кайтып әйтмәде, мине ачуланмады да, соңыннан гына белдек бу турыда.

– Җәмилә апа, Мөхәммәт абый: “Ашны Сикертәннән бер әби пешерә иде, ул тәмле ашны әби безгә гадел итеп, тигез итеп чүмечләп бүлеп бирә иде һәм мөлаем йөзе белән безнең ашаганга шатланып, рәхәтләнеп карап тора иде”, — дип яза. Бу әби кем иде?

– Ашханәдә Гайшә апа эшләде.  Улы Нурислам, аягын төптән үк өздереп, фронттан кайткан иде. Ашарга юк заман бит, ул безгә вика борчагыннан аш пешерә иде, тәмле түгел инде ул аш, кая барасың, ашыйсың, ач каласы килми. Бик юмарт иде Гайшә апа, гадел иде. Без аның янында дежур тора идек. Ул көнне безгә мулрак итеп ашарга бүлеп бирер иде, ә без табак-савыт юып, идәннәрне чистартып куя идек.

– Мөхәммәт абый белән бергә җиде классны укып бетерә алдыңмы, Җәмилә апа? Алайса, кайберәүләр укудан туктаган бит ул заманда.

– Аллага шөкер, без Мөхәммәт белән бергә укып бетердек. Соңрак гел сабантуйларда очраша идек. Хәтта фотога да төшкәнне хәтерлим. Ул аны ясап бирде, кызганыч, сакланмаган гына. Апасы Равия белән гел сөйләшә идек инде. Абыйсы Рәшит бик матур гармунда уйный иде. Сабантуйларда өздереп уйнаганын хәтерлим. Рауза апасы аеруча чибәр кеше иде.

– Мәктәпне тәмамлагач, эшләдеңме яисә укыдыңмы?

– Сугыш заманы бит ул, сеңелем. Әти, абый сугышта. Ул вакытта салым дигән нәрсә бик зур иде. Әнигә салым булмасын дип, җиде класс бетерүгә Әлфинур, Бәгъдә,Сара, Бибинур түтиләр белән Иске Масра авылындагы артельгә эшкә бардык. Анда йон теттек, аны яздык, аннан Гөберчәктәге артельгә күчтем. 1950 нче елда Сикертән егете Гыйлемханга кияүгә чыктым. Кызларым Гөлзәминә, Сөрмәния тугач кына колхозга эшкә кердем. Тугыз ел артельдә эшләвем бушка китмәде, балаларыма кибеттән бер дә кием сатып алмадым, гел үзем тектем, юрганнар, матрацлар сырдым. Камыр ризыклары пешерергә яраттым. Колхозда ашханәдә пешекче булып эшләдем. Бик авыр заманнар, гел кул хезмәте иде. Мичкә ягарга, су ташырга, җыештырырга, продукциянең кайсын кибеттән, кайсын складтан алырга кирәк. Ул заманда читтән килеп кырда, ындыр табагында эшләүчеләре дә күп иде бит аның. Барысына да өлгерергә, әле өйдә мал-туары, бакча эше, кайнана белән биш бала да бар. Ярый ирем Гыйлемхан егерме җиде ел буе киномеханик булып эшләде. Шул бик булышты, аннары балалар кул арасына керә башладылар. Шулай итеп тормыш үрелеп барды инде. Кайнанам белән унтугыз ел бергә яшәдек. Ирем Гыйлемхан белән илле сигез ел тигез тормыш кичердек. Аның белән Иркутски, Оренбург, Пермь шәһәрләрендәге туганнарга кунакка йөрергә дә җитештек. Тырыш булдык, хезмәтне яратып яшәдек, балаларыбызны да шул рухта тәрбияләдек.

Мин Җәмилә апаның күршесе булып Сикертән авылында дүрт ел яшәдем. Ап-ак яулыгын җилфердәтеп каз-үрдәкләр каравы, иртән көтү кууы, оныкларын барлап, аларны гел күз уңында тотуы күз алдымда. Бөтен кешене якын күреп, яратып “кызый җаным” дип йомшак итеп сөйләшүе аны башкалардан аерып торадыр дип уйлыйм. Алар йортыннан бервакытта да кеше өзелмәде һәм ул бүген дә нәкъ шулай: әле балалар, әле онык-оныкчыклар гаиләләре белән гел кунакка кайталар.

Әйе, үткән еллар җитәрлек. Анда нинди генә шатлык-куаныч булмаган да, кайгы-хәсрәте күрелмәгән. Җәмилә апа башыннан бары да үткән. Биш баласының унике оныгы, унөч оныкчыгы бәхет китерсә, дүрт кызының яраткан энеләре, терәк булып төп йортта яшәүче бердәнбер улы Фәритнең кинәт кенә үлеп китүе гомерлек ачы яра булып йөрәгенә дә сеңгән. Бүгенге көндә Җәмилә апа  килене Равия, оныгы Алмаз белән яши. Илназыбыз да гаиләсе белән Казаннан гел кайтып йөри, дип шатлыгы белән бүлешә. Армиядәге оныгы Ниязны да теленнән төшерми. Аның исән-сау кайтуын теләп, белгән догаларын укып, изге нияттә тора. Мөхәммәт аганың сыйныфташы кайсы гына баласына яки оныгына бармасын, ул иң кадерле әни һәм әби булып кала.

Халидә Габидуллина, М.Мәһдиев музее җитәкчесе.

Өлкәннәр «Могҗизалар кыры» уенында көч сынашты

Арча картлар йортында тәрбияләнүчеләр музеебыз экспозициясе белән танышты

Журналист һәм шагыйрь Рәфикъ Юныска 75 яшь тулу уңаеннан, аның туган авылы Кәчедә иҗат кичәсе булды.