"Казан арты" музее

Музеебызда танылган композитор Сара Садыйкованың кызы Әлфия Айдарская булды, әнисе турында китаплар бүләк итте.  Әлфия ханым, 92 яшендә булуына да карамастан, көр күңелле, энергияле, тырыш, эзләнүчән шәхес музейдагы һәр экспонатны җентекләп карады.

Бүген Арчаның урыс зиратында Советлар Союзы Герое Валентин Ежковның әнисе Курочкина Клеопатра Михайловнаның яңартылган кабер ташын изгеләштерү һәм мәрхүмәне искә алу мәрәсиме булды.

«Казан арты» төбәкара форумы делегатлары Иске Кишет авылындагы Гани Сафиуллин музей-утарында һәм Ташкичү авылы мәктәбенә урнашкан «Мәрҗаниләр» музеенда, XIX гасыр башында төзелгән мәчеттә булдылар.

«Казан арты» музее хезмәткәрләре борынгы экспонатларны туплау эшен дәвам итә. Бу юлы без  Бахметьев Александр Борисовичта булдык. Ул музеебызга кәбестә чабар өчен эшләнгән җайланма бүләк итте.“Бу минем әбием Прасковья Ивановнаныкы. Ул гомере буе “Ворошилов” колхозында эшләде, кишер, кәбестә үстерде. Бу җайланма кәбәстә чабар өчен карт юкә агачыннан моннан йөз ел элек махсус эшләнгән. Төбе белән өстәлгә яхшы урнашсыз өчен, агачның да калынын, ботаклысын сайлап алганнар. Анда без дә кәбестә чаба идек. Дөрес, хәзер аз чабабыз, аның өчен кечрәк җайланма бар”, – дип сөйләде безгә бу турыда экспонатны тапшырган Александр Борисович.

Минем эш өстәлемдә ел әйләнә Мөхәммәт абыйның Сикертәнмәктәбе укучыларына язган җавап хаты ята. Буш вакытым яки күңел үзгәргән вакыт булса, мин ул хатны кулыма алам да кат-кат укып чыгам, гәрчә инде аны яттан белсәм дә. Хаттагы һәр җөмлә бер тарихны саклый сыман. Авыр сугыш еллары, ачлык, ятимлек, ачы хәсрәт ярылып ята анда. Ләкин шунда ук сагыну-юксыну хисләре дә бар.

“Сезнең хатыгызны укуга сугыш еллары, Сикертән мәктәбе искә төште. Ул чорда укучылар да, укытучылар да күп иде. 1941 нче елның көзендә без бишенче класска килдек. Гөберчәк авылыннан без җиде малай (ни өчендер бер кыз да юк иде) тәмамлап чыктык. Аларның кайберсе хәзер инде вафат булды, кайберләре исән, колхозда яки район үзәгендә яшиләр: Шәвәлиев Мәгъсүм, Хисамиев Муллаян (Арчада), Әсхиев Гыйлмулла, Мәҗитов Гарифулла, Низамиев Габдрәкыйп (үлде), Газизов Сәгыйдулла (үлде)”, – дип яза М.Мәһдиев үзенең хатында.

Ни кызганыч, Мөхәммәт аганың авылдаш классташлары бүгенге көндә инде барысы да вафат. Ләкин минем алар турында мәгълүмат җыю теләгем көчле булды. Шуңа күрә авылдашларымның туганнарын барлап, алардан истәлекләр язып бирүләрен үтендем. Иң беренчеләрдән булып минем гозеремне Әлфия апа Галимова үтәде. Мин аңа бик тә рәхмәтле. Ул Мөхәммәт аганың иң якын дусты, фотограф, “Торналар төшкән җирдә” әсәрендә киң урын бирелгән Габдрәкыйп абый Низамиев турында истәлекләрен барлап, язып ук бирде. Әлфия апа үзе дә Гөберчәк авылы кызы. Габдрәкыйп абый – аның абыйсы.

– Низамиев Габдерәкыйп абый, минем дәү әнием Мөсәгыйтова Бибигалия һәм Мифтахов Низаметдин (1902 елгы, Бөек Ватан сугышында 21.11.1941 елда һәлак була) гаиләсендә, 1929 елның 10 октябрендә икенче бала булып дөньяга килә. Минем әтием – Мөхәммәтнәкыйп, 1926 елгы, гаиләдә иң олысы була. Кызганыч, әлеге гаиләдә ир-егетләр кыска гомерле булып туалар. Кызлар: Наҗия, Сания, Фәния – барысы да исән-саулар, Казан шәһәрендә яшәп гомер итәләр.

Габдерәкыйп абый минем хәтердә чибәр, куе кара чәчле, пөхтә, сүзгә тапкыр, шаян, кече күңелле абый булып калган. Без аны яратып, якын итеп “Батыр абый”, “Матур абый” дип йөртә идек. Чөнки ул яшь чагында Сабан туйларда көрәшә торган булган, оста итеп тальян гармунда уйнаган…

Гөнаһ шомлыгына каршы, яшь вакытында ук аның сәламәтлеге какшый. Ходай биргән гомеренең яртысыннан артыгын үзе теләгәнчә, яшьтәшләре белән шаярып, аралашып яши алмый. Аңа бик еш шифаханәләрдә дәваланырга туры килә. Кышын шәһәрдә уздырса, җәй көне саф һава суларга авылга кайта торган булган.

Шуңа карамастан, ул фотограф һөнәрен үзләштерә. “Социалистик Татарстан”, “Коммунизмга” газеталары редакцияләрендә штаттан тыш хәбәрче-фотограф булып эшли. Районыбызның ул аяк басмаган авылы калдымы икән? Алдынгы терлекче, механизаторларны фотога төшереп, асларына текстын язып, редакцияләргә почта аша җибәрә яки үзе илтеп бирә торган иде. Безнең гаилә архивында ул ясаган фотолар әле дә яхшы хәлдә саклана. Чөнки ул аларны җиренә җиткереп, тиешле составын кулланып, яхшы кәгазьдә ясаган.

1966 елда алар Урта Бирәзә авылы кызы Рәхимова Роза апа белән гаилә корып, Казан шәһәренең Кадышево бистәсендә яшиләр. Роза апа лаеклы ялга чыкканчы баш хисапчы булып эшли. Ул , аллага шөкер, исән-сау. Абый вафат булгач, икенче тапкыр тормышка чыга. Кызы Альбина, кияве, 3 оныгы белән бергә яшиләр. Без әле дә аның белән аралашып торабыз. Узган ел аны Гөберчәккә алып кайттык, абыйның каберенә барып догалар укыдык. “Хәзер үлсәм дә була, Гөберчәкне, Габдерәкыйпнең каберен күрәсем килгән иде”, – диде Роза апа.

Җәен каникуллар җитү белән без, 5 кыз, 5 малай – дәү әнинең оныклары, авылда рәхәт чигә идек. Без кайтканга сөенеп: “Әни, кызлар кайткач өебез ничек ямьләнде, “оҗмах кошлары бит алар”, – дип әйтүе әле дә хәтеремдә. Безнең абый радиодан хәбәрләр, тапшырулар тыңларга бик ярата иде. Кәефе булмаганда төннәр буе транзисторын кочаклап чыккан вакытлары булды. Иртә белән чәй эчкәндә безне дә яңалыклар белән таныштыра иде.

Хәтеремдә, су буе бакчасына дәү әни белән күп итеп карлыганнар утырттык. Абый язын шуларның төпләрен йомшарта, без, кызлар, су сибә идек. Безнең бакча авылда иң матур бакча иде. Анда алмагач, чия, карлыган, балан, кура җиләге, виктория үсә, кыяр, помидор һ.б. егылып уңа иде. Чөнки бакчаның нәкъ уртасында 12 баш умарта оялары тора, аларның “тырышлыгы” белән уңыш та мул булгандыр. Абый һәрберебезгә түтәлләрне бүлеп бирә, без чүп утыйбыз, су сибәбез, ә карлыган, җиләк өлгергәч, иртә-кич аларны җыябыз, дәү әни тәмләп варенье кайната. Балачак, мәктәп еллары иң рәхәт, күңелле мизгелләр. Хәзер сагынып сөйләргә генә калды…

Безнең яраткан “Батыр” абыебыз, җәйнең иң матур кояшлы иртәсендә, 1972 елның 8 июнендә, арабыздан мәңгелеккә китеп барды…

Без хәзер инде үзебез дә өлкән яшьтә, абыйны сагынганда ул төшергән фотоларны кабат күздән кичерәбез, якташыбыз, Халык язучысы, авылыбызның горурлыгы Мөхәммәт Мәһдиев әсәрләрен укыйбыз, рухларына дога кылабыз. Миңа калса, алар теге дөньяда да бер-берсе белән “аралашып торалар, әңгәмәләр куерталар”дыр, чөнки Гөберчәк авылы зиратында каберләре дә янәшә генә.

Менә нинди булган Мөхәммәт аганың якын дусты. Язучының кайсы гына классташын искә алсаң да, алар хезмәт сөючән, уңган, тырыш, мактауга лаек һәм яшь буынга үрнәк кешеләр.

Халидә Габидуллина,

 М.Мәһдиев музее мөдире.

-Нихәл, сеңелем! Ниләр язып – сызып утырасың инде тагы? – дип сөйләнә-сөйләнә музей ишеген ачып керер иде  авылыбызның абыстае, музейның даими кунагы Рәсимә апа Минсафина.

Иде шул, кызганыч, уйламаганда, көтмәгәндә бераз гына авырып алды да ул, бу дөньядан китеп барды. Никадәр авыл тарихы аның белән бергә китте…

Рәсимә апай — Гөберчәк авылы кызы. Шушында белем алып, Миннехан абый белән гаилә корып, дүрт кыз үстерделәр. Тормышлары матур, дөньялары түгәрәк иде. Нишләтәсең бу тормыш законнарын?

М.Мәһдиев музеена даими йөреп, авыл тарихының бераз өлешен яздырды ул миңа.  Бөек Ватан сугышына кадәр 140ка  якын хуҗалыклы, игенчелек, терлекчелек, урман кисү, шәл бәйләү, тегүчелек белән көн күргән авыл булган ул Гөберчәк. Авылның беренче исеме Кече Му дип аталган. Чөнки авылга нигезне Иске Му авылының өч гаиләсе салган: Шәмгун, Уразмәт, Кадермәт. Димәк, авылыбызда өч нәсел кешесе яши дигән сүз. Авылның беренче йортлары кая салынган, кешеләре кайларда эшләгән, кемнәрне башка чыгарып, йортлар төзеп, авылны зурайткан – барысын да Рәсимә апа бәйнә-бәйнә сөйли иде.  Һәр йорт хуҗаларының исемлеген төзеп, алар кай урында яшәгәнлекне билгеләп, кемнәре сугышка китеп югалган, кемнәр аннан кайтып читкә киткән, кемнәр авылда яшәп калганлыклары – барысы да аның хәтер сандыгында иде. Гөберчәк  — гомерле чак сүзеннән алынгандыр ул, дип аның мәгънәсен дә аңлата иде.

Бервакыт музейга керде ул. Кулында пакеты да бар. Рәсимә апай ипләп кенә пакетны ачып, аннан киндер ыштан тартып чыгарды.

— Бу нәрсә соң, Рәсимә апай?-дип сорыйм көлемсерәп. Ул көттерми генә сөйләп тә  китте.

— Бу минем әнием саклаган киндер ыштан. Син ,бәлки, көләрсең. Ләкин анда, ыштан эчендә, безнең тарих саклана. Әни анда үзенең документларын, язган кәгазьләрен, безнең туу турындагы таныклыкларны, әтинең эш кәгазьләрен тыгып куйган. Шул килеш  аларны әни сандык төбендә саклаган, хәзер мин саклыйм . Шунда ук әтинең медале дә бар. Ул сугышта катнашкан кеше. Аннан исән-сау кайтты. Үзе үлгән көнне аңа тиешле медальне китереп бирделәр, шуңарчы ул әтигә бирелмәгән булган. Мәете өстенә куелган медаль бу. Документы да бар. Менә алар, — дип Рәсимә апай аларны миңа күрсәтә.

Бик күп төрле газета-журналларга язылып, дөньяви яңалыклар белән танышып барды ул. Кайбер вакытта: «Менә бу газетада шул мәгълүмат бар, укыдыңмы, укымасаң, мә, укы, газетаны сиңа калдырам, боларын мин җыеп барам», — дип мине дә яңалыклар белән таныштырып барырга онытмады. Районда булган кичәләрне дә карарга яратты, М.Мәһдиевкә багышланган очрашуларда укучыларга герой-прототиплар турында сөйли иде. Мөхәммәт аганың бертуганнарын, әнисен яхшы белеп, аларның рухына дога кылырга да онытмыйм, дия иде.

М.Мәһдиевнең “Торналар төшкән җирдә” әсәрендәге бөтен геройларны танып, аларның реаль тормышта нинди булганлыкларына характеристика биреп чыга иде. Сугышта үлеп калганнарның исемлеге инде китапларга кертелде, ә менә аннан исән кайтучылар турында мәгълүмат аз иде шикелле. Бер музейга керүендә мин аның белән бу исемлекне дә төзедем. Кызыксынуы көчле иде аның, авыл тарихын барлап, китап итеп чыгарып, яшь буынга калдыру хыялы белән янды Рәсимә апай. “Менә Сеҗе авылы турында Ләлә Камалиева китап чыгарган. Сиңа шуны бүләк итим әле, тагы бер дини китап та бирәм. Вакытың булганда укырсың”, — дип миңа китаплар бүләк итте. Дин белән дә кызыксынды, үзе дә Арчада дини белем алып, авылыбызның абыстае булып йөрде. Һәр кешегә яхшылык теләп, туры юлга өндәде ул. 2005 нче елда авылыбызда мәчет ачылды. Шул вакытта да мәчетнең ачкычын алар гаиләсенә ышанып тапшырдылар, чөнки ул вакытта авылыбызда имам юк иде.  Ире Миннехан абый белән тыныч кына мәчет эшен алып бардылар. Башта мәчетнең миченә утын ягылып җылытыла иде. Алар бу эшне дә авырсынмыйча башкарып килделәр. Хәзер шунысы куанычлы , дини белем алып, авылдашыбыз Мәүлет абый Җиһаншин имам булып йөри. Мәчеткә газын кертеп, зурайтып, яңартып, тагы да матурладылар. Бу эштә Рәсимә апай белән Миннехан абыйның да өлешләре зур, мәчетнең  матди яктан хисабын алып бардылар, Мәүлет абый эшләтүчеләрне табып, калган эшләрне матур гына башкардылар. Мәчет янына  Сеҗе авыл советы тарафыннан Бөек Ватан сугышында Гөберчәк авылыннан һәлак булучыларның исемлеге язылган истәлек тактасы да куелды. Рәсимә апай, сугыштан исән кайтканнарның да исемлеген язарга кирәк, алар да бит сугышкан, бүген берсе дә исән түгел , дип аның өчен дә борчылды.

— Сеңелем, Өлкәннәр көне җитә. Аны нишләтеп үткәрергә уйлыйсыз? – дип гел кызыксына иде . Берничә ел рәттән үз пенсиясеннән өлеш чыгарып, безгә өстәл әзерләргә акча бирде. Чәй өстәле артында яшьлекләрен искә төшереп, эшләгән вакытларын сагынып, һәрберсе үз истәлекләре белән уртаклашып утыру – өлкәннәр өчен бер юаныч бит инде ул. “Шулай оештырылса, әйбәт булыр иде. Гел очрашып та тормыйбыз бит. Классташларым да үлеп бетәләр бит инде. Арт урамда Фаил бар, теге очта Әнәс бар, дип укыган  вакытларын сагынып сөйләп тә алыр иде. “Нәүрүз”не дә оештырыгыз инде, күңелле була бит. Балалар белеп үссеннәр, никадәр халык килеп, күңел ача бит бәйрәмдә, — дия иде. Бәйрәм вакытында: «Кая, коймакларыгыз уңганмы, тәмлеме?»- дип шаяртып алырга да онытмый.  Ярый әле шул вакытларда фотоларга төшкәнбез. Хәзер шуларны барлап, аны сагынып утырам. Менә-менә музей ишеге ачылыр да, ул килеп керер шикелле. “Кичә музейга кемнәр килде, нәрсәләр барлыйсың?” — дияр күк.   Барлыйсы, ләкин никтер төртелеп калам, чөнки төгәллекне белергә, аныкларга син җитмисең. Мөхәммәт абыйның классташлары турында мәгълүмат туплый башлаган идем, тагы тукталдым. Чөнки берәр сорау туса, мин Рәсимә апайга телефоннан шалтырата  яки үзенең музейга кергәнен көтә идем. Ә бу юлы нишләргә?

Рәсимә апай бик тә йорт җанлы, оста бакчачы, гаиләсен, туганнарын, дусларын чын күңелдән яратучы һәм хөрмәт итүче кеше иде. Бигрәк тә оныкларын мәгълүматлы итү өчен тырышты. Оныкларының каникуллары җитсә, аларны музейга алып килер иде. Экспозициядәге экспонатларга бәйләп, үзе белгәннәрне сөйли( миңа эшне җиңеләйтә), фотоларга карап, авылдашлары турында да мәгълүмат бирә, шунда ук авыл тарихын да искә төшерә иде. Истәлеккә үз әтисенең һәм каенатасының( алар Бөек Ватан сугышы ветераннары) фоторәсемнәрен ясатып, музей фондына бүләк итте. Икесе турында да мәгълүмат туплап бирде. Мин шуларны файдаланып, “Татарстан яшьләре” һәм “Арча хәбәрләре” газеталары өчен мәкаләләр әзерләдем. Алар үз вакытында матбугатта басылып та чыктылар.

Өлгермәдем… Рәсимә апайның үз авызыннан авылыбыз тарихына кагылышлы мәгълүматны ишетеп белсәм дә, аны видеоязмага яздырып калырга өлгермәдем. Теләгем бар иде, ләкин нидер тоткарлады. Әбиләр әйтмешли, кул-аяк җитмәде. Дөнья куабыз, артка борылып карарга вакыт җитми, үткәннәрне барларга, язып калырга җитешмибез. Ә бит ул бик кирәк. Бәлки әле киләчәктә, Рәсимә апайның теләге тормышка ашар дип уйлыйм: авылыбыз тарихы тирәнтен өйрәнелеп, китап булып басылып та чыгар.

Халидә Габидуллина, М.Мәһдиев музее мөдире. Гөберчәк авылы

Бүген көн салкын, җилле һәм яңгырлы булуга карамастан, «Казансу» паркында әдәби мәйдан гөрләде. Мәйданга җыелучылар Татарстан тарихы, географиясе, мәдәнияте турында сөйләштеләр, төрле уеннар уйнадылар.

“Казан арты” тарих-этнография музее хезмәткәрләре районыбызның иң ерак урнашкан Сәрдәбаш авылында булдылар. Халкыбыз кулланган борынгы әйберләрне җыю, авыл тарихы һәм андагы бүгенге тормышны өйрәнүгә багышланган экспедиция вакытында Нина Николаевна белән таныштык. Ул 1936 елның 3 гыйнварында туган һәм бөтен гомерен Сәрдәбаш авылында үткәргән. Нина апа безгә Сәрдәбаш авылы тарихын, керәшен халкының йолалары һәм бәйрәмнәре турында бик кызыклы мәгълүматлар бирде.

Ул үзе турында: “1941 елның 13 июленә каршы төндә 18 кешене, шул исәптән әтиемне дә сугышка озаттык. Бөтен авыл халкы керосин фонарьлары яндырып аларның җыйналып, атларга утырып киткәннәрен ка¬рап торды. Миңа ул вакытта биш яшь ярым иде. Озак та үтмәде, 1941 елның 23 декабрендә әтинең хәбәрсез югалуы турында хәбәр алдык. Сазлыкка батканмы, бомбага эләккәнме, әсирлеккә төшкәнме, бүгенгә кадәр берни дә белә алмадык. Безнең әти шулкадәр уңган кеше булган. Сүтелгән мәктәпнең бурасын ул бураган, тәрәзәләрен эшләгән. Атарбасы,тарантас, чана, бәбәй һәм уфалла арбасы ясый иде, хәтта киемнәр өчен төймәләр дә ясаган. Сугышка кадәр әти эшләгән өчен һәркөнне 200 грамм пешкән икмәк алып кайта иде. Ул вакытта ашлык бирелмәде. Ә әнием ике класс русча укыган. Аларны поплар һәм рус укытучылары килеп укыткан. 1939 елда гына безнең авылда татарча укыту башланды. Сугыш елларында әни хатларга адресларны яза, русча килгән хатларны аңлатып бирә иде.

1952 елда 7 сыйныф бетердем. 2 кыш урман кисүдә булдым. Бергәләп урман кискән кешеләр үлеп бетте инде, Үгез-Елгада Шәйдулла Җәләлетдинов бар иде, ул да быел вафат булды. Очрашканда Лаешта урман кискән вакыттагы авырлыкларны, шулай ук яшь чак бит,төрле кызыклы хәлләрне искә төшереп шатланып та, моңсуланып та ала идек. 70 кеше бер землянкада йоклыйбыз, аска да, өскә дә киеп барган телогрейка. Авылдан бәрәңге боламыгын йомарлап катырып алып китәбез. Айга бер кешегә сигез килограмм арыш оны бирәләр, аның яртысын әни белән энемә калдырып китәм. 2 метрлы кул пычкысы белән кисәбез, юан-юан агачлар. Бер метрлы итеп кисеп ярабыз, штабельгә өябез. Минем тырышлыгымны күреп һәрвакыт Нина безнең бригадада булсын әле, диләр иде. Норманы күп вакыт үти алмыйбыз, авылга кайткач елата-елата он өчен тотып калалар. Ул вакытта аякта чабата, Лаештан 70 километр араны җәяү кайтканда чабата таралып йон оекбашның аслары калмас иде. Хәзер дә ярылмый торган агачларны ярам. Шулай итеп мин урман эшенең остасына әйләндем”, — дип сөйләде.

1957 елда 16 авылны берләштергән “Северный” совхозы оештырыла. Бу зур хуҗалыкны Советлар Союзы Герое Нәкыйп Сафин җитәкли. Нина апа ул елларда 3 ел сукачы, 2 ел комбайнчы ярдәмчесе була, дуңгыз һәм сыер фермаларында эшли. Сәрдәбашта ул елларда куян фермасы да була. Терлекчелек буенча зур семинарлар үткәрелә, Нина Николаева да анда үз тәҗрибәсе белән уртаклаша. “Нина, син булдырасың, нинди эшкә алынсаңда югары нәтиҗәләр бирәсең”, — дип мактый иде, яныма килеп хәлләремне сораша иде Нәкыйп абый”, — дип горурлана ул.

“Хәзерге тормышыбыз шундый рәхәт, өйләребез газ белән җылытыла, сулар кертелгән, керне машина юа,электрны күпме кирәктотып була. Минем исемдә әле, авылда 1959 елның ноябрендә генә дизель дви¬гателеннән ут бирделәр. Иртән 4тә яна, яктыргач сүндерелә, караңгы төшә башлагач кабат яндырыла һәм кич Юда сүнә иде. 10 минут кала сүнә дип сигнал бирәләр иде. Һәр өйдә бер генә лампочка булырга тиеш иде”, — дип тарихи вакыйгаларны сөйли дә сөйли ул.

Бүгенге көндә Нина апа бөтен гомерен балалар укытуга багышлаган, Казан сәхнәләрендә дә җырлаган, Илдус авылында яшәүче кызы Венера, Казанда яшәүче улы Марс гаиләләре өчен куанып, оныкларыныңуңышларына сөенеп,авылдашларыныңхөрмәтен тоеп яши.

Шәфигулла ГАРИПОВ, “Казан арты” тарих-этнография музее директоры урынбасары