"Казан арты" музее

Вафина Хәтимә Шәфигулла кызы хәзерге Арча районы Гөберчәк авылында 1932 елның 19 маенда гади колхозчы гаиләсендә дөньяга килә. Ул 7 класс белем ала. Яшь кыз җитез, уңган булып өлгерә. Ләкин яшьүсмер чоры Бөек Ватан сугышы чорына туры килә. Әнисенә ияреп уракка йөри, яшьтәшләре белән башак җыя, көлтә бәйли, ындыр табагында эшли. Язын шытып чыккан үлән, басуда калган черек бәрәңге җыю да эләгә. Ләкин күңел көрлеген югалтмый, киләчәкнең яхшы булачагына ышанып яши. Сугыш чорында чыныгып үскән кызны Пермь якларына урман кисәргә дә җибәрәләр. Ул анда да сынатмый, куелган норманы үти, тырышлыгы белән башкаларга үрнәк була. Шуннан кайткач, 1958 елда авыл егете Сәгыйдуллага кияүгә чыгып, өч балага гомер бүләк итә. Урманда кадр булып та эшләргә өлгерә, Югары фермада бозаулар карый. Йомшак күңелле, ярдәмчел, кешелекле Хәтимә Вафина кул эшләрен дә үз итә, пешерергә дә ярата, тәрәзә саен гөлләр үстерә. СМУдан килгән төзүчеләр янында да хезмәт куя. Балаларына тиешле белем, тәрбия биреп, хуҗалыгын да чиста-пөхтә тота. Күрше тирәсендәге балаларны да ярата. Ишегалдына кереп уйнарга яраткан нарасыйларның күңелләрен күчтәнәчләре белән күтәрә белә. Туганлык җепләрен дә югалтмый, һәрчак аралашып, ярдәмләшеп яши. Балаларын олы тормышка чыгарып, оныклар үстерешә. Ирен соңгы юлга озатып, үзе 2010 елда вафат була. Хәтимә апаның яхшылыкларын балалары гына түгел, ә авылдашлары, күрше-күлән дә сагынып искә ала.Ул Бөек Җиңүнең 65, 70 еллыклары уңаеннан медальләр белән дә бүләкләнә.

Халидә Габидуллина,

М.Мәһдиев музее җитәкчесе.

1. Шиһабетдин Мәрҗани йорт хайваннарын яраткан. Әтәч, каз, күркә, эт, мәче кебек хайваннар берлә уйнаган, аларны үзара сугыштырган.
2. Билгеле булмаган яңа уеннар чыгарган. Мәсәлән: агачтан кечкенә бер туп ясап, аны гаять нәзек, кеше күрмәстәй бер җепнең очына бәйләп, җепнең икенче очын кеше аңламастай итеп тәбәнәк өстәл аягына бәйли иде. Аннан бер түгәрәк ясап, «тупны авыз илә өреп түгәрәк эченнән чыгара алган кешегә фәлән нәрсә бирәм» дип кызыктырган, башка балаларны шуның илә мәшгуль иткән.
3. Шук һәм шаян булган. Кайчакларда йөзенә кәгазьдән ясаган битлек куеп, бала-чага вә карчыкларны куркытып йөргән. Бервакыт шулай битлек куеп берәүнең капкасы яныннан үтеп барганда, очраклы рәвештә бер карчык, бәләк тотып, киндер чайкау өчен су буена төшәргә, капкадан чыгып килә икән. Карчык, Мәрҗанине җен диеп уйлап, куркуыннан кулындагы бәләге илә Мәрҗанинең башына кундырган. Соңрак, бу вакыйганы исенә төшереп, «Күземдә утлар күренде. Башым ярылды дип уйлаган идем, әле дә ярылмаган икән» дип көлеп сөйләгән
4. Тәвәккәл булган. Унбиш яшьләрендә вакытта, бер кыз туганын һәм энесе Садреддинне, гади бер ишеккә утыртып, тирән тегермән суыннан Ташкичүдән бер чакрым ераклыкта булган Кысна авылына алып барган.
5. Егет вакытында мәшһүр көрәшчеләрнең берсе булган. Ул егылганнар белән түгел, бәлки егучы баһадирлар белән көрәшүне яраткан. Үзеннән бер мәртәбә егылган кеше белән бүтән көрәшмәгән һәм дә ул кеше еккан кеше белән дә көрәшмәгән.
6. Мәрҗани яшь һәм егет чагында да намазларны калдырмаган. Тир хастасы илә авырганнан соң, сәламәтләнгәч, калган һәммә намазларын укыган.
7. Мәрҗани йорттагы балаларның иң өлкәне булганлыктан, йорт хезмәтләрен карау, башка балалары тәрбияләү аңа йөкләнгән.

27 июнь көнне Татарстанның халык язучысы Гомәр Бәшировның Казан шәһәрендә яшәүче туганнарының балалары һәм оныклары музейның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә булдылар. Гомәр ага Бәширов һәм Кәримә апа, Мөхәммәт Мәһдиев һәм Лилия апа, Зөфәр абый һәм Флүрә апа,  оныклары Гәүһәр һәм Искәндәр турында истәлекләрен яңарттылар, Гомәр Бәшировка багышланган экспозиция, фотолар һәм документлар карадылар. Кунаклар үзләре дә алар белән бәйле вакыйгаларны искә төшерделәр. Аннан соң Гомәр абыйның туган авылы Яңа Сала мәктәбендәге музеена киттеләр.

                                                    Чал тарихта тирән эз калдырып,

                                           Киләчәккә атлый Арчабыз.

                                                  Үткәннәрең һәм бүгенгең белән

                                            Горурланып яши барчабыз.

                                                                  Гөрләп яшә, җырлап яшә, Арча,

                                                        Борынгы һәм яңа калабыз!

                                                                        Синдә — яшәү, тулы канлы тормыш,

                                                                 Син бит безнең Ватан – анабыз!

                                                                                                       Рания Галәветдинова

      Татарстан Республикасы Дәүләт Советының 2008 елның 27 июнь карары белән шәһәр тибындагы Арча бистәсе Арча шәһәре итеп үзгәртелде.  Бу карарны кабул итүгә дә 12 ел вакыт узган.

Тарихка күз салсак, Арча шәһәренә XIII гасырда нигез салына, Казан ханлыгы чорында  Арча даругасының үзәге була. 1552 елда Арча яндырыла, 1555 елда рус крепосте төзелә. 1781 елда, Казан наместниклыгы оешуы турындагы указлар белән, Арча шәһәр итеп үзгәртелә һәм өяз шәһәре итеп билгеләнә. 1796 елда Арча штаттагы шәһәр буларак үзгәртелә. 1860 елда Арчадан аерылып чыккан крестьяннар Арча (Арская слобода), Покроу (Покровская слобода, Яңа Арча) бистәсен төзиләр. Арча 1924-1936 елларда сала, 1936-1938 елларда тагын Арча шәһәре, 1938-2008 елларда шәһәр тибындагы эшчеләр поселогы буларак яши.

Арча шәһәре елдан-ел матурая, төзекләнә бара. Берсеннән-берсе матур итеп эшләнгән күп катлы йортлар, балалар бакчалары һәм мәктәпләр, мәдәният учаклары, спорт корылмалары Арчабызны ерактан ук затлы шәһәр итеп күрсәтә. Арчаның үзәк мәйданына куелган һәйкәлләр, күп итеп утыртылган агачлар, чәчәк клумбалары килгән кунакларны сокландыра, шәһәребез халкына карата хөрмәт уята. Урамнардагы чисталык, төзеклек, зәвык белән бизәлеш – болар барысы да шәһәребездә яшәүче һәркемнең тырыш хезмәт нәтиҗәсе.

Соңгы елларда ачылган Боз сарае, Арча спорт комплексы, барлык уңайлыклар тудырылган стадион, ял итү өчен Җиңү, Тукай, Казансу парклары, шәһәр үзәгендә һәм парктагы төсле фонтаннар, балалар мәйданчыклары һәркемгә спорт белән шөгыльләнергә дә, гаиләләр белән ял итәргә дә мөмкинлек тудыра. Арчадагы уңай үзгәрешләрне күреп һәркем шатлана, куана һәм  горурлык хисләре кичерә.   Шәһәребез Арча киләчәктә үз статусын бүтән үзгәртмичә, даими үсештә һәм яңарышта булсын иде.

“Казан арты” тарих-этнография музее

                                                  директор урынбасары  Шәфигулла Гарипов

Салих Вәли улы Вәлиев 1900 елның 26 июнендә Арча районы Казанбаш авылында туган. Ул музыкага  кече яшьтән үк гашыйк була, үзенең туган авылы Казанбашта, күрше авылларда үзешчән сәнгать коллективлары оештырып  йөри.  Салих Вәлиев төрле җаваплы урыннарда эшләгәннән соң 1938 елда  Арча машина -трактор станциясенең директоры итеп билгеләнә. Анда эшләгәндә Салих ага Вәлиев механизаторларда да сәнгатькә мәхәббәт уята. Ул үзешчән сәнгать түгәрәкләренең эшенә зур игътибар биреп, механизаторларның төрле урыннарда чыгышлар ясавын оештыра һәм турыдан-туры үзе дә катнаша.

Бөек Ватан сугышы башлангач аны бронь белән калдыралар. МТС директоры булып эшләгәндә тракторларны тизрәк ремонтларга кирәк була, сугыш вакытының таләпләре бик катгый. Салих абый трактористларга үзе дә булыша, кыш көне трактор  астында карга  ятып ремонт эшләре үткәрәләр. Шул чорда ул үпкәсенә салкын тидерә, һәм 1944 елның апрелендә озак авыру сәбәпле эштән азат ителә. Авырып ятканда башына төрле уйлар килә һәм ул бер иске гармунны кулына алып сүтеп, төзелешен өйрәнеп, яңадан җыя. Гаиләдә дүрт бала, яшәү өчен тырышырга кирәк, тормышының иң авыр вакытында гармуннар ясау һәм төзәтү эшен үзләштерә. Акрынлап Салих абый үзе, кызы Лена, сугыштан кайткан улы Равил һәм килене Фәһимә катнашында өйдә гаилә ансамбле оештыралар. Арча клубында һәм башка урыннарда Салих абыйның үзе ясаган гармуннары белән чыгыш ясап, аларның гаилә ансамбле халык арасында танылу ала. Кайбер чыгышларда оныгы Гөлчирә дә урындыкка басып Салих абый белән бергә чыгышлар ясый. Ул һәрбер оныгына кечкенә гармун ясап бирә һәм өйрәнергә куша, шулай итеп Гөлчирә, Фәридә, Мөршидә, Рафаэль төрле елларда гаилә ансамблен тулыландыра. Ә Салих абыйның Баку шәһәрендә гомер иткән кызы Зоя да музыкага сәләтле булган, Арча педагогия училищесында укыганда мандолинада бик оста уйнаган. Гаиләнең девизы булып: ”Күңелеңдә көй булса, бармаклар гармунның кирәкле телләрен, төймәләрен үзе таба!”,– дигән әйтем тора.  Аларның һәрберсе бүгенге көндә дә сәхнәдә…

Татарстан күләмендә беренчеләрдән булып танылган гаилә ансамблен 1957 елда Мәскәүдә үткәрелгән Татар әдәбияты һәм сәнгате декадасында катнаштыралар. Ул көннәр турында Лена апа искә төшереп: ” Минем ул вакытта алты айлык улым Рөстәм бар, бара алмыйм дигәч,бала карарга әниегезне алып барасыз, диделәр. Дөрестән дә, әнием Язилә бала карарга барды. Ул вакытта Арча һәм Әтнә районнарыннан тупланган үзешчәннәр арасында безнең гаилә ансамбле дә бар иде. Казанда безне бер ай дәвамында әзерләделәр, сәхнә костюмнары тектерделәр, көнгә берничә тапкыр репетицияләр үткәрелде. Казаннан тулы поезд составы белән Мәскәүгә бардык һәм ун көн дәвамында илебез башкаласының төрле урыннарында чыгышлар ясадык. “Су юлы”, “Әнисә”, “Рәйхан”, “Шомыртым” һәм башка көйләрне башкарганыбыз хәтердә, Мәскәү тамашачысы безне бик яратып, алкышлап кабул итте. Ул вакыттагы уңышларыбыз өчен үзен аямыйча мәдәниятка хезмәт иткән, безне өйрәтеп шундый югары дәрәҗәдә чыгыш ясавыбызны оештырган  әтиебез белән чиксез горурландык. Казанга кайткач та безне җибәрмәделәр, төрле хезмәт коллективлары алдында ун көн дәвамында чыгышлар ясаттылар. Арча эшчеләр бистәсендә оешкан гаилә ансамбленең Мәскәүдә чыгыш ясавы районыбыз халкы өчен дә куанычлы вакыйга булды,”– дип сөйләде.

Мәскәүдә булу Салих абыйны тагын да дәртләндереп, канатландырып җибәрә. Ул унике кешедән торган гармунчылар ансамбле оештыра, аңа гармунда оста уйнаучы эшчеләрне, хезмәткәрләрне һәм үзе кебек лаеклы ялдагыларны тарта. Күп төрле һөнәр ияләрен берләштергән ансамбльдә Гадел Галимҗанов, Гыйльмулла Шәймуллин, Абдулла һәм Равил Вәлиевләр, Дәүли Әхмәтҗанов, Хәким Хәмидуллин, Фарил Заһидуллин, Әгъләм Гафаров, Дәүли Әхмәтҗанов һәм башкалар була. Салих Вәлиев ансамбльнең осталыгын тагын да үстерү, гармуннарны тагын да камильләштереп ясау буенча даими шөгыльләнә. Аңа ярдәмгә Казаннан танылган иҗат әһелләре Заһид Хәбибуллин, Арслан Батыршин, Ифрат Хисамов, Аллаһияр Вәлиуллин һәм башкалар кайталар. Бу инде үзе үк ансамбльнең нинди югарылыкка күтәрелүен күрсәтә. Салих Вәлиев ансамбль белән гомеренең соңгы көннәренә кадәр җитәкчелеек итә, аның бөтен тырышлыгы шул ансамбльдә тупланып, моңнары мәңгелек истәлек булып кала. Замандашлары Салих ага турында:”Гармун серләрен бөтен нечкәлекләренә кадәр белүче талантлы музыкант иде!”,– дип искә алалар.

Салих абый ясаган гармуннар арасында тальян гына тугел, зур баяннан алып шырпы тартмасыдай гармуннар була. Ул үзенең буш вакытын концерт гармуннары ясауга багышлый. Булачак килене Фәһимә апа:” Сугыш елларында мин тракторда эшләдем. Салих абзый үзе ясаган гармуннарны беренче булып миңа уйнап күрсәтә иде. “Син тавышларны дөрес аерасың”,- ди торган иде ул. Улы Равил сугыштан кайткач, мине аңа димләүче дә ул булды. Олы кызыбыз Фәридә, аннан Мөршидә, аннан Гөлчирә, аннан соң улыбыз Рафаэль туды. Әнә шулай итеп безнең музыкаль гаиләбез елдан ел ишәя барды”,– дип сөйләгән булган.

Салих абый вафат булгач, ул ясаган концерт гармуннарын тормыш иптәше Язилә апа район мәдәният йортына бүләк иткән. Бүгенге көндә Салих абый Вәлиев ясаган кечкенә гармун, ул кулланган инструментлар, гармун ясау элементлары безнең музейда куелган экспозициядә дә саклана. Татарстан телевидениесенең ТНВ каналында бара торган “Җырлыйк әле!” тапшыруында җавап биргәндә кечкенә гармуннан файдаланалар, ул да Салих абый ясаган гармун. Аның бер кечкенә гармуны, ул аны 1952 елда баҗасы Гыйлаҗ абыйга бүләк иткән була, Сахалин, Камчатка төбәкләрендә озак еллар татар көйләрен уйнаганнан соң Күпербашка әйләнеп кайта һәм бу гармун бүгенге көндә дә кулланылышта. Ә андый гармуннар Салих абый тарафыннан бик күп ясалган һәм бүләк ителгән. Шул гармуннар белән Салих абый җитәкләгән ансамбль 1962 елда  Мәскәүдә СССР халык хуҗалыгы казанышлары күргәзмәсендә иҗат отчеты концертында чыгыш ясый һәм зур уңышларга ирешә.

Озак еллар авыл хуҗалыгы идарәсендә эшләгән Римма Салих кызы: “Минем хәтеремдә әтинең зур тырышлык куеп бер — берсенә ошамаган гармуннар ясавы. Казанга барып базардан гармун ясау өчен кирәкле әйберләрне алып кайтыр иде, әни дә аның бу шөгыленә каршы килмәде. Ул бик тә пөхтә, һәр эшне җиренә җиткереп башкара, безгә дә бик игътибарлы булды. Иң авыр елларда гаилә ансамблен оештырып әти күпләргә үрнәк күрсәтте, еллар үткәч ул гармунчылар ансамбленә әйләнде. Әйе, әтием Салих сәнгать өлкәсенә үзеннән зур өлеш кертте, 1966 елда аңа ТАССРның атказанган мәдәният хезмәткәре дигән мактаулы исем бирделәр. Аны бөтен кеше гармунчы Салих дип зурлап хөрмәтләде. Музейга килгән саен аның фотоларын, кечкенә гармунын, эш коралларын күреп, әтиемне искә төшерәм һәм күңелемдә булган истәлекләрне яңартам.

Тагы шуны да әйтәсем килә, әти бик күп газета-журналларга языла иде. Аларны укып, яңалыклар белән кызыксынып барды һәм безне дә, оныкларын да шуңа өйрәтте”, – дип үз фикерләрен җиткерде.

Салих Вәлиев районның мәдәният тарихына үзешчән сәнгатьтә актив катнашучы, оста гармунчы, район мәдәният йортының гаилә һәм гармунчылар ансамбльләрен оештыручы һәм 1957 елда Мәскәү шәһәрендә узган Татар әдәбияты һәм сәнгате декадасына Арча район мәдәният йортының “Гаилә гармунчылар ансамбле”н алып барган шәхес буларак кереп калды.

“Казан арты” тарих-этнография музее директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

Татарстанның халык язучысы Гариф Ахунов, аның тормыш иптәше язучы Шаһидә Ахунова – Максудова, уллары  язучы, тәрҗемәче Рәшит Ахунов, Гариф абыйның әнисе Бибинур әби, Шаһидә апаның әнисе Йөзлекәй әби, Гариф абыйның апасы Гайшә, “Әлифба” авторлары Сәләй Вагизов, Рәмзия Вәлитова, аларның кызлары Рима, уллары Камил Арча зиратында җирләнгәннәр. “Исәннәрнең кадерен, үлгәннәрнең каберен бел!”  проектын тормышка ашыру максатында  без, “Казан арты” тарих –этнография музее хезмәткәрләре  аларның каберләренә бардык һәм мөмкин булганча тәртипкә китердек.

Хәтер көне уңаеннан Арча шәһәрендәге Бөек Ватан сугышына бәйле истәлекле урыннар — музей ишегалдындагы күргәзмә, эвакогоспиталь, Җиңү паркы, хәрби очучылар җирләнгән каберлек буенча велоэкскурсия оештырдык. Соңрак веломаршрут «Хәтер шәме» акциясенә кушылды.

Токранов Алексей Захар улы 1930  елда Балык Бистәсе районы  Иванай авылында туа. Мәктәпне тәмамлаганнан соң Совет Армиясе сафларында хезмәт итә. 1957-1962 елларда Казан дәүләт авыл хуҗалыгы институтын тәмамлап, инженер-механик белгечлеге ала.  Эш юнәлеше буенча Арчага кайта, шуннан соң барлык гомерен, намуслы хезмәтен районы үстерүгә багышлый. Сельхозтехникада директор ярдәмчесе, аннан баш инженер, ә 1971 елдан Арчаның авыл хуҗалыгы идарәсендә  баш инженер була. 1976 елда ПМК-16 ның җитәкчесе итеп билгеләнә. 1991 елга кадәр 15 ел шунда хезмәт куя.

Токранов эшләгән чорда 27 колхозда ясалма сулыклар булдырыла. Оешманы районда гына түгел, республика күләмендә дә таныта. СССРның, Татарстанның Кызыл байрагына лаек була. Токрановка Татарстанның атказанган мелиораторы дигән исем бирелә. Минтимер Шәрипович Шәймиев та аның хезмәтен югары бәяли.  Эшләү дәверендә үз эшчеләренә 125 торак йорт, заманча ысуллар белән белән ясалган 150 урынлык балалар бакчасы төзетә.  Лаеклы ялга киткәч, ветераннар советы рәисе булып эшли.  Токранов Алексей Захар улы — абруйлы җитәкче, чиста күңелле, искиткеч тыйнак, күтәренке рухлы, ярдәмчел кеше булган.

Әтнә һәм Арча районнарында төрле җаваплы урыннарда эшләп зур дәрәҗәләргә ирешкән, туган як тарихын һәм районыбызның күренекле шәхесләрен өйрәнүгә зур өлеш керткән хезмәттәшебез Фазлыйәхмәтов Ринат Әхмәтгали улын бик еш искә төшерәбез. Ул үзенең  файдалы киңәшләре, үзендә тупланган кызыклы материаллары белән безгә гел ярдәм итеп торды. Ринат абый эле дә елмаеп килеп керер дә, хәлләребезне сорашып, бер кызыклы мәзәк сөйләп көлдереп алыр кебек…

Ринат абый Фазлыйәхмәтовны тууына 80 ел тулу уңаеннан  искә алып музеебызның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә аның тормыш юлы һәм иҗатына багышлынган күргәзмә ачылды. Анда аның истәлекле фотолары, китаплары, газета  — журналларда  басылган мәкаләләре белән танышырга  мөмкин.

                                               “Казан арты” тарих-этнография музее

                                                 директоры  урынбасары Шәфинулла Гарипов