"Казан арты" музее

Сәгыйдуллина Фәвия Сәгыйть кызы хәзерге Арча районы Гөберчәк авылында 1936 елның 8 декабрендә гади колхозчы гаиләсендә ишле балалы гаиләдә туа. Кечкенәдән абый-апалары янында хуҗалык эшләрен күреп, өйрәнеп үсә. Бөек Ватан сугышы башланганда кызга бары биш яшь була. Ул әле дә әтисен сугышка озаткан вакытны хәтерли: “Әти мине җитәкләп, энем Фиргатьне кулына күтәреп авыл башына кадәр бардык. Ул елларда кияргә хәтта кием дә юк иде. Бер бияләйне апам белән чиратлап кидек. Әни белән чабагач белән ашлык суктык, өлкән туганнарым кырда башак җыйды. Хәтта чүп үләне дә җирдә калмый иде. Нәрсә бар, шуны ашадык. Сугыш чорында фронтка дип малларны да җыйдылар, салым дигән каһәрне керттеләр. Йорттагы соңгы малыңны яки йон, ит, май, йомырка да җыйдылар. Болай да халыкка ашарга юк заман. Аның өстенә салым белән кешене тилмерттеләр. Сугыш беткәнлекне башлангыч мәктәптә ишеттек. Мине 9 яшемнән генә мәктәпкә алдылар. Чөнки ни кием, ни укырга китап юк заман”, — дип яшь аралаш сөйли сугыш чоры баласы. Башлангыч белемне Гөберчәк авылында ала. Алтынчы класска укырга баргач, абыйсы Казанга бала карарга алып китә. Шулай итеп, мәктәптә белем алу туктатыла. Әтисе итекче булгач, кичен гел йон язган Фәвия 1955 елда Иваново шәһәрендә айлар буе урман кисү эшендә була. Көзен киткән авылдашларының унбере белән  фатирда яши ул. Урманнан лычма су булып эшләп кайткан егет-кызлар яшьлекләре белән авырлыкларга баш имиләр, күтәренке күңел белән, төшенкелеккә бирешмичә эшлиләр. Аннан кайткач, Югары фермада сыер сава. Андагы кул хезмәте дә куркытмый аны. Кичен шаулатып клубка җыелалар, тузан туздырып бииләр, уеннар оештыралар. Алты ел буе очрашкан сөеклесе Саяр белән 1962 елда гаилә корып, алты бала үстерә. Колхозда бозаулар да карый, авылдашы Суфия Хәсәнова белән ике ел буе атларга су җылыту эшен дә башкара. Хәтта апайсы урынына бозау көтүе көтә. Тәрәзә саен яран гөлләр үстергән, төрле догалар укыган, намазын калдырмаган Фәвия апа Сәгыйдуллина хатирәләр белән яши. Сугыш чорындагы ачлык, юклык, сугыштан соңгы торгынлык еллары чорын үз күзе белән күреп, язын шытып чыккан үләннәр җыеп ашаган, черек бәрәңге тапса, куанган чорларын исенә төшерә ул. “Хәзер бик рәхәт яшибез. Дөньялар гына тыныч, күкләр аяз булсын”, — дип, теләкләр тели сугыш чоры баласы.

Халидә Габидуллина

Әсхәдуллин Гыйльмулла Әсхәдулла улы 1929 елның 24 маенда хәзерге Арча районы Гөберчәк авылында ишле балалы, бик ярлы гаиләдә дөньяга килә. Дини белемле әнисе Өммикамал зур тырышлык белән (ире белән такта ярып, чабата үреп базарда сата) балаларын ачлыктан саклап кала. Гыйльмулланың әтисе бик яшь килеш йөрәк авыруыннан үлеп китә. Ул булачак язучы Мөхәммәт Мәһдиев белән бер класста укый. Йортта кечкенә сеңлесеннән башка кыз туганы булмау сәбәпле, малай һәр эшкә намус белән карый, теләсә нинди хезмәтне авырсынмыйча башкара. Тормышлары авыр булуга карамастан, Гыйльмулла көр күңелле, кешелекле, тәртипле булып үсә. Бөек Ватан сугышында бертуган абыйсы Хөрмәтулла һәлак була. Гыйльмулла яшьтәшләре белән яздан көзгә кадәр басуда җир тырмалап, ындырга көлтәләр ташый, кышын кар тотып, тимурчылык эше белән шөгыльләнә. 1947-1950 елларда армия сафында хезмәт итә. Хезмәттән чыныгып, егәр егет булып өлгереп кайта. Кайткач, колхозга эшкә кала һәм бригадир итеп билгеләнә. Пөхтә, чиста, төгәл, кырыс, ләкин гадел Гыйльмулла һәр эшнең җиренә җиткерелеп эшләвенә ирешә һәм кул астында эшләүчеләрдән дә шуны таләп итә. 1965-1980 еллар аралыгында ферма мөдире булып эшли. Фермада эшләгән вакытта коллективны нык тота, эш күрсәткечләрен югары күтәрә. 1953 елда бер балалы Галия исемле хатынга өйләнә. Галиясенең кызы Мәдинәне бик тә ярата, аның көеннән торып, күңелен күрә белә. Оныгы тугач та, аны кулыннан төшерми, уйный, сөя, ярата. Бала җанлы, кече күңелле, көчле рухлы Гыйльмулла йорт-җирен чиста тота, хатыны Галиядән дә шуны таләп итә, маллар асрый, өр-яңа йорт салып чыга. Үзе балта остасы буларак, авылдашларына да ярдәм күрсәтә. Төгәллек өчен дип ясаган аерым таягы булып, хәтта утын әрдәнәсен дә шуның белән тигез итеп өеп куя. Бу кешенең сәнгати яктан иҗади сәләте турында сөйли. Урманның аерым урыннарында печән чаба, гомумән алганда, ул урманны нык ярата. Шунда ялгызы калып, урман белән серләшә. Ферма мөдире булып эшләгәндә эшчеләрне кирәк икән ачулана, кирәксә, яклап чыга белә. Кешегә ышанычы зур була һәм эшләгән кешене хөрмәт итә, коммунистик законнар белән яши. Кызганыч, бик яшьли 1984 елның 11 сентябрендә инфаркттан үлеп китә. М.Мәһдиев әсәрендә 5 малай, 1 кыз дип шушы гаилә турында яза: Хөрмәтулла, Нурулла, Гыйльмулла, Мөхәммәт, Равил, Минзада. Язучы сыйныфташы турында бары җылы фикердә булуын гына ассызыклый. Бүгенге көндә Гыйльмулла Әсхәдуллинның нигезе калмаса да, аның кызы, оныгы, оныкчыклары, туганнары бар. Алар күңелендә ул бары якты эз калдырган кеше. Халидә Габидуллина

“Казан арты” тарих-этнография музее хезмәткәрләре укучыларга “Экстремизмга, терроризмга-юк!” дип исемләнгән әңгәмә үткәрде. Үсеп килүче яшь буынга иминлек мәсәләсен аңлату безнең зур бурычыбыз. Барыбызның да теләгебез бер-халыклар дус яшәсен, дөньялар тыныч булсын!

Беренче сентябрдә Арчаның өченче башлангыч мәктәбендә Белем көненә багышлап оештырылган тантанага беренче һәм дүртенче сыйныф укучылары “Белем иле” теплоходында килделәр. Ә аларның әти-әниләре һәм килгән кунаклар, Арча педагогия көллиятенең дүртенче курс студенлары аларны яр буйларына тезелеп каршы алдылар. Алар балаларның һәрберсенең чыгышларын алкышлап, уңышларына сөенеп күзәтеп тордылар. Иң өлкәннәре буларак дүртенчеләр матур сөйләүләре, оста итеп биюләре һәм җырлаулары белән мәктәпкә килгән беренчеләргә үрнәк күрсәттеләр, китаплар бүләк иттеләр.
Мәктәпнең укыту эшләре буенча директор урынбасары Алсу Сабирзянова әлеге теплоходның капитаны буларак чыгыш ясап: “Быел беренче сыйныфка 56 укучы кабул иттек, мәктәптә балаларга белем һәм тәрбия бирү өчен барлык шартлар бар. Укытучылар коллективы һәм ата-аналар бердәм булсак, сыйфатлы белем бирү юлында уңышларыбыз булыр дип ышанам”,–диде.
Мин матур итеп киенгән, кулларына чәчәкләр тоткан, тәүге тапкыр мәктәпкә килгән беренчеләрне күзәтәм. Бигрәк кечкенәләр инде, бездә шундый булдык микән? Моннан 60 ел элек , 1960 елның 1 сентябрендә Пөшәңгәр башлангыч мәктәбенә укырга барганым искә төште. Өстә каеш буган мәктәп формасы, кулда фанердан ясаган, бүгенге аталыштагы дипломат. Беренче һәм өченчеләрне бергә Равилә апа укытты, ул елларда рус телен аерып Әхәт абый Ибениев укыта иде. Иске мәчеткә урнашкн класс бүлмәсе шундый биек тоела иде, менә бүген аңладым инде, үзебез бик кечкенә булганбыз икән. Сыйныфташлар искә төште, истәлекләр яңарды…
Яңа уку елы һәркем өчен уңышлы булсын, борчу һәм кайгылар бирмәсен, бәхет һәм шатлык кына китерсен иде.

ТАССР төзелүгә 100ел
Арча районы оешуга 90 ел

 Без,  музей хезмәткәрләре, районыбызның күренекле шәхесләрен өйрәнүне дәвам итеп, Арча шәһәрендә яшәүче ветеран-укытучы Габдрәкыйтова Гөлзада Әхмәт кызын музейның әдәбият һәм сәнгать бүлегенә чакырдык. Ул безгә үзе турында  газета-журналларда чыккан мәкаләләрен, төрле елларда төшкән фотоларын, шәхси документларын алып килде. Яңа уку елы башланган көннәрдә укытучы булган һәркемнең күңелендә истәлекләр яңара, без дә  Гөлзада ханымның гомер йомгагын сүтеп , аның тормыш юлы белән бәйле вакыйгалар турында  кызыклы әңгәмә оештырдык.

Гөлзада Әхмәт кызы 1943 елның 1 гыйнварында Балтач районының Янгул авылында туган. Янгул мәктәбенең  икенче классын тәмамлагач әнисе белән Арчага күчеп киләләр, Арчаның өченче  башлангыч мәктәбен бетереп, укуын беренче мәктәптә дәвам итә. “8 нче классны тәмамлагач, класстагы көчле укучыларның әти-әниләре белән сөйләшеп, безне Арча педагогия училищесына укырга алдылар. Без Флүзә Нураева, Флюра Дәүләтшина (Хакимова), Альбина Куприянова һәм башка кызлар белән бергә укып рус теле укытучылары булдык. Мин комсомол секретаре идем, үрнәк күрсәтеп Балтач районының Нөнәгәр авылына эшкә җибәрелдем. Балтачтан атка утырып барганымны әле дә яхшы хәтерлим. Бер ел анда эшләгәннән соң, Казан дәүләт университетына читтән торып укырга кердем һәм Яңасала авылына эшкә урнаштым. Бер елдан Кәче мәктәбенә күчеп рус теле һәм әдәбияты укыттым. Өч ел эшләгәннән соң мәктәп директоры Хак Шәфигуллин үзе белән Арчаның өченче мәктәбенә күчерде. Ә инде  станциядә икенче мәктәп ачылгач, минем сыйныфтагы укучыларым шунда яшәү сәбәпле икенче мәктәптә эшли башладым, үз фәнемне укытып лаеклы ялга чыктым. Әти-әниләрнең үтенече буенча тагын биш ел укыттым әле. Эшемне ни кадәр яратсам да, вакытында китәргә кирәк дип уйладым”, – дип сөйли Гөлзада ханым үзе турында.

Дөрестән дә,  Гөлзада Әхмәт кызы үз эшенә бик җаваплы карап, бөтен белемен һәм тәҗрибәсен балаларны укыту һәм тәрбияләү эшенә юнәлткән шәхес. Аның район укытучылары, укытучыларның белемен күтәрү институтында белем өстәүче хезмәттәшләре өчен ачык дәресләр бирүе, милли мәктәпләрдә рус теле һәм әдәбияты укыту буенча эш тәҗрибәсе белән уртаклашып методик докладлар белән районыбызда, республикада, хәтта Мәскәү шәһәрендә  чыгышлар ясавы, мәктәп һәм район методик берләшмәләрен җитәкләве, шулар өстенә мәктәпнең партоешма секретаре вазифасын да башкаруы  шуны раслый.

Күпъеллык намуслы хезмәте, укучыларга белем бирү һәм тәрбия өлкәсендәге уңышлары өчен 1987 елда аңа РСФСР мәктәпләренең атказанган укытучысы дигән мактаулы исем бирелә. Ә инде 1988 елда Гөлзада Әхмәт кызының Мәскәүдә үткәрелгән КПССның XIX Бөтенсоюз конференциясе делегаты итеп сайлануы, аның хезмәтенә югары бәя булган дип уйлыйбыз. Ул Мәскәүдә Советлар Союзы Герое Михаил Девятаев белән очрашу бәхетенә ирешкән. Ул елларны искә алып: “Мин бу уңышларга  озак еллар эшләгән икенче  мәктәп коллективы ярдәме белән ирештем дип уйлыйм. Математика укытучысы Алевтина Носова, химия укытучысы Диләрә Шәрәфиева, рус теле һәм әдәбияты укытучысы һәм озак еллар  директор урынбасары булып эшләгән Флүзә Нураева, тәрбия эшләренең бөтен нечкәлеген белгән Фатыйма Нуретдинова һәм башка хезмәттәшләрем, берсеннән-берсе оештыру сәләтенә оста булган директорларым янында башкача эшләп тә булмый иде”, – дип горурланып сөйли.

Икенче мәктәптә социаль белем бирү академиясенең филиалы ачылгач Гөлзада Әхмәт кызын  оештыручы-методист итеп чакыралар һәм ул анда 10 ел хезмәт куя. “Бу эшкэ кабат-кабат чакыргач,  бик авырлык белән алынсам да, кирәк булуын аңлап тырышып эшләдем. Тирә-як районнардан килгән яшьләргә көндезге бүлектә, ә Арча педагогия көллиятен тәмамлаган егет-кызларга читтән торып белем алуда булыштым. Әле дә очраган берсе олы рәхмәтләрен белдереп, хөрмәт итәләр”, – ди ул анда эшләгән еллары турында искә алып.

Аның әтисе Әхмәт абый Норлат районыннан булган, югары белем алганнан соң аны Балтач районының финанс бүлегенә эшкә җибәрәләр. Әнисе Бибинур апа Янгул авылыннан килеп, Балтач мәктәбенең буфетында эшли. Алар танышып гаилә коралар. Бөек Ватан сугышы башлангач Әхмәт абыйны бронь белән калдырып торганнар, 1942 елда сугышка алганнар. Ул Беларуссия фронтында командир буларак сугышларда катнаша. Ә Гөлзада әтисе сугышта вакытта дөньяга килә. Сугыш беткәннән соң, Әхмәт абый 1948 елда гына  Арчага кайта һәм банк управляющие булып эшли, аннан Казанга  финанс министрлыгына күчерелә. Сугыш бик күп гаиләләрне тарката, шул исәптән Бибинур апа белән Әхмәт абый да бергә булмыйлар. Әнисе Арчаның китап кибетендә эшләп лаеклы ялга чыга.

Гөлзада Әхмәт кызы бүгенге көндә улы Айдар, килене Гөлфия, оныгы Рената һәм оныкчыкларының игътибарын һәм хөрмәтен тоеп, үзара ярдәмләшеп яшиләр. “Мин бик бәхетле әни, дәү әни, тормышымнан бик канәгать. Улым Айдар кечкенәдән очучы булырга хыялланды, өченче мәктәпне бик яхшы билгеләренә тәмамлады. Фәрит Минхаиров җитәкләгән туризм түгәрәгенә даими йөреп, үзен хәрби хезмәткә әзерләде. Казанда хәрби училище тәмамлап Молдавиядә хезмәт итте. Анда булып узган сугышларда катнашты. Аннан соң Казан артиллерия училищесында укытып, полковник дәрәҗәсендә ялга чыкты. Ә киленем Гөлфия врач, Казанда эшли. Аларның дус-тату яшәүләренә сөенеп бетә алмыйм. Алар мине көндәлек күзәтү астында тоталар”, – дип сөйли ул горурланып.

Бүгенге көн яшьләренә нинди теләкләрегез бар дигәч, Гөлзада ханым: “Озак еллар күзәтүләремнән чыгып яшьләргә шуны әйтәсем килә. Тырышып белем алсыннар, белем һәрвакыт кирәк, ә иң мөһиме бик тирәнтен уйлап, үзләре яраткан һөнәр сайласыннар иде. Ул эш үзенә дә, төзеләчәк гаиләсенә дә ярдәм итәрлек булсын. Хезмәтеңне яратып, белемеңне уңышлы кулланып,  үзеңнән  олыларга хөрмәт белән карап, яшьләргә ярдәм итеп яшәсәң генә зур уңышларга ирешеп була ”, – дигән фикерләрен җиткерде.

Без, музей хезмәткәрләре бу очрашудан үзебез өчен дә кызыклы мәгълуматлар һәм тормыш итү өчен киңәшләр алдык. Фәнис Яруллин сүзләренә язылган “Иң гүзәл кеше икәнсез” җыры Гөлзада Әхмәт кызы  кебек балаларга ныклы белем һәм тәрбия бирү юнәлешендә күп көч куйган, вакыт белән исәпләшмәгән укытучыларга багышлана.

                                  Килгән чакта башка авырлык,

                                 Җитми калса көч я сабырлык,

                                 Сиздермичә ярдәм иткәнсез –

                               Сез иң күркәм кеше икәнсез.

                              “Казан арты” тарих-этнография музее

                                                            директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

Бүген, 26 август көнне, “Казан арты” тарих-этнография музееның әдәбият һәм сәнгать бүлеге каршында ТАССР төзелүгә 100 ел, 30 август – Республика көненә багышланган күргәзмә оештырылды. Аны велосипедта килгән яшь сайлаучылар төркеме дә, өлкәннәр дә, балалар да яратып карадылар. Күргәзмәдә Татарстан Республикасының дәүләт символлары, халкыбызның үткән тарихы, гореф-гадәтләре һәм йолалары, күренекле шәхесләре турында мәгълүматлар алырга мөмкин иде.