"Казан арты" музее

Коркачык авылында яшәүче авылдашым Минсәгыйрә апа Фазуллина, мин хәлләрен белешеп, хатирәләре белән уртаклашуын үтенеп чылтыраткач, телефоннан (коронавирус сәбәпле, күрешеп сөйләшә алмадык) менә ниләр сөйләде:

– Мин кырынгычы елда туган бала. Миңа кадәр апа бар. Әти сугышның беренче көненнән үк фронтка китә. Башта ул Суслонгерга эләгә. Әни төенчеген төйнәп, Суслонгерга алты мәртәбә бара. Әти анда башкалар кебек ачлыкка чыдый алмыйча газап чигә. Күпмедер вакыттан соң фронтка озатыла.

Безнең йортыбыз авыл зиратына терәлеп тора иде. Әтәчебез зират коймасына менеп кычкырганын әле дә  хәтерлим. Әнием Миннегөл урман буендагы фермада дуңгызлар карады. Әтине фронтка алгач, өйгә өч мәртәбә төшеп балаларны карап булмый дип (ферма белән авыл арасы өч чакрым), өйнең ишегенә аркылы такта кадаклап, ферма өенә күченә. Үзе корсаклы булып кала. Мин ферманың салам түбәле абзарлары өстендә йөргәнемне, кояшта кызынып утырган вакытларны хәтерлим. Ачлык, юклык көчле заман. Ләкин без сыер сөте эчеп үстек, ач булмадык. Фермага төрле авыллардан үлгән малларны китерәләр иде. Әни шуларны тунап, иттарткычтан чыгарып, казанда пешерә дә дуңгызларга ашата. Хәтта авылдан фермага үләксә сорап ачлыкка тилмергән кешеләр менә торган булганнар. Әнине ферма мөдире гыйлем абый беркемгә берни бирмәскә дип кисәтеп куя. Үләксә ашап, агулануларыннан да курыккандыр.

Бервакыт әнинең тулгагы башлана. Гыйлем абый абзарның бер өлешенә кочагы белән салам кертеп ташлый да: “Дуңгызларга яраган, сиңа гына ярар әле, шушы саламда бәбиләрсең”, – ди. Әни авырта-авырта үлгән ике сыерның тиресен туный. Ә инде авыртуына чыдый алмагач, бер атчыны авылга кендек әбисенә төшереп җибәрәләр, ләкин анысы сүз тыңламый, менми. Шуннан ферма мөдире атчыга: “Кәнсәләргә чакырдылар, сине алмага килдем дип әйтсәң, кендек әбиең синнән алда чанага чыгып утырыр”, – ди. Атчы кабат теге әбигә барып, өйрәтелгән сүзләрне әйтә. Кендек әбисе шундук ат чанасына сикереп кереп утыра. Шуннан атчы аны фермага алып менә. Шулай итеп, энем Харис туды. Әтидән ул вакытта бернинди дә хәбәр юк иде, әни бик борчылып яшәде.

Сугыш беткән хәбәрне ишеткәч, әни йөрәксенеп кире авылга – туган йортыбызга кайтты. Ә эшләвен барыбер шул фермада дәвам итте. Әти 1947 елда гына кайтып төште. Аның кайтуы безнең өчен зур шатлык булса, үзе өчен газапларның башы гына булган. Без, балалар, әсирлектә булуның нәрсә икәнен аңламаганбыз да. Атна саен аны Чуриле район үзәгенә сорау алуга чакырталар, аннан кыйнап кайтаралар. Әти болай да өйдә артыгын сөйләшми иде, сораудан кайткач, бөтенләй дә сөйләшмәс булды. “Изменник Родины” исеме белән генә йөрттеләр аны. Мин авыл мәктәбендә дүрт класс укыдым. Безне Хәбибуллин Мөхәммәт абый укытты. Бер бала укырга килмәсә, дәрестән соң укытучыбыз теге баланың өенә бара, ни өчен килмәгән, ярдәм кирәкмиме? Шулкадәр игътибарлы, яхшы, көчле мөгаллим иде ул. Математиканы яхшы аңлата иде. Мин ул фәнне бик яраттым һәм шул гомерем буе кирәк булды. Мәктәптә укыганда тимурчылык эше белән актив шөгыльләндек. Без гел классташыбыз Рәфыйкның әнисенә булыша торган идек. Әсма апаның өстәл өстендә гел күәс чиләге торды. Кызлар идәннәрен юып чистартса, малайлар ишегалды себереп, утыннарын ярып, өеп куялар. Чишмәдән су алып менәбез, шул арада Әсма апа безгә коймак болгатып, пешереп тә сыйлый. Менә шул гадәтен без, балалар, бик яраттык.

Әти хуҗалык көтүе көтте, мин аның өченче класста укыганда ук хисапчысы булдым: хуҗалыктан ничә сыер көтүгә чыга, сарыгы күпме, әтинең хезмәте өчен кеше күпме бәрәңге яки акча тиешлеген бер дәфтәргә чутлап куям. Әти шул список белән ай ахырында хуҗалыктан тиешлесен җыеп ала иде. Бишенче классны укыгач, мин мәктәптә укудан туктадым. Әнием Миннегөл бик тырыш, җитез хатын. Ул урман кешесе иде. Гел урманда булып, кура җиләге, балан, чикләвек җыя. Авылдашлар белән бергә менеп китә, ялгыз төшә иде. Чөнки ул урманда кычкырып йөргән кешене бик яратмады. Кешеләр дә әйтә иде: “Бергә менәбез, урманга кергәч юк була”, — дип. Балаларны җыеп урманга китсә, кичен балаң кайттымы дип үзе балаларны барлый торган иде. Әни кызу характерлы, әйтсә өзеп кенә куя, сүзсез дә каласың, ә әти артыгын сөйләшми, эшли. Сугыш, әсирлек турында да сөйләмәде, курыккандыр дип уйлыйм. Әти белән әни 1958 елда яңа нигезгә йорт төзеделәр.

Без үскәндә үк кызлар белән малайлар арасында чын дуслык бар иде. Безнең оч малайлары кызларны башка оч малайларыннан гел саклыйлар иде. Бик дус булып үстек, бердәм идек.

Үсә төшкәч, югары фермага мин дә сыер саварга мендем. Көнгә өч мәртәбә менеп-төшеп аяклар чегәннеке кебек кап-кара була. Менсәк тә, төшсәк тә гел җырлап йөрдек. Унсигез кыз бергә эшләдек. Бик күңелле иде ул чаклар. Хатыннар арасыннан Әкълимә апай бар иде. Ул урманга кереп китсә, аннан яңгырап аның моңлы тавышы ишетелә иде. Бик матур җырлый иде ул. Ферма урман белән тоташ. Буш вакыт булса, бөтенебез шунда керәбез: җиләк ашыйбыз, какы, шыерт, бәбчек кебек үләннәр белән сыйланабыз. Умарталык та шунда гына. Төнге каравылга чиратлап калып, көтүчеләргә булыша идек. Гарифулла абый каравылчы, Фәрхетдин абый ветсанитар булып эшләделәр. Алар икесе дә гел уфалла арбасы тартып йөрделәр. Бервакытта да вакытны бушка үткәрмәделәр, төшкәндә я печән, я утын төяп кайталар иде. Тормыш җанлы тырыш кешеләр белән эшләдек.

Ул кырык литрлы сөт бидоннарын җилкәдә генә йөрттек. Ничек көчле булганбыз!? Хәзер аптырыйм. Ул сөтле бидоннарны түбәнлектәге бассейнга төшерәбез, капкачы ачылып китсә, бассейн сөт белән тула. Сөтнең өстен генә җыеп алабыз да, он белән туглап, боламык пешереп сыйланабыз. Ул сөтне Иске Масра сөт заводына ат белән илтәләр. Бидоннары кайткач, шаңдагы кайнар сулар белән аларны юабыз, унике сыерны кул белән көнгә өч мәртәбә савабыз. Берәрсенең кунакка барасы булса, алдан сөйләшеп, сыерларын бүлешеп савабыз, икенче юлы икенче кыз шулай китә. Ул Җәмилә, Мауа, Фәрзәнә, Рәйсә, Газизә, Фәвия, Шәмсенур һ.б. Бөтенебез бер тирә яшьтәге кызлар идек. Эх, күңелле, яшь чаклар. Бик сагынам ул чорларны. Аннары бердәмлек тә көчле заман. Бәрәңгене күмергә тыгып пешерәсең, тагы кемдә нәрсә бар – уртак ашый идек. Оялу, тарсыну безнең авыл яшьләренеке түгел. Кая барсак та шулай булды. Ул фермадан кайткач, хәтта өйгә кереп ашап та торылмый, кием генә алмашасың да, туры клубка. Тузан туздырып биибез, төрле уеннар уйныйбыз, җырлыйбыз. Илгизәр абый клуб мөдире. Ул җәй көне дә киез итек киеп, тузанга батып бии торган иде. Чаллыдан килеп эшләүче китапханәче Мәдинә безнең егетләр белән бердәм, тату, актив булганлыгыбызга исе китә иде инде. Яшьләр ул чорда бихисап һәм бик актив иде.

Кечерәк вакытта бер гадәт бар иде: ятим балаларга урлашырга булышабыз. Бервакыт конюшняга бардык. Анда салам өелеп тора. Ә Фәтхерахманның өендә саламы юк. Әтисе сугышта һәлак булган, әнисе Гәрифә апай белән генә яшиләр. Конюшня мөдире Шәвәли агай айгырларга башак бирергә кереп киткәнне генә карап торабыз да, тиз-тиз саламны йомарлап, чанага төйибез, Фәтхерахманга шуны биреп кайтарабыз. Бу чын урлашу түгел, ә ярдәмләшү кебегрәк иде инде. 1966 елда Казаклар авылы янында төзелгән яңа фермага төштек. Анда зур терлекче йорты бар иде. Телевизорның чыккан гына чоры, фермада бар. Казаклар, Гөберчәк кешеләре терлекчеләр йортына җыелып, телевизордан “Анам кыры” дигән спектакль карыйлар иде. Ул спектакль еш күрсәтелде..

Зариф абый Минзин фуражир, Гыйльмулла абый ферма мөдире булып эшләделәр. Гыйльмулла абый безгә шулкадәр ышаныч белдергән, шаккатарлык. Малларны үзебез үлчибез, чутлап, Гыйльмулла абыйга яздырабыз. Ул һәрберсен журналга теркәп куя, ул арада без малларыбызга тиешле рационны төзибез. Кемгә күпме тия? Менә Мөхәммәт абый Хәбибуллин укыткан математика фәне шулвакытта бик кирәк булды. Кайберәүләрнеке әзрәк сыман тоелса, нигә алай дип сорыйбыз. Үткенлек тә, осталык, дуслык контроле дә көчле иде.

Җәен кабат югары фермага күченә идек. Чегәннәр кебек эшләдек. Ул чорларда әти колхоз атларын да карады, умарталыкта каравылчы булып та эшләде. Аерылган кортларга тубаллар куялар, корт керсә, мин әтигә булышу нияте белән, шуларны күтәреп корт өенә ташыйм, ояларга сала идем. Кәрәзле бал белән дә сыйланган чаклар еш булды.

Яшь җилкенчәк вакыт үтеп китте, яшьтәшләр гаилә корып, балалар үстерә башладылар. Минем дә күрше авылда сөйләшеп йөргән егетем бар иде. Ләкин ул тәкъдим ясаганда мин риза булмадым, ул читкә китеп барды. Бервакыт өйгә өч ир заты керде. Алар инде алдан әни белән сөйләшеп куйган булганнар икән. Мине бер авылдагы иргә димлиләр. Ярар, авырлык белән генә ризалаштым. Колхоз рәисе минем өчен фермада вечер оештырды, аннары туй булды. Кияү йортындагы беренче төндә үк төш күрдем: биш ипи бирделәр. Әхә, мин әйтәм, мин монда биш айдан артык тормыйм икән. Ир кисәген көн саен чана белән генә кайтарып аударалар, лаякыл исерек бәндә булып чыкты. Биш айны ничек тә түздем, фермада эшләдем. Шуннан ничек кирәк, кайтып киттем. Ярый шулвакытта башымны алып качканмын. Гомерем исерек белән үтәр иде. Билгеле, минем кияүдән кайтканны әни яратмады. “Төкергән төкерекне беркем дә алып капмый”, – гына диде. Энем Фәнис белән барып әйберләремне төяп кайткач, мин Коркачыкка чыгып киттем. Шунда илле бер ел гомер кичерәм. Шул көннәрдән бирле күпме сулар аккан, никадәр гомер юлы үтелгән. Коркачыкта да фермада эшләдем. Энем Харисның (бу абзый турында газетаның 2018 елның 27 сентябрь санында “Ипинең нигә кадере юк?” исемле мәкаләмдә язган идем) өч малае туды. Әкренләп алар миңа ярдәм итә башладылар. Авылдашым Мансур абый Билалов (ул вакытта Мансур абый колхоз рәисе булып эшләде) миңа терәк булды. ”Ярдәм кирәк булса, читенсенмә, әйт”, – дия иде ул. Менә шулай, сеңлем, гомер үтте, сиксән яшькә җиттем. Тормышның агын да, карасын да күп күрергә туры килде. Эшкә батыр, кыю булдым. Бернинди хезмәттән дә куркып тормадым, ирләр эше дип тә әйтмәдем. Үз-үзеңне якларга, сынатмаска, өлгер булырга, югалып калмаска, сүзеңдә тора белергә тормыш сынаулары өйрәтте. Күрше-күлән белән бик дус-тату яшибез. Кирәк чакта алар да ярдәм кулы суза. Күбрәк Харис энемнең малайлары ярдәм итә. Ел саен алар белән авыл зиратына, туганнарга кайтып киләбез. Туган якның җиле дә йомшак, тузаны да тәмле исле, табигате дә күңелгә якын. Туган нигез инде юк, үскән йортыбыз да бетте. Урыны буш тора. Шундый булса да күңел туган авылга тарта. Үзем исән чакта әти һәм әни ягыннан булган туганнарны җыеп, Коръән укытырга телим. Миннән соңгы буын туганнарым үз тамырларын белсен, онытмасын иде дигән теләгемне тормышка ашырасым килә”, – дип сөйләде авылдашым Минсәгыйрә апа Фазуллина.

Минсәгыйрә апаның курку белмәс, сүзен өзеп әйтә торган ханым икәнлегенә гади генә сөйләшү аралыгында гына да инанасың, тырыш һәм мөлаем икәнлеген аңлыйсың. Хәтта чит кешеләргә әйтергә ярамаган эч серләрен, авылда яшерен генә үткән кайбер вакыйгаларны да сөйләп үтте. Аның сөйләр сүзе күп. Димәк, тормыш юлы эзсез үтмәгән. Сугыш чорында үскән авылдашым җәмгыятькә зур файда китереп, үзенең фидакарь хезмәте белән башкаларга үрнәк булып тора.

Минсәгыйрә апа! Сезне 80 яшьлек юбилеегыз белән чын күңелемнән тәбрик итәм. Сезгә алдагы тормышыгызда бары сәламәтлек, җан тынычлыгы телим.

Халидә Габидуллина,

Арча районы, Гөберчәк авылы.

“Сәлам хаты китердем”, — дигән сүзләрне элек еш ишеттек. Кемнән диген, хат ташучы авызыннан. Һәр авылның үз хат ташучысы бар иде. Хәзерге заманда күпләребез телефон, интернет челтәре аша аралашабыз. Хат алышулар, котлау открыткалары язу хәзер модада түгел дип баралар. Ә бит кулыңа хат килеп керсә, тизрәк конвертын ачып, нәрсә язылганлыгын беләсе килә. Кызыксыну көчле, тиз-тиз күз йөртеп, укып чыгасың. Ләкин аңга сеңдерү өчен хатны иркен вакытта кабат-кабат укыйсың. Җавап язасы булса, өйдә конверт бармы икән дигән сорау килеп баса. Менә шулвакытта хат ташучы кирәк…

Гөберчәк авылында күп еллар хат ташучы булып Габидә Вафина эшли. 1936 елда бу хезмәткә алынган Габидә апага авылдашларына төрле хәбәрләр китерергә туры килгән, никадәр газета-журнал өләшкән. Бигрәк тә Бөек Ватан сугышы чорында канатлы ак алъяпкычын кигән хат ташучыны куркынып каршы алганнар (бу хакта Мөхәммәт Мәһдиев “Торналар төшкән җирдә” әсәрендә яза). Чөнки ул кемнәргәдер повестка китерсә, икенчеләренә кайгылы хәбәр җиткергән. Габидә апага иң авыры авылдашларына кара пичәтле хат китерү булгандыр. Үзе дә шул сугыш аркасында ирсез калган хатын буларак, ул һәркемнең күңел халәтен аңлаган. Кайгылы кешеләр белән бергә елаган, ләкин аларны сабырлык дигән сыйфат көчле рухлы булырга өйрәткән. Габидә апа – сынауларга каршы барып, баш имичә горур булып кала алган буын вәкиле. Ирсез тормыш алып бару бер дә җиңел булмагандыр. Балаларны да кеше итү, аларны олы тормышка чыгару зур тырышлык сораган. Кышын кар, язын-көзен пычрак ерып йөрү дә хат ташучы апаның күңелен төшермәгән, киләчәккә якты хыяллар, зур өметләр белән алга омтылдырган.

Габидә апа — үз хезмәтен намус белән башкарган Арча районы Казиле авылы кызы. Яшьли әнисез калып, тормыш арбасына иртә җигелгән кеше буларак, ул тырыш хезмәте белән авылдашлары арасында хөрмәт казанган кеше. Балалары кул арасына керә башлагач, ул аларны да бу эшкә өйрәтә. Газетаның башына хуҗалык исемен язып, кызлары шуларны таратырга чыгып киткәндә үзе колхоз басуына эшкә китә. Күпләрнең эч серләрен сыйдырган, кешелекле, киң күңелле хатын башкалар белән беррәттән урагын да ура, ындыр табагында да эшли. Хәтта звено башлыгы итеп билгеләнгәч, җаваплылык күпкә арткан чорда да бирешми. Эшне җиренә җиткереп башкара. Габидә апа яшьтән бәйләргә, тегәргә, чигәргә өйрәнә. Тормыш таләбе шундый була. Ул чиккән кулъяулык, тәрәзә-карават читләре күз явын алырлык рәсемнәр белән бизәлгән. Бу эшкә ул кызларын да өйрәтә. Ачлык елларында да һөнәре аңа зур ярдәм күрсәтә, чөнки кешеләргә тегү тегеп, чигү чигеп бирә, шәл бәйләп сата. Аның акчасына көнкүрешкә кирәкле әйберләрне ала. Карлы-буранлы кыш суыгы да, яз-көзнең юпьшек көннәре дә хат ташучыбызга киртә куя алмый. Габидә апа 1973 елның ахырында  гына бу хезмәтеннән туктап, лаеклы ялга чыга. Аннан эстафетаны Разыя апа Рәхимҗанова ала. Ул күтәреп йөргән сумка хатлар, открыткалар, газета-журналлар белән шыплап тулган була. Чөнки матбугатка елдан-ел күбрәк язылалар һәм хатларның да иң күп килгән чоры. Разыя апа шулай ук кешеләр белән уртак тел табып, һәркемнең җаеннан торып хезмәт куйган кеше. Ул эшләгән чорда солдат хатлары, посылкалар да күп килә. Көн дә улыннан хат-хәбәр көткән ана өчен хат ташучыдан да кадерле кеше юк сыман.

Разыя апа сугыш чорында урман кисеп, вагон төяп, кырда эшләп чыныккан кеше. Авырлыкларга баш имичә елның буранлы яки яңгырлы вакыты булуга карамастан, матбугатны үз вакытында халыкка җиткерә. Һәркемнең хәл-әхвәлен сорашып, гозерләрен үтәп, намус белән эшләгән, аралашучан, киң күңелле, тузанлы озын юллар үткән Разыя Рәхимҗановага хат ташу эшендә балалары зур ярдәм күрсәтә һәм ул 1987 елга кадәр эшли. Бу эшне үзе лаеклы ялга туктагач, ышанычлы кулларга, кызы Гөлүсәгә тапшыра.

Өлкәннәргә пенсия акчасы өләшү, һәркемнең җаен табу аның өчен зур кыенлык тудырмый, чөнки ул кечкенәдән әнисенә ияреп газета тараткач, авылдашларның бөтенесен таный, белә. Гөлүсә дә эшен җиренә җиткереп башкара. Үзе дә көндәлек матбугат белән танышып бара. Язылу вакытында кызыклы рубрикаларны әйтеп, кешедә кызыксыну уята белә, язылучыларның санын арттыра. Ул авылдашларыбызның күңелен рухи азык белән баета. 1998 елда Гөлүсә Шәфыйкова, декрет ялына чыгу сәбәпле, хат ташучы хезмәтен Әлфинур Сәетовага тапшыра.

Көн саен басыла торган матбугат халыкка үз вакытында җиткерелергә тиешлекне ул да аңлый. Шуңа күрә эшенә җаваплы карый. Ә хәзер егерме елдан артык бу хезмәтне Гөлназ Мәҗитова башкара. Аны бигрәк тә өлкән буын бик көтеп ала, чөнки пенсия китерә.

Ул алар янына кергәч, хәлләрен белешә, дөнья яңалыклары белән таныштыра, газ-ут акчаларын барлап ала. Кыскасы, хат ташучының хезмәте күп төрле эштән гыйбарәт. Кызганыч, матбугатка хәзер аз язылалар, чөнки кайберләренең бәяләре “тешли”. Шундый булса да, авыл халкы газета-журналларсыз тормый. Кайбер басмаларны берничә айга гына булса да язылып алдыралар. Элеккеге хезмәт белән бүгенге хат ташучыларның хезмәтен чагыштырсаң, җир белән күк арасы сыман, аерма зур. Газета-журналларны районнан китереп бирәләр, атнаның берничә көнен генә эшлиләр, хатларның килүе дә сирәк күренеш.

Гөлназ Мәҗитова өч авылга – Сикертән, Казаклар, Гөберчәккә хезмәт күрсәтә. Авыл араларын йөгерә-йөгерә үткән хат ташучыбызның йөзе һәрчак көләч, күңеле күтәренке. Киләчәктә дә матбугат белән араны өзмичә, яңалыклар, күңелле хәбәрләр белән танышырга язсын. Хат ташучыларга ныклы сәламәтлек, күтәренке рух, күп язылучылар телим.

Халидә Габидуллина,

М.Мәһдиев музее җитәкчесе.

12 июль – Россиядә почта көне.

ТАССР төзелүгә 100 ел

                                                                              Арча районына 90 ел

Синең алда бөтен дөнья

Бу планета синең йортың.

Кем көчле, дип сорама син,

Ерак юллар урама син.

Син кара да кулларыңа

Күр аларның җирдә эзен.

Җавап килер уйларыңа

Иң көчле син  – Кеше үзең.

Нәби Дәүли

Бу шигырь үз тырышлыгы белән тормышта юл ярган, җирдә намуслы хезмәтенең истәлекләрен калдырган Салих абый Хисмәтуллинга атап язылган кебек. Әлеге шигырь юллары озак еллар Яңа Кенәр мәдәният йорты директоры булып эшләгән Салих Хисмәтуллинның көндәлек дәфтәреннән алынды. 1970 елның язгы чәчү чорында агитбригада чыгышларында сөйләү өчен шигырьләр һәм мәзәкләр тупланган язмаларны музеебызның әдәбият һәм сәнгать бүлегенә кызы Рәшидә тапшырган иде.

Салих Хисмәтулла улы Хисмәтуллин 1914 елның 11 июлендә хәзерге Арча районы Яңа Кенәр авылында туган. Ул җидееллык мәктәпне тәмамлагач, Казан музыка училищесының кларнет классына укырга керә. Ләкин Бөек Ватан сугышы аңа музыка училищесын тәмамларга мөмкинлек бирми. Сугыштан кайткач, ул Яңа Кенәр авылы мәдәният йортында эшли башлый һәм бөтен гомерен мәдәният эшенә багышлый.

Салих Хисмәтуллин элеккеге Тукай районында үзешчән сәнгатьне үстерү буенча зур хезмәт куя. 1953 елда ул оештырган район җыр һәм бию ансамбле республика конкурсында беренче урынны ала. Бу ансамбль үзешчән коллективлар арасында беренчеләрдән булып унисон тавыштан ике һәм өч тавышлы җырга күчә. 1957 елны бу коллектив Мәскәү шәһәрендә оештырылган татар сәнгате һәм әдәбияты декадасында катнаша.

Салих Хисмәтуллин  – үзешчән композитор да. Аның тарафыннан 20 дән артык җыр язылган. Шулар арасында “Татарстаным”, “Ямьле Кенәр буйлары”, “Колхозчылар җыры” кебек җырлар бар. Татар халкының шаян җыры “Дүдәк”не Салих Хисмәтуллин хор өчен эшкәрткән. Фидакарь һәм намуслы хезмәтенә югары бәя бирелеп Салих Хисмәтуллин РСФСРның атказанган мәдәният хезмәткәре исеменә лаек була, Почет билгесе ордены белән бүләкләнә.

Салих ага Хисмәтуллин беренчеләрдән булып  Кызыл юл районында үзешчәннәрне туплап җыр-бию ансамбле оештыра. Яңа Кенәрдә чыга торган “Кызыл юл” район газетасында Рафаил Төхфәтуллинның “Ансамбльнең яңа уңышлары” дип исемләнгән мәкаләсендә: “Кызыл юл районы культура йорты каршында оештырылган җыр һәм бию ансамбле концертларын район хезмәт ияләре көтеп алалар, яратып һәм горурланып тыңлыйлар. Бу горурлык, барыннан да бигрәк, шуның өчен туа: тырыш һәм эзләнүчән коллектив үзенең һәр чыгышында халыкка яңа җырлар, яңа көйләр алып килә; ансамбльдәге сәнгать сөюче яшь талантлар яңага, чын осталыкка омтылалар.

Хор башкаруындагы беренче номерда ук дәртле, марш стилендәге яңа җыр яңгырый. “Ватан чакыра” исемле бу көйне, “Ямьле Кенәр буйлары”, “Колхозчылар җыры” кебек көйләре белән үзен танытып килүче, ансамбльнең художество җитәкчесе Салих иптәш Хисмәтуллин язган. Ансамбльнең репертуарында моннан башка да яңа җырлар бар.

Аерым башкаручылар да үзләренең репертуарларын баетканнар, камилләштергәннәр. Ансамбльнең биюләрендә нәфис гармониянең һәм җитезлекнең элеккеге чыгышларга караганда тагын да артуын тамашачылар көчле алкышлар белән каршыладылар.

Авыл үзешчән сәнгать көчләре республика смотрының оештыру комитеты бу ансамбльне Мәскәүгә җибәрергә булды,”- дип җыр-бию ансамбленең эшенә югары бәя биргән.

Ветеран укытучы, заманында Кызыл юл районы мәгариф бүлегендә методик кабинет мөдире,  ВЛКСМ райкомының беренче секретаре булып эшләгән Мортазина Әкълимә Хәсби кызы Яңа Кенәр авылында туган һәм бүгенге көндә дә шунда яши. Ул үзешчән сәнгатьтә актив катнаша, үзешчән композитор Салих Хисмәтуллин җитәкләгән җыр-бию ансамблендә җырчы була. Без, музей хезмәткәрләре, Яңа Кенәрдә Әкълимә апа белән очрашу вакытында ул Салих абый Хисмәтуллин һәм ансамбль турында истәлекләрен сөйләде: «Минем Кызыл юл районы ВЛКСМ райкомының беренче секретаре булып эшләгән чагым. Салих абыйга  ансамбльне туплауда ярдәм иттем, үзем дә актив катнаштым. Ул оештырган ансамбльдә мин “Ямьле Кенәр буйлары” җырын башлап җырладым. 1957 елда Татар әдәбияты һәм сәнгате декадасында катнашырга әзерләнгән чор, Казан шәһәрендәге репетицияләр, костюмнар тектерү үзе бер төш кебек. Мәскәүдә узган йомгаклау концертын карарга Никита Сергеевич Хрущевның һәм башка хөкүмәт җитәкчеләренең килгәне истә калды. Безне, гомүмән, Татарстаннан килгән барлык делегацияне бик зурлап каршы алдылар, Мәскәүнең театрларында һәм зур мәдәният йортларында чыгышларыбызны оештырдылар”. Шуны да әйтергә кирәк, Әкълимә апа бүгенге көндә дә исән-сау, Салих абый Хисмәтуллин белән бергә аралашып эшләгән  вакытларын сагынып яши.

Салих Хисмәтуллинның Яңа Кенәр авылында яшәүче кызы Рәшидә: “Армиягә алынгач әти хәрби ансамбльдә кларнетта уйнаган, күренекле артист Любовь Орлова уйнаган “Волга-Волга”, “Цирк”, “Веселые ребята” фильмнарында ансамбль составында  әти дә төшкән. Әни дә, авылыбыз халкы да аны шушы фильмнарда күргәннәрен сөйлиләр иде. Әти сугыштан ишетү сәләтен өлешчә югалтып кайтты, инвалидлык артыннан да йөрмәде, ул бик тыйнак һәм сабыр кеше иде. Әтинең Яңа Кенәр мәдәният йорты директоры буларак һәм җыр-бию ансамблен оештыруга куйган хезмәтләре бәяләп бетергесез. Ул сәхнәдә концертлар алып бару өчен үзе яраткан шигырьләрен туплап барды, аларның күбесен яттан сөйләде. Үзенең чыгышлары аша халыкны тәрбияләргә тырышты. Үзешчән композитор буларак язган егермедән артык җыры халыкка таралу алды, аларның  күбесе бүген дә яратып башкарыла. Әнием Нурания белән безгә ныклы тәрбия бирделәр, сеңлем Рафилә, энем Рәшит һәм миңа югары белем биреп, сәнгатькә мәхәббәт тәрбияләделәр”,– дип истәлекләрен яңартты.

Бөек Ватан сугышы ветераны, районыбызда үзешчән сәнгатьне үстерүгә зур өлеш керткән Салих абый Хисмәтуллин 1980 елда вафат була. Яңа Кенәрдә Салих Хисмәтуллин исемен йөртүче урам бар. Яңа Кенәр укучылар иҗат йортында, “Казан арты” тарих этнография музееның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә аңа багышланган экспозицияләр куелган, музей фондында аның тормыш юлы һәм иҗаты белән бәйле фотолар, документлар һәм җырларының язмалары саклана.

                                                                      “Казан арты” тарих-этнография музее

                                                                        директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

Мөхәммәт Мәһдиев музеена килүче кунакларның ниндие генә юк. Бүгенге кунак Санкт-Петербургтан ук кайткан – Ренат Зиннәтуллин. Ул төп чыгышы белән Яшел Үзән шәһәреннән, хәрби кеше. Тамырлары Казаннан, ә бабайларының нәселе Мәһдигә барып тоташа. Нәсел шәҗәрәсен өйрәнү, бабайларының чыгышын, туган-тумачаларын төгәл барлау максаты белән Ренат хатыны Лилия, уллары Камил, Данис белән былтыр ук музейга кайтты. Ул вакытта аның мәгълүматы бик аз иде. Музей фондындагы мәгълүматлар белән тулыландырып, өстәмә материаллар табып, ул әнисе ягыннан ике йөздән артык нәсел кешесен барлап, кайберләренең фотолары һәм тулы мәгълүматлары белән әзер шәҗәрә ясап алып кайткан. Анда язучыбыз Мөхәммәт ага Мәһдиев тә бар. Чөнки Ренат — Мөхәммәт аганың әтисе Сөнгатулланың бертуганы Хәлилнең оныкчыгының малае. Ренат ясаган шәҗәрә кәгазен таратып карарга да байтак урын кирәк. Янында шатлык хисләре кичергән әнисе Земфира ханым, яраткан улы Данис, бертуганының кызы Алисә белән кайткан Ренатның бу хезмәте һәммәбезгә үрнәк.

Халидә Габидуллина,

М.Мәһдиев музее җитәкчесе.

Татарстан Республикасының халык язучысы, Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты Мөхәммәт Мәһдиев хөрмәтенә ачылган музейның эшли башлавына 20 ел.

1996 елда махсус музей бинасы төзелеп, 2000 елның 6 июлендә язучының туып-үскән нигезе янәшәсендә музее ачыла. Музей ачылышында мөхтәрәм кунаклар катнаша: язучының хатыны Лилия ханым Мәһдиева-Бәширова, гаиләсе белән кызы Гәүһәр Хәсәнова, улы Искәндәр, бертуган апасы Равия Сөнгатуллина, абыйсы Рәшит ага, язучылардан Фоат Галимуллин, Тәлгать Галиуллин, Вакыйф Нуриев, Гөлшаһидә Ахунова, Лена Шакирҗан, җырчылар Фән Вәлиәхмәтов, Әлфис Кыямов, Арча район хакимияте, Татарстан Берләштерелгән дәүләт музее директоры Геннадий Муханов һәм авыл халкы. Музейның экспозициясен Татарстан Берләштерелгән дәүләт музееның аерым иҗат группасы төзи. Алар Мөхәммәт Мәһдиевнең әсәрләрен кабат-кабат укып, экспозиция тудыралар. Шулардан баш рәссам Фаил Зыязов, Алсу Хәйруллина, Флүрә Дәминоваларны әйтеп үтәргә кирәк.

Музейның беренче директоры Илнур Әһлиуллин эшне башлап җибәрә. Экспозициягә ике йөзгә якын предмет куела. Алар язучының балалык, үсмер һәм студент, укытучы, язучылык чорын ача, галим буларак мәгълүматлар куела, шәхси һәм иҗади тормышына киң урын бирелә, әсәрләреннән өзекләр фотолар, картиналар белән күрсәтелә, татар авылының яшәешен аңларга мөмкинлек тудырыла, илебездә булган вакыйгалар сурәтләнә.

Музей экспозициясе өч залга урнаштырыла. Бинаның ишеген ачып кергән һәркемне Мөхәммәт ага серле караш белән каршы ала, аларга үзенең иҗатында, тормышында булган кайбер мизгелләрне сөйли дә сыман.

Икенче залның бер өлеше Гөберчәк авылы тарихын сурәтләсә, татар халкының өй эче интерьерын да күрергә мөмкин, язучының әти-әнисенең төп чыгышлары, эш-гамәлләре, язмышлары сурәтләнә. Ишегалдындагы корыган алмагач кәүсәсе кеше язмышын сурәтли сыман. “Репрессия еллары” М.Мәһдиевнең әтисе күргәннәрне халыкка җиткерсә, өченче залдагы “Бөек Ватан сугышы” экспозициясе илдә барган зур көрәшне аңлата, сугышта катнашкан авылдашлар турында мәгълүмат җиткерә. Бу экспозиция яшь буында патриотик хисләр тәрбияли. “Шәхси әйберләр”дә язучының кул җылысын саклаучы экспонатлар белән танышырга мөмкин: зур кызыксыну тудырган, Мөхәммәт аганың Арча педучилищесына укырга йөргән агач чемоданы, язган каләмнәре, хатлары, кулъязмалары, китаплары бар. Алар барысы бербөтен булып язучының эш-гамәлен, тормышын, иҗатын күзалларга ярдәм итә.

Музейда истәлек китабы бар. Һәркем ул китапка үз фикерен, теләген яза ала. Анда кемнәр генә язмаган да, нинди генә фикер җиткерелмәгән: гаҗәпләнү, соклану, ярату, сагыш, сагыну…

Мөхәммәт Мәһдиев музееның ачылып эшли башлавына егерме ел. Мин, Халидә Габидуллина, бу музейда унсигез ел эшлим. Шушы чорда фонд бик нык баеды: меңгә якын экспонат җыелды. Бу эштә әдипнең гаиләсе, туганнары, дуслары, язучы-шагыйрьләр, авылдашлар һәм кызыксынучылар ярдәм итә. Татар авылында кулланышта булган кайбер кызыклы әйберләрне музейга читтән килүчеләр дә тәкъдим итә. Мөхәммәт Мәһдиевнең шәкертләре аның турындагы матур истәлек-хатирәләре белән уртаклашалар, аның кешелек сыйфатларын мисалга китерәләр.”Мөхәммәт абый болай дип әйтте, тегесен киңәш итте”, – дип искә алучылар бихисап.

Музей кысаларында язучыга багышланган төрле кичәләр, мастер-класслар оештырыла, әдәби дәресләр үткәрелә. Экскурсия барышында төрле темаларга басым ясала. Мәсәлән: гомере буе табигать белән бәйләнештә булган Мөхәммәт аганың әсәрләрендә сурәтләнгән табигатькә күзәтү ясала, фотолары күрсәтелә, үткәне һәм бүгенгесе турында мәгълүмат җиткерелә. Мөхәммәт абый әсәрләрендә туган авылында, янәшәсендәге атамаларга еш мөрәҗәгать итә. Аларның урыннары билгеләнеп, картасы ясалды. Яшь буын вәкиле бу хакта белеп бетерми, шуңа күрә алар хакында мәктәп укучыларына аерым дәресләр үткәрелә. Табигать белән гармониядә булу һәркем өчен дә файдалы.

М.Мәһдиев геройларының күбесе шушы җирлектән алынган. Аларның туганнары, балалары, оныклары, күршеләре исән-сау. Шул нисбәттән музей фондына алар турында да өстәмә мәгълүматлар туплана.

Язучыбыз Татарстан АССРның 100, Арча районы төзелүгә 90, Бөек Җиңүнең 75 еллыклары аралыгында яшәп иҗат иткән шәхес. Шуңа күрә әсәрләрендә шул чор вакыйгаларын күрергә, геройларының яшәешен аңларга мөмкин. Аның геройлары – әдәпле, тәртипле, тырыш кешеләр. Алар эчкерсезлек, ярдәмчел һәм гаделлекне алга сөрүче буын вәкилләре. Мөхәммәт ага аларны үзенчә хөрмәт итеп яраткан, вакыйгалар агышында кешелеклелек сыйфатларын ачып бирә алган. Мунча ягарга яратучы Камәр, ЧТЗ тракторында бөтен авыл халкын шаккатырган Кәшфи, дөнья гизгән Насыйбулла, ат җене кагылган Хәкимулласы безнең өчен дә якын, таныш кешеләр. Алар бүген дә каяндыр килеп чыгарлар да шул чор мизгелләрен сөйләрләр, вакыйгалар агышына төреп алырлар шикелле. Безгә әдәп-әхлак тәрбиясе бирерләр, гореф-гадәтләрне яңартырлар кебек. Бер буын вәкиле әсәр герое итеп сурәтләнсә, аларның бала-оныклары бүгенге тормышта көн күрә. Мөхәммәт абый исән булса, бәлки шушы ике буын кешеләрен гәүдәләндереп, яшәеш мөмкинлекләрен, хезмәтләрен чагыштырып бер әсәр язар иде.

Язучының замандашлары, сабакташлары, авылдашлары, үзе турындагы истәлек мәкаләләре язылды һәм аларның бер өлеше “Мөхәммәтле Гөберчәк” исемле китапка тупланып, басылып чыкты. 2019 елның сентябрь аенда кызыксынучылар белән язучы эшләгән яки укыган урыннарның кайберләрендә булып, Мөхәммәт абыйның янәшәсендә йөргән күк булдык, аның белән серләштек, сокландык һәм үткәннәргә кайтып килдек. Әсәрләрендәге аерым урыннарны күрдек, андагы мохит белән таныштык. Әдәби автоэкскурсиядә язучының кызы Гәүһәр Хәсәнова, туганы Җәүһәр Галимованың истәлекләре алган мәгълүматларны тагы да баетты. Язучы турында күбрәк истәлекләр барлау максатыннан мин Саба районындагы берничә авылда булып кайттым: Керәнне, Түбән Симет, Яңа Мичән авылларында. Саба ягы халкы да Мөхәммәт аганы онытмый, искә ала, хатирәләре белән бүлешә. Шушы сәяхәтләрдә алган яңа мәгълүматлар экскурсия барышында кулланылалар.

Мөхәммәт Мәһдиев музееның эшчәнлеге белән бик күпләр кызыксына. Алар дөньяның төрле почмагына сибелгән: Финляндия, Америка, Төркия кебек чит илләр, Русиянең төрле өлкә-шәһәрләреннән. Хәтта “Ак калфак” Бөтендөнья татар хатын-кызлары да язучының тормыш һәм иҗат юлы белән кызыксынып, музейда булдылар. Татарстан Дәүләт Советы депутатлары, мәшһүр язучылар, әдипнең шәкертләре, театр артистлары музейда булу зур куаныч тудыра. Мөхәммәт аганың әсәр геройларының прототипларын күрергә, алар белән аралашырга, тормыш юллары белән якыннан танышырга теләүчеләр дә бихисап.

Музейда мәктәп укучылары еш булалар. Алар төрле теманы яктырткан рәсемнәр ясыйлар, үткәрелгән интерактив, квест уеннарда әти-әниләре белән катнашалар, мәктәптә үткәрелгән Мәһдиев укуларына әзерләнәләр, фондта булган тарих һәм яңа экспонатлар белән кызыксыналар.

Музейның киләчәге якты, матур булсын, фонды тагы да баесын, язучы турында саллырак мәгълүматлар тупланып өйрәнелсен, ул йөргән эзләр суынмасын, кызыксынучылар артып торсын дигән теләктә калам.

Халидә Габидуллина,

 М.Мәһдиев музее җитәкчесе.

15 ел элек, 2005 елда Арчада Халык язучылары аллеясы ачылган иде. Соңгы вакытта Арча шәһәренең үзәгендә төзекләндерү эшләре башкарганда алар яңартылды. Габдулла Тукай, Гомәр Бәширов, Гариф Ахунов, Мөхәммәт Мәһдиев, Галиәсгар Камал бюстларында алар турында кыскача мәгълүматлар бирелгән, һәрберсе янында уңайлы утыргычлар урнаштырылган.

Арча районына 90 ел

1967 елда узган Арча сабантуен 1966-1973 елларда Арча районы мәдәният бүлеге мөдире булып эшләгән Клара Филиппова һәм Арча мәдәният йорты директоры Нургаян Имаметдинов алып барганнар. Телефон аша сөйләшкән вакытта Клара Мәрдән кызы: “Ул вакытта сабантуе чын халык бәйрәме иде. Халык уеннары, бигрәк тә татарча көрәш чын күңелдән, истә калырлык итеп оештырыла, аларның барышын хөрмәткә лаек булган өлкәннәребез күзәтә, җиңүчеләрне билгели. Үзешчәннәр арасында терлекчеләр дә, механизаторлар да, район интеллигенциясе дә чыгышлар ясап үз осталыкларын күрсәтә. Гомүмән Арча сабантуе язгы чәчү беткәннән соң, печәнгә төшәр алдыннан  рәхәтләнеп ял итеп ала торган бәйрәм иде,” – дип истәлекләрен сөйләде. Ул безгә шул елда оештырылган Арча сабантуе фотосын җибәрде. Бәйрәм хәзерге Арча шәһәре стадионы урынында булган.

“Казан арты” тарих-этнография музее

директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

   Әй бу кәһәрләнгән сугыш чоры.

     Урладың бит бар шатлыгын.

     Гамсезлеген бала чакның.

     Ачлык, ялангачлыктан башка

     Күрмәдек яхшы чакны…

                            Газизова Мәрьям

Дөрестән дә, авыр сугыш еллары балачакның, яшьлекнең матур елларын урлый, күпләренең сәламәтлекләрен какшата, гаиләләрне ятим итә. Шундый тормыш юлын узган, сугыш чоры баласы, китапханәче булып эшләгән Рәхимова Әлфия Зыятдин кызы (1939) белән очраштык, күнелендә сакланган авыр хатирәләрне янәдән искә алдык.  Ул Чистай районы Каргалы авылы кызы. Урта белем алып, Алабуга техникумына китапханәчелеккә укырга керә. Укуын тәмамлагач,  эшкә бүленеш буенча Арчага эшкә кайта, Урта Сәрдә дә китапханәдә эшли башлый. Менә шул авылның Хәдис исемле егетенә кияүгә чыга. 1966 елда Арча станциясеннән йорт алып шунда яши башлыйлар. Әлфия апа 1994 елда пенсиягә чыкканчы, китапханәче булып хезмәт итә.

Яшьлеге авыр сугыш юлларына туры килә, ач-ялангыч булалар,  мәктәпкә әнисенең күтәртмәле чабатасын киеп белем алырга йөри.

“Ач. Ипигә тилмерәбез. Ашны кычыткан белән пешерә идек. Ул бит төнлә үсәргә ярата. “Кеше торганчы барыгыз, кеше чыкканчы җыегыз!” – дип, әби безне бик иртә кычыткан җыярга уята иде. Әле ул кычыткан каламы, юкмы? Шундук җыеп бетерә торганнар иде…

Көзләрен, игеннәрне җыеп алгач, әнием Миңнегаянны өчәр айга урман кисәргә җибәрәләр иде. Шул елларны, урман кискәндә, әнинең башына агач ботагы төшеп, чак кына үлми калды. Кан эчендә яткан әнине фатирга алып кайталар. Берничә көннән яңадан урман кисәргә җибәрәләр.

Тиф авыруыннан соң әниемнең еш кына биле сызлады, аяклары йөри алмас булып кала иде. Әби көянтә-чиләк белән ат тизәге алып кайтып, эссе мунча ләүкәсенә озын ләгәнгә салып, әнине шул тизәккә яткыра иде. Әни 2-3 көннән янә эшкә чыгып китә иде. Җәй көннәрендә кырмыска оясы алып кайтып, шаулап торган кайнар суга салып, бераз суынгач шунда утырта иде әнине. Файдасы яхшы була торган иде. Сугыштан соң да  ат белән тракторларга ягулык ташыды. Шуның өстенә бер көн уразасын, намазын калдырмады әнием. 90 яшькә кадәр яшәде.

И-и-и… Ачка тилмергән вакытлар бик күп булды… Шулай да, әни белән әби сәдака бирергә ярата иде. Ипи салалар, шуның берсен бер карчыкка дога кылдырыйк, дип биреп җибәрә торганнар иде”, — дип елый-елый искә ала ул сугыш чорындагы балачагын.  Әтиләре Зиатдинны 1941 елда сугышка алалар, 3 бала белән әниләре , карт әбисе ятим кала. Әниләре шушы балаларны, гаиләне туендыру өчен армый –талмый  көне-төне хезмәт куя, хәтта сәламәтлеген дә кызганмый.  Балаларны әниләре эштә булгач, әбиләре карап тәрбияләп тора. “Әтием белән әнием күргән авырлыкларны язып та, сөйләп тә бетерлек түгел”,- дип акрын гына әйтеп куя Әлфия апа.

Әтисе Зыятдин сугышта хәбәрсез югала аның. Соңрак Бриянск урманында урманында чолганышта калып, немецларга әсирлеккә эләккәне ачыклана.  концлагерьда булганы ачыклана. Исән-сау кайта дигән хәбәрне ишеткәч, әнисе хат ташучыга сөенчегә бер сарык бирә. 1945 елда әсирләрне алмашкан вакытта Зыятдин Америкага эләгеп, шунда крестьян булып эшли. 1947 елда гына туган иленә әйләнеп кайта. Әмма аларга “пленный гаиләсе” дигән тамга сугыла.  Шул сәбәпле, әтисен допроска  еш кына төнге сәгать икедә килеп ала, иртән генә кайтара торган булалар. “Шулкадәр кыйнап кайтаралар иде: көне буе немецләрдән алган ярадан түгел, тыныч тормышта үзебезнекеләр кыйнаудан сызлана иде. Бер төнне алдагы тешләрен мылтык түтәсе белән коеп тешергәннәр иде. Әтинең елый-елый “Ник исән калдым икән, ник сугышта гына үлмәдем икән” ,- дип ярсып, рәнҗеп елаулары бүгенгедәй күз алдымда. Сталин үлгәннән соң гына әтине акладылар, безне эзәрлекләми башладылар”, – дип күз яшьләрен сөртеп искә ала ул сугыштан соңгы авыр  балачагын. Әтисе Зыятдин абый кеченәдән ятим калып балалар йортында тәрбияләнеп үсә. Каргалыга кайта. 18 яшьтә 16 яшьлек ир-атсыз (әтисен сәнәкчеләр сугышында кадап үтерәләр) гаиләдә үскән әнисе Миңнегаян  апага өйләнә. Менә шундый кызганыч язмышлы кешеләр булалар Әлфия апаның әти-әнисе.

Рәхимова Әлфия Зиатдин кызының үткән тормышында караңгы, кайгылы көннәре күп булса да, бүгенге көне матур һәм якты аның. Хәдис абый белән бергәләп 3 кыз тәрбияләп үстерәләр. Әлфия апа Мөхәммәдия мәдрәсәсендә дин сабаклары алып, үзе мәдрәсәдә укыта, 2 тапкыр Хаҗга барып кайткан. Бугенге көндә барсына да шөкер итеп, матур итеп яши бирәләр.

Гарипова Фагыйлә Әсхәдулла кызы 1914 елда хәзерге Арча районы Кече Төрнәле авылында дөньяга килә. Бик яшьли әнисез калган кыз үги әни тәрбиясендә үсә. Балалык, үсмер чорлары бары авырлыклар белән генә күңеленә сеңә. 1934 елда Гөберчәк авыл егете Гафарга кияүгә чыгып, балалар таба. Ирен Бөек Ватан сугышына озата. Шул чорда ачлык, фәкыйрьлек, авыр тормыш йөге Гариповлар гаиләсен дә читләтеп үтми. Фагыйлә урак урып, башак җыя, язын шытып чыккан ашарга яраклы үләннәр җыеп, гаиләсен туендырырга тырыша, кырда калган черек бәрәңге дә җыя. Ире сугыштан кайткач, язгы-көзге чәчү вакытында пешекче булып эшли. Биш малайга гомер биргән хатын бик тырыш, чиста-пөхтә, төгәл кеше буларак, һәр эшне җиренә җиткереп башкарырга тырыша. Дини гореф-гадәтләрне саклап, намазын калдырмыйча, ел саен ураза тоткан Фагыйлә тик утыруны өнәми, йонын җегерләп балаларына оекбаш-бияләй бәйли, оста итеп камыр ризыгы пешерә, урманнан җиләк, чикләвек җыярга да ярата. Киң күңелле, туган җанлы хатын өенә кем генә кермәсен, аларны үзенең кайнар чәе, пешкән ипие белән сыйлый, тәрәзә төбе тутырып гөлләр үстерә. Матурлыкны, зәвекны аңлаган Фагыйлә Гарипова шәһәр тормышын бик хөрмәт итә, сәләтле, кыю йөрәкле, шул ук вакытта бераз кырыс та була белгән хатын һәрчак ап-ак, үтүкләнгән яулык кияргә ярата. Гайбәт сөйләүчеләрне үзеннән ерак тота, авылда үзе якын иткән кайберәүләр белән аерым аралаша, кызу холыклы хатын чисталыкны, һәрнәрсәнең үз урынында булуын ярата, буш бер генә савытны да калдырмыйча сулар тутырып куярга гадәтләнә. Таләпчәнлеге белән улларын да эш белән тәрбияли. Өч сеңлесе белән һәрчак элемтә торган, беркемне дә борчымыйча бер көн генә авырып, 1993 елда вафат булган. Аның турындагы истәлекләрне килене Кафия Әкрәм кызы барлады, балалары, оныклары, оныкчыклары Фагыйлә апаны һәрчак искә алып, сагыналар.

Заһидуллина Фагыйлә Заһидулла кызы 1924 елда хәзерге Арча районы Гөберчәк авылында дөньяга килә. Балалык еллары колхозлашу елларына туры килгән кыз яшьтәшләреннән калышмый, язын кычыткан, кузгалак ише үлән җыйса, кышын кул эшенә өйрәнә. Бөек Ватан сугышы чорында Югары фермада эшли, авыл хатын-кызлары белән окоп казырга да бара. Тамак туйганчы ашарга, алмашка кием булмаган чорны зур түземлек белән үтә. Сугыштан яраланып кайткан Иске Кырлай авыл егетенә кияүгә чыга, ләкин озак та үтми, авырлы килеш Фагыйлә төп нигезгә әйләнеп кайта, чөнки ире сугышта алган яраларыннан вафат була. 26 яшендә тол калган хатын улы Габдулланы тудыра һәм әнисе Хәтимә апа белән аны үстерәләр. Язмыш сынауларына бирешмичә, Фагыйлә тормыш йөген зур сабырлык белән үтә. Бертуган сеңлесе, моңлы тавышлы Фаһирә дә кияүгә чыгып, кыз таба. Ләкин авырып үлеп китә. Фагыйлә аның кызы Розаны да үзенә алып, үз кызыдай үстерә. Әнисе сукырая, үзе бригада эшенә йөри. Сабыр, ләкин үткен, үз сүзен өзеп әйтә торган хатын ирсез тормыш алып барса да, бер генә дә зарланмый. Башкалар рәтеннән хуҗалыгын нык тота, куяннар тотып, шәл бәйли. Аларны сатып, гаилә бюджетына керем кертә. Пешерергә дә яраткан Фагыйлә кич утыруларга йөреп, оекбаш-бияләйләр, хәтта кофталар да бәйли. Һәр ел саен ураза тота, Коръән ашлары үткәрә, күрше-күлән, туганнары белән бары яхшы мөнәсәбәттә аралаша. Эшкә батыр, йөзгә чибәр Фагыйлә оынкларын да тзрбияләшә, аларга гореф-гадәтләрне өйрәтә. Үзе дә улы, килене тәрбиясендә ак яулыклы әби, әни булып кадер-хөрмәттә яши. 2005 елда ул вафат була. Ләкин аны балалары, оныклары бервакытта да онытмыйлар, искә алып, рухына дога кылалар, аны сагынып яшиләр.