"Казан арты" музее

Районыбызның Шушмабаш авылында туып-үскән, бүгенге көндә Казан шәһәрендә үзенең уңышлы иҗатының куанычлы нәтиҗәләрен күреп, сөенеп һәм горурланып гомер итүче балалар язучысы, шагыйрә Мәрзия Низам кызы Фәйзуллина  олы юбилеен билгеләп үтә.  Мәрзия апага бүген,  11 июнь көнне 90 яшь була.

Вакыт сизелми дә уза, әле генә кебек,  2015 елның сентябрендә Мәрзия апа кызы Фәридә һәм оныгы Руслан белән Арчага кунакка килде. Музейның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә үзенең тормыш юлы һәм иҗатына багышланган экспозицияне һәм күргәзмәне ул бик яратып карады. “Арча” телевидениесе бу очрашу турында аерым тапшыру оештырган иде, аның язмасы музейда саклана. Мәрзия апа андагы чыгышында: “Кечкенә вакытта һәр балага син кем буласың, диләр бит инде. Мин балалар бакчасында тәрбияче булам, ул шигырьләр, әкиятләр күп белә, ди идем. Хыялым тормышка ашты, беренче шигырьләрем дә төркемгә йөрүче  балалар белән бәйле вакыйгаларга, аларның әти-әниләре һәм әби-бабайлары сөйләгәннәргә нигезләнеп язылды. Бик күп иҗат ителде инде, музейда барлык нәшер ителгән китапларымны күреп бик куандым. Минем хезмәтләремне кызым һәм оныгым күрү икеләтә шатлык”,– диде. Аннан соң без Мәрзия апаның туган авылы Шушмабашта булдык,  яңа төзелгән мәчеттә туганнары, авылдашлары, ә  урта мәктәптә укучылар белән очрашуларда катнашты. Мәктәп музеенда балачагы, яшьлек еллары белән бәйле фотоларны, газета–журналларда басылган шигырьләрен, үзе турында язылган мәкаләләрне, китапларын күреп бик дулкынланды һәм: “Бүген үземне иң  бәхетле кеше дип уйлыйм, туган ягымда онытмауларына, минем иҗатымны балаларга өйрәтүләренә куанам да, горурланам да. Барысы өчен дә рәхмәт сезгә, якташларым!” – дигән иде Мәрзия апа.

Мәрзия Фәйзуллина яшьтән үк балалар бакчасында нәниләр, милициянең балалар бүлегендә яшүсмерләр, халык судында балалар һәм әти-әниләр белән эшләү тәҗрибәсе туплап, шул ук вакытта читтән торып Мәскәүнең Максим Горький исемендәге Әдәбият институтын тәмамлап, балалар шигъриятенә кыю адымнар белән килеп керде. Берничә буын балалар, шулай ук өлкәннәр дә, Мәрзия апаның шигырьләрен укып туган илне, туган телне яратырга, олыларны хөрмәт итәргә, үзара дус-тату яшәргә өйрәнделәр. Бүген алар үз балаларына һәм оныкларына якташыбызның шигырьләрен укыйлар. “Гөлнар мәктәпкә бара”, “Чәчәкләр сәгате”, “Мияубикә”, “Ике көрәк”, “Салават күпере”, “Нәни булышчы”, “Зур дулкыннар”, “Чебиләр зарядкасы”, “Энҗе чәчәк” һәм башка шигырьләр җыентыкларын, ә алар 30га якын, балалар яратып укый һәм истә калдыра, ә зурая төшкәч һәркем “Чиккән яулык”, “Сугыш юлларының тузаны”, “Гаилә әлифбасы” кебек китапларын укып тормыш дәресләре алалар.

ТӘРБИЯЧЕ АПА

Апа белә бар нәрсәне,

Апа белән күңелле.

Ул аңлата ачык итеп

Безгә таныш түгелне.

Ул өйрәтте чәчәкләрнең

Матурларын сайларга,

Күке булып кычкырырга,

Кошлар булып сайрарга.

Агачларны, чәчәкләрне

Ничек итеп танырга;

Җиләкләрне, гөмбәләрне

Кайдан, ничек табарга.

Ничек шөпшә, кигәвеннән

Аерырга бал кортын;

Кайсы чага авырттырып,

Касы тешли астыртын.

Апа белә бар нәрсәне,

Апа белән күңелле.

СУГАН ТУРАГАНДА

Ашка салырга суганның

Сайлап алдым олысын.

Әрчи башлагач еладым,

Килмәсә дә елыйсым.

Күзгә керә әчесе,

Ничек кенә әрчисе?!

Әрчүен әрчедем инде,

Эшнең бетте зурысы.

Пычак белән вак-вак итеп

Калды аны турыйсы.

Ашка суган турыйм мин,

Көлә-көлә елыйм мин!

“Мәрзия Фәйзуллина еш кына әнә шундый гади һәм гадәти, әмма бик тирән мәгънәле вакыйгаларга мөрәҗәгать итә. Һәр очракта да ул нәни сабый күңелен, кичерешләрен белеп, тоеп яза. Шулай да, шагыйрәнең иң яраткан темасы – йорт хайваннары, кош-кортлар, урман җәнлекләре тормышы. Сабый күңелен ачып керергә булышучы ачкычны дөрес тапкан ул. Чынлап та, балалар беренче тормыш дәресләрен күбрәк әнә шул җәнлекләр, кош-кортлар холык-фигыленә карап үтәләр, тирә-юньгә мөнәсәбәтләрен шул мияубикәләр, тавык-чебешләр, күгәрчен-каргалар, хәтта сазлык бакалары тәртибе буенча билгелиләр”, – дип язды язучы, шагыйрь, драматург һәм әдәбият белгече Галимҗан Гыйльманов.

ЧЕБИЛӘР

Тышта бик җылы булса да,

Тун кигәннәр чебиләр.

Яңа гына тусалар да,

Йөгерешеп йөриләр.

Эремчек, тары ярмасы,

Суалчан яраталар.

Суалчан дип ботинкамның

Бауларыннан  тарталар.

Көш-көш дигәч китсәләр дә,

Тагын килеп тарталар.

Тарта-тарта ботникамның

Бауларын чуалталар.

КАЗЛАР

Рәт-рәт басып, тәртип саклап,

Казлар күлгә баралар.

– Казлар, кая киттегез? – дип

Сорау бирә балалар.

Казлар бар да бер тавыштан:

– Елга-га-га-га… –диләр.

– Ул елга түгел – күл! – дигәч,

– Ул ага…  ага… – диләр.

Мәрзия апа Фәйзуллина Татарстан язучылар берлеге әгъзасы, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре, Татарстан Язучылар берлегенең балалар әдәбияты өлкәсендәге казанышлар өчен бирелә торган  Абдулла Алиш исемендәге премиясе лауреаты. Аның шигырьләре рус, үзбәк, чуаш, украин һәм башка телләргә тәрҗемә ителгән һәм зур тиражлар белән басылган. “Әдибәнең иҗаты нәниләрдән башлап, олы яшьтәге мәктәп балаларына адресланган, күп яклы, гыйбрәтле иҗат. Фольклордан, татар халык иҗатыннан килә торган мамыклы агым, халык традицияләрен дөрес һәм уңышлы  куллану шигырьне кешелекле, психологик яктан тирән итә”, – дип аның хезмәтләрен бәяләгән Татарстанның халык язучысы, якташыбыз Гариф Ахунов.

Без, “Казан арты” тарих-этнография музее хезмәткәрләре, Мәрзия Фәйзуллинаның иҗаты белән даими кызыксынып торабыз, аның шигырьләре әле дә  төрле газета-журналларда даими  басылып килә. Мәрзия апа туган авылы Шушмабаш белән элемтәдә булды,  мәктәп балалары белән очрашуларда бик теләп катнашты. Аның тормыш юлы һәм иҗаты турында ТНВ телеканалы “Әдәби хәзинә” тапшыруы эшләде һәм анда Шушмабаш урта мәктәбе укучылары Мәрзия апаның шигырьләрен бик яратып башкардылар.

Хөрмәтле якташыбыз Мәрзия апа Фәйзуллинаны әдәбият сөючеләр исеменнән туган көне –олы юбилее белән тәбрик итәбез, аны якташларының кайнар хисләре һәрчак җылытып, илһамландырып торсын. Киләчәктә дә туган җиребезгә булган хөрмәт хисләре, балаларны яратуы аңа көч-куәт өстәп, алдагы көннәрендә яшәү көче бирсен.

“Казан арты” тарих-этнография музее

директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

1995 елның 14 июнь көне. Җәйнең иң матур мизгелендә, табигатьнең ямьле көнендә Татарстан Республикасының халык язучысы, Г.Тукай исемендәге премия лауреаты Мөхәммәт Мәһдиев вафат булды. Шул көннән башлап язучы үзе язганча, бер тирәлек бушап калган сыман. Татар әдәбияты күгендә бер йолдыз сүнде. Ләкин ул әдәбият сөючеләр һәм ватандашлары күңелендә мәңге яши.
Мөхәммәт Мәһдиев үзенең әсәрләре аша безгә шул чор вакыйгалар агышын, андагы яшәеш, көрәш, тормыш мизгелләрен акыллы, тырыш, әдәпле һәм гадел геройлары аша сурәтләп бирде. Аның геройлары колхозлар төзегәндә дә, Бөек Ватан сугышы һәм аннан соңгы торгынлык чорларында да югалып калмаган, һәрберсе туры юл табып, тормышны яхшырту, аң-белем арттыру өстендә зур хезмәт башкарган. Язучы әсәрләрендә кулланган символик алымнар, табигать күренешләре дә кеше язмышын тирән аңларга мөмкинлек тудыра, сүзнең рухи көчен ачып бирә, кодрәтен киңәйтә.
Мөхәммәт Мәһдиев вафат булганга да егерме биш ел вакыт үтте. Бу еллар аралыгында никадәр әсәр язылыр, күпме геройлар гәүдәләндерелеп тарихка кереп калыр иде. Ләкин…
Мөхәммәт аганың иҗади мирасының бер өлеше туган авылындагы музеенда саклана. Язучы хөрмәтенә ачылган музейның эшли башлавына да тиздән, 6 июльдә, егерме ел тула. Шушы еллар аралыгында музей фонды елдан-ел байый. Язучыга багышлап китаплар басылып чыга, шигырьләр языла, Г.Камал исемендәге мәктәптә Мәһдиев укулары үткәрелә. Укучылар, студентлар М.Мәһдиев иҗаты буенча рефератлар, курс, диплом эшләре язалар. Иҗаты белән якыннан танышырга, ул йөргән эзләрдән атларга, туган нигезен күрергә теләүчеләр дә күп. Фондка килгән яңа экспонатлар да язучы яки аның гаиләсе белән бәйле, зур әһәмияткә ия предметлар. Кызы Гәүһәр Хәсәнова тырышлыгы белән ун томлыгы басылып чыкты.
Музейда язучының тормыш һәм иҗат юлы, әсәрләрендәге темаларга бәйләп тематик экскурсияләр, әдәби дәресләр, мастер-класслар үткәрелә. Үткәрелгән әдәби автоэкскурсия язучы яшәгән, эшләгән, укыган урыннарны үз күзең белән күрү мөмкинлеге тудырса, андагы мохит белән танышу Мөхәммәт аганың әсәрләрендә гәүдәләндерелгән күп кенә геройларның эчке халәтен, уй-фикерен, үз-үзен тотышын, эш-гамәлләрен аңларга ярдәм итә. Аның геройлары укучыларны төрле яклап тәрбияли: табигатьне яратырга, кешеләр арасындагы мөнәсәбәтне яхшыртырга, тормышка карата булган карашны үзгәртергә ярдәмлек булса, бердәмлек, дуслык, тырышлык кебек сыйфатларны ныгыта. Язучы авыл темасын тирәнтен аңлап, аның бөтен нечкәлекләрен әсәрләрендә киң яктырта, чөнки ул авыл һәм җир баласы. Репрессия елларының михнәтен, сугыш чорындагы ачлык-фәкыйрьлек, әтисез үскән еллар аның күңеленә нык сеңгән. Шуңа күрә әсәрләрендә, геройларында аның язмышы чагыла. Ул үткән тормыш мизгелләрен ТАССРның 100 еллыгы, Бөек Җиңүнең 75, Арча районы оешуның 90 еллыгы үз эченә ала. Шушы вакыйгалар белән ул дә янып-көеп яшәгән, иҗат иткән, укучыга үзеннән соң мәңге югалмас мирасын калдырган.

Быел үткәрелә торган бәйрәмнәр уңаеннан язучының авылдашлары үткән юл, алар башкарган хезмәт, Бөек Ватан сугышында катнашучылар, тыл ветераннары, сугыш чоры балалары турында музей фондына мәгълүматлар тупланды һәм бу эш әле дә дәвам итә. Мөхәммәт ага: “Мин кая гына барсам да, авылдашларым белән горурланам”, — дип әйткән. Әйе, горурланмаслыкмыни? Авылдашлары арасында зур үрләр яулаган, дан-шөһрәт казанган кешеләр бар. Алар фидакарь хезмәтләре, эчкерсезлекләре, гадилекләре белән аерылып торалар. Йосыфҗанов Хәким —  гомер буе тимерче, Зиннәтуллин Гарифулла күп еллар терлекчелек өлкәсендә, Хәйбин Мөхәмәтнур — тракторчы, механик, Диләрә Әхмәдуллина сыер савучы булып эшләгән. Алар “Татарстан АССРның атказанган колхозчылары” исеменә лаек булган кешеләр. Яшь буынга үрнәк шәхесләр.

Мөхәммәт ага Мәһдиев моннан егерме биш ел элек вафат булса да, ул һәрчак укучы янәшәсендә, язган һәр темасы бүген дә актуальлеген югалтмый. Сиксәненче еллар тирәлегендә язылган әсәрләрендә, мәкаләләрендә табигатьнең үзгәрүе, агачларның күпләп киселүе, авылларның картая баруы, тел югарылыгы кимүе өчен борчылуы ярылып ята. Нәкъ шушы мәсьәләләр бүген көн кадагында. Кече яшьтән авыл балаларын үз тирәлегенә җыеп, аларга татар китаплары укып, төрле уеннар уйнатып, гореф-гадәтләрне өйрәтеп, бер йодрыкта тота белгән герое Зөлфия кебекләр бармы икән хәзер? Балаларга күрше бакчасыннан кыяр, я булмаса алма урлап ашатса да, язучы Зөлфиянең киң күңеллелеге, башкалар турында кайгырта белүен күрсәтә. Мөхәммәт ага авылга “Дуслык” пычкысы керү табигатькә күпмедер дәрәҗәдә зыян салачагына борчыла, Сафый чишмәсеннән салкын суын эчертә, Масра басу юлыннан читкә авылдашларын озата, салам кибәнендә мәтәлчекләр атындыра, туган нигезе янәшәсендә үскән топольләрнең моңсу гына шаулавын, кичләрен яңгыраган тальян тавышын ишеттерә, торналар моңын тыңлата. Шунда ук үрнәк итеп намуслы хезмәт кешесенең тормыш юлын да сурәтли.

Татар әдәбиятында тирән эз калдырган авыл пәйгамбәренең иҗади мирасы Мөхәммәт ага Мәһдиевне бервакытта да оныттырмас, даны һәрчак югары булыр, музеена килүчеләр саны да артып торыр.

Халидә Габидуллина,

М.Мәһдиев музее җитәкчесе.

Сугыш чоры баласы, күп еллар үзенен гомерен мәдәният тормышына багышлаган Раузалина Әминова музеебызда кунакта булды. Үзе турында язылган «Гомерләр заяга узмаган» китабын бүләк итте. Китапның авторы Рузалия Насибуллина. Әлеге китапта геройның туган авылы тарихы, аның балачагы, мәктәп еллары, гаиләсе һәм хезмәт эшчәнлеге турында язмалар һәм фотосурәтләр урын алган.

Бу тормышта узган юлың белән

Син бердән-бер булып каласың.

«Гомерләрем бушка узмады»,- дип,

Горурланып әйтә аласың!

1996 елның 9 июнендә  Россия Федерациясе Президенты Борис Николаевич Ельцин Казанга визиты барышында Арчага килде һәм Сабантуй бәйрәмендә катнашты. Илкүләм дәрәҗәле кунакны Арча районы халкы зур хөрмәт күрсәтеп каршы алды һәм  милли бәйрәмебезнең  бөтен матур күренешләрен күрсәтеп калырга тырышты. Сабантуйда оештырылган уеннарны кызыксынып күзәткәннән соң, Борис Николаевич үзе дә чүлмәк вату уенында катнашып карау теләген белдерде, һәм бер бәрүдә  ватты да…  Ул көнне барлык илләрнең  телевидениеләре яңалыкларда Арча районы сабантуен һәм Ельцинның чүлмәк вату күренешләрен кабат-кабат күрсәттеләр.   Илбашының күзен бәйләгән тасма  һәм чүлмәкне ваткан таягы истәлекле экспонатлар булып “Казан  арты” тарих-этнография музеенда сакланалар.

2008 елда Татарстан Президентының шәхси фотографы Михаил Козловский тарафыннан төзелгән “ Борис Ельцин и Татарстан” дип исемләнгән фотоальбом басылып чыкты, анда Арча сабантуенда кадрга алынган фотосүрәтләр дә урын алган. 24 ел элек булган бу истәлекле көн районыбыз тарихында онытылмаслык вакыйга булып калды.

                                       “Казан арты” тарих-этнография музее

                                        директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

Ачлык елларыннан соң туган Сөгъдә гаиләсендә төп терәк, әнисенең ышанычлы ярдәмчесе булып үсә. Кечкенәдән эне-сеңелләренә күз-колак була, аларны үз үрнәгендә хуҗалыктагы эшләргә өйрәтә, бердәмлек, туганлык җепләрен нык бәйли. Сеҗе мәктәбендә җиде класс белем ала. Иптәшләре арасында кыюлыгы, көчлелеге, уңганлыгы һәм чибәрлеге, чаялыгы белән аерылып торган Сөгъдә Бөек Ватан сугышы башлангач, повестка белән окоп казырга, урман кисәргә йөри, урагын да ура, көлтәсен дә бәйли, ындыр табагында эшләргә дә өлгерә. Ләкин авылдагы ирләр сугышка китү сәбәпле, кырда эшләүче тракторчылар җитешми. Сөгъдәнең кыю йөрәкле кыз булуын авылдашлары яхшы белә. Шуңа күрә аңа курсларга барып, тракторчы һөнәрен үзләштерү кирәклеген әйтәләр. Ул ике дә уйламыйча, бу эшкә алына. Тирә-як авылларда тракторчы кызлар юк. Сикертән кызы кабинасыз, тимер зур тәгәрмәчле ЧТЗ тракторын иярли. Эченнән куркуы көчле булса да, ул бервакытта да сер бирми, тимер атны үзенә буйсындыра. Тракторның һәр детален исеме белән өйрәнә, ни өчен кирәклеген белә, кыскасы, үзенең якын дусты итә. Ерак басуларда эшләгәндә төнгә калулар, кырда бераз ял итеп, сменалап эшләүгә ияләнгән кыз бирешми, һәрчак көр күңелле, көчле рухлы булып кала. Яшь кыз өчен иң авыры ялсыз, ачлы-туклы эшләү түгел, ә иксез-чиксез басуда эшләгәндә трактор ватылу. Аны кырда ялгыз калдыру ул заманда куркыныч булган. Чөнки башка кешеләр килеп, кайбер частьларен салдырып урлый торган булганнар. Ә Сөгъдә тракторының берәр детале ватылса, аны капчыкка салып, Казанбаш МТСына ремонтка үзе илтә. Җәяүләп ничә чакрым юллар үткәнен ул санамый, тизрәк ватык детальне ремонтлатып, кире басуга, тракторы янына ашыга. Мазутка батып, кап-кара кыяфәткә кереп эшләсә дә, аны һәркем хөрмәт итә, аның белән хәтта бригадирлар да киңәшләшеп эшли торган була. Сөгъдә бу һөнәрен яратып башкара. “Барысы да фронт өчен!” девизы астында эшләгән һәр авыл халкы тракторчы кызны үз итә: “Безнең Сөгъдә”, “Данлыклы Сөгъдә” дип кенә йөртә.

Сугыш беткәч, ирләр берәм-берәм авылга кайта башлый. Кыз ирләр бар дип тормый, яраткан эшен дәвам итә. Үткен, чая, чибәр кызны Гөберчәк авылы егете, Фин, Бөек Ватан һәм Япон сугышыннан күкрәгендә медальләрен ялтыратып кайткан нык бәдәнле, колхозда бригадир булып эшләүче егет Нургали үзенә яр итеп сайлый. 1950 елда алар өйләнешәләр. Йортка Сөгъдә килүгә кайнана Бибиәсма киленен: “Өйдәгене чыгарма, урамныкын ташыма”, – дип, тормышта язылмаган закон белән таныштыра. Алар матур гына яшәп китәләр.

Батыр, тырыш Сөгъдә кияүгә чыккач та тракторда эшләвен дәвам итә. Ләкин Нургалие беркөн кайта да: “Хатын, иртәге көннән тракторда эшләүдән туктыйсың”, – ди. Сөгъдә аптырап кала һәм эшнең асылы нидә булуын сорый. “Авыл күперендә бер трактор туктап калган. Һич кузгалып китә алмады. Ә руль артында хатын-кыз иде. Артыннан чыгарга тезелгән ирләр теге хатынны шулхәтле итеп сүктеләр, сине дә шулай ачулана, тирги торганнардыр. Шуңа күрә бу эшеңнән туктыйсың”, – дип кырт кисә. Ирләр әйткән сүз, хатыны өчен закон. Шуңа күрә Сөгъдә ире әйткәннән соң җиде ел эшләгән тимер атына бүтән утырмый. Аннары берәм-берәм алты бала таба. Колхоз эшенә йөри. Тырышлыгы, булганлыгы белән гел алдынгылар рәтендә бара.

Нургали колхозда ышанычлы кеше булып санала, ул завхоз булып та эшли. Һәр ай саен колхозчыларның хезмәт хакын банктан алып кайта, терлекче-механизаторларга кирәкле әйберләр алу да аның вазыйфасына керә. Эштән кайтканда ул гел кесәсендә балаларына “куян күчтәнәче” алып кайта. Ә балалары шул күчтәнәчкә сөенеп, әтиләре эштән кайтканын зарыгып көтеп ала. Нургали, энесе Сәгыйдулла тальян гармунда уйный башласа, моңлы көйләрен суза. Ләкин тормышлар рәтләнеп, матур гына яшәп ятканда сугышлардан да бернинди ярасыз кайткан Нургали алты баласын ятим, хатынын тол калдырып, кырык алты яшендә авырып вафат була. 1969 елның ноябрь ае була ул. Нургали гомеренең соңгы мизгелләрен тормыш китабына язып, Роза, Әлфия, Радигы бераз олырак булуына сөенеп, Рәдиф, Флүрә, Рафаиленең әле кече яшьтә булуларына көенеп, тормыш йөген Сөгъдәсенә калдырып, бу дөньядан китеп бара.

Тимер атны да иярләгән хатын тормыш сынауларына баш ими, булдыра алганча тырыша. Хуҗалыгын нык тота, зур эшләр башкарганда үзенең бертуганнары һәрвакыт ярдәм кулы суза, бигрәк тә энесе Ислам булыша. Кечкенә вакытта апалары канат астында үскән бертуганнар һәрвакыт ярдәмгә киләләр. Колхоз һәр гаиләгә икешәр гектар бәрәңге алырга, борчак җирен чабарга бүлеп биргәндә Сөгъдә дүртәр гектар итеп ала. Чөнки ул белә: балалары кул арасына керә, туганнары күмәкләшеп кайтачаклар да, бергәләп эшне башкарачаклар.

Миңа Сөгъдә апа Газизованың балалары белән якыннан очрашып сөйләшергә туры килде. Әлфия, Флүрә апалар һәм Радик абый әти-әниләре турындагы истәлекләрне берсен-берсе бүлдерә-бүлдерә сөйлиләр. Мине сокландырганы шул булды: истәлек-хатирәләре күп, эчкерсез, бердәм, туган җанлы булулары, бер-беренә булган хөрмәт һәм ярату, горурлану сөйләшү барышында ук күзгә чалына.

Безнең әни тракторны биш бармагы кебек белә иде, – дип сөйли Радик абый. – Мин Үрнәк училищесында укыган вакыт. Әнинең рөхсәтеннән башка өйгә кайттым. Әни сорый: “Нигә кайттың?” Мин тракторым ватылып калуын әйттем. Ә ул ышанмый, әти дә булмагач, мине артык иркенгә чыкмасын дигәндерме: “Әйдәле, ватык тракторыңны барып карыйк әле. Кай төше ватык икән?” – ди. Бардык, карады һәм шунда әни тракторымны рәтләп бирде дә унике чакрымлы юлны җәяүләп кайтып та китте. Икенчесендә иптәш егет белән тракторга утырып, клубка кайттык. Тракторны авыл читендә калдырдык, клубка кердек. Озак тормады, ишектән әни килеп керде. Күзләр шарланды. Безне эләктереп алды да: “Нишләп йөрисез монда? Урыныгызда булыгыз!” – дип ачуланып, тракторга утыртты да, кире Үрнәккә җибәрде. Шуннан соң андый хәл кабатланмады. Шул берничә вакыйга миңа тормышымда сабак булды. Тәртиплелек, әдәплелек, тырышлык, үткенлек, әйткән сүздә нык тору һәм куйган максатка ирешү кебек сыйфатларны без күбрәк әни үрнәгендә үзләштердек.

– Безнең әни шәлне оста бәйли иде. Кулының җитезлегенә күз иярми. Әлфия апа читен бәйләсә, әни уртасын бәйләп, киереп куя. Радик абый ат җигеп, шәлләрне күрше авылга сатучыга илтә, – дип сүзгә Әлфия һәм Флүрә апалар кушылды. – Кулына ни тотса, шуны җиренә җиткереп башкара. Кемдә туй, мәҗлес, бәби чәе әнигә чәк-чәк, паштет пешерергә кушалар. Камыр ризыклары күпереп пешә, хуш исләре тарала, телеңне йотарлык була. Аннары бер гадәте күңелдә сакланган. Авылның кайсы гына егете армиягә китмәсен, ул чүпрәктән кечерәк капчык тегә һәм бавырсак пешерә. Шуны армиягә китүче егеткә күчтәнәч итеп бирә, чөнки бавырсак тиз генә искерми, юлда ашарга була дигән сүз. Кеше күңелен күрергә, кунак итәргә яратты. Сабантуй бәйрәмендә өйдә иллешәр кеше җыела торган идек. Без дә ишле, туганнары, дуслары җыела. Хәтта үзенә ятып йокларга урын да калмаска мөмкин. Аннары кайткан һәр кунакка биреп җибәрәчәк күчтәнәчен кар базына төшереп алдан хәстәрләп куя. Ул ярты литрлы банкада каймак, күпереп пешкән бер бөтен ипи була иде. Сикертәннән абыйның дусты Илсур Хөснетдинов әнисе янында кунак була да, безгә килә: “Сөгъдә апа, синең күчтәнәчең өчен килдем”, – дип шаярта иде. Аны һәркем үз итте, яратты. Сөйләшергә дә оста, гадел, кешелекле, итагатьле, мәрхәмәтле иде ул. Аннары аның янына киңәшкә киләләр иде. Үзенең төпле киңәшләре белән ярдәм итә. Сер сакчысы да әле ул. Кайберәүләрнең иң яшерен серләрен саклый иде. Күрше-күлән белән дус-тату яшәде. Әти белән әнинең бер гадәтләре истә: ел саен яңа елны Казанда каршылау. Әле үзләре белән гаилә дуслары Гарифулла абый белән Миңзифа апаны да алып киләләр. Кунак булып, бераз ял итеп кайтып китәләр иде. Ул вакытта өйдәге мал-туарны, кечкенә туганнарыбызны күрше әби-бабае карап тора.

Нинди генә эшкә тотынсак та бер-беребез белән киңәш-табыш итәбез. Әнинең эш-гамәлләрен истә тотабыз, аннан үрнәк алабыз, өлге итеп бала-оныкларыбызга да сөйләп күрсәтәбез. Бик яшьли ишле бала белән тол калып, мескенләнеп утырмады, “боевой” иде безнең әни. Чаялыгы да, сүзгә осталыгы да, уңганлыгы, әдәплелеге дә көчле иде. Бер генә нәрсәгә дә битараф булмады, мактана белмәде.

Тыл ветераны Җәмилә апа Минһаҗева белән дә Сөгъдә апа турында сөйләшеп утырдык. Җәмилә апаның әнисе белән язма героемның әтисе Габдулла бертуган булганнар. “Без аларда еш була идек. Әтиләре сугышта һәлак булды. Җиде бала белән Мәхтүмә апа тол калды. Кечкенә генә йорт. Җитмәсә Сөгъдә апайның өлкән туганы үлеп китте. Тормыш йөген ул кечкенәдән тартты. Бик тырыш булды. Мәхтүмә апаның төп терәге, таянычы булып үсте ул. Йөрәкле кыз булып өлгерде. Кызы Әлфия нәкъ апай инде: курку белмәс, тырыш, уңган. Бик иртә тол калды. Кайнанасын да карап, соңгы юлга озатты. Апай белән гел серләшә идек, киңәшләшеп яшәдек. Ярдәмле, шәфкатьле, бик намуслы булды”, – дип сөйләде ул.

Газизовларның йорты кышка бикле булса да, яздан көзгә кадәр нигездән кеше өзелми. Йорт-җирне, каралты-кураны төзекләндереп, карап, чистартып, чәчәк-гөлләр үстереп торалар. Инде бу нигездә Сөгъдә апаның ничә буыны кунак була. Ул яшәгән мөхитне үзгәртмичә, аның гореф-гадәтләрен саклап яшиләр. Һәр ел саен вафат булганнар рухына Коръән укыталар. Язмышында күпне күргән тракторчы авылдашыбыз бик иртә вафат булса да, авылдашлары, замандашлары, туганнары, балалары аны онытмый, һәрвакыт якты хатирәләр белән искә ала.

Колхозның җелегеңне суыра торган иң авыр эшендә фидакарь хезмәт куйган Сөгъдә апа Газизова рухы алдында баш иябез, аның турындагы истәлекләр барлауны дәвам итеп, яшь буынга үрнәк итеп күрсәтәбез.

Халидә Габидуллина,

М.Мәһддиев музее җитәкчесе

Хезмәттәшебез, “Казан арты” тарих-этнография музее директоры урынбасары Шәфигулла Зәйнуллович «ТАССР-100» медале белән бүләкләнде. Аны ихлас күңелдән котлыйбыз!!!

                                                                      Балачак, балачак!

                                                                      Син шундый гүзәл чак!

                                                                      Үскәч тә күңелдә,

                                                                      Хәтердә калыр чак!

  Факия Шәрәфетдинова

       Җәйнең беренче көне –  балачак иленең иң матур бәйрәме. 1 июнь – Халыкара балаларны яклау көне 1950 елдан башлап дөнья күләмендә билгеләп үтелә, аны бик күп илләрдә зурлап үткәрәләр.Әлеге бәйрәм безгә, өлкәннәргә, һәр баланың яклауга, кайгыртуга мохтаҗ икәнен искәртеп тора. Чөнки үсеп килүче буын – ул безнең  алдагы өметебез, шулай ук  илебезнең  дә  киләчәге.  Гаиләне сөендереп һәм бәхетле итеп дөньяга килгән һәр бала әти-әнисенең  сөюен, ихлас яратуын, ярдәмен тоеп, туганнарының әйбәт мөнәсәбәтен һәм игътибарын  күреп үсәргә хокуклы һәм тиеш. Без барыбыз да балаларыбыз хакына яшибез, аларны мәрхәмәтле һәм кешелекле булырга өйрәтеп үстерү изге бурычыбыз булып тора.  Балалар безгә ышана, без аларга кирәк, алар бездән башка яши алмыйлар.Балаңның елмаюын һәм шатлык тулы күзләрен күрү, аның уңышка ирешүен ишетү, киләчәк хыяллары турында фикерләрен тыңлау һәм киңәшләребезне бирү… Әти-әни өчен моннан да куанычлы,  шул ук вакытта җаваплы да тормыш мизгелләре бар микән.

Балаларга ныклы белем һәм тәрбия бирү өчен районыбызда уңай шартлар тудырылган, заманча төзелгән балалар бакчалары һәм мәктәпләр ныклы белем һәм тәрбия бирә, ә сәнгать мәктәбе, укучылар йорты, төрле спорт оешмалары һәр баланың сәләтен үстерергә, тормышка әзерләргә ярдәм итәләр.  Билгеле, соңгы вакытта аларның да эш алымнары бераз үзгәрде,  ләкин шулай да балалар белән элемтәләрен өзмәделәр, яңалыклар кертеп эшлиләр, балаларның җәйге ялын кызыклы итеп оештыру өчен бергәләп эш алып баралар. Балаларның һәркайсы яңа уку елы башланганчы сәламәтлекләрен ныгытсын , белем үрләрен яулауны дәвам итәр  өчен көч тупласын, үзе теләгәнчә рәхәтләнеп  ял итсен иде.

Киләчәктә балаларның ышанычын югалтмыйча , аларны тагын да бәхетлерәк итәргә тырышыйк. Һәр бала тигез гаиләдә әти-әнисе кочагында үссен, аларга олылар тарафыннан һәрвакыт игътибар , кайгырту һәм ярату булсын. Узган еллардагы кебек бу бәйрәмне бергә җыйнап оештыра алмыйлар, ләкин гаиләдә кызыклы итеп, истә калырлык итеп үткәрү мөмкинлекләре күп, әти-әниләрнең теләген Һәм  иҗатын гына бәйрәмне үткәрүгә юнәлтергә кирәк.Балаларыбыз бәхетле булсын өчен  аларны тыңлый һәм аңлый белергә, аралашырга вакыт табарга, кирәк вакытта ярдәм итәргә, ә иң мөһиме балаларыбызның үзебез өчен кирәк булуларын  онытмасак иде.

Балаларны яклау көне һәркем өчен дә истәлекле бәйрәм. Балачак илендә һәрберебез булып алдык, онытылмаслык вакыйгаларны  хәтерләребездә яңартырга гына кирәк, ә алар бик күп. Әйдәгез әле,  1 июнь көнендә балаларыбыз һәм оныкларыбызны көтелмәгән шатлыклар белән куандырыйк, озак еллар онытылмаслык мизгелләр бүләк итик.

                                           “Казан арты” тарих-этнография музее

                                          директоры урынбасары

Шәфигулла Гарипов

Көтә безне киләчәктә

Олы тормыш юллары.

Иң бәхетле еллар булып

 Калыр мәктәп еллары.

  Галиәхмәт Шаһи

Шушмабаш урта  мәктәбендә эшләгән еллардагы бу фотоны күргәч, 25 май көнендә уздырыла торган соңгы кыңгырау бәйрәме күз алдына килде. Ул вакытта һәр елны 170 шәр укучы унынынчы сыйныфны тәмамлый иде.Башка укучылар чәчәк бәйләмнәре, шарлар тотып тере коридор булып тезелеп басалар , ә чыгарылыш сыйныф  кызлары һәм егетләре мәктәптән башлап мәдәният йортына кадәр горур кыяфәт белән, бездән үрнәк алыгыз дип горурланып шуннан үтәләр. Бу бәйрәмгә бөтен авыл халкы җыела , кемдер мәктәп елларын, бергә укыган классташларын, үзләрен укыткан укытучыларын искә төшерә, гомүмән мәктәп белән саубуллашу бәйрәме күңелле дә, тантаналы да, истә калырлык та һәм, билгеле инде , күз яшьләренә дә бай була иде…

Без дә шушмабаш мәктәбен 1970 елда, ягни 50 ел элек тәмамлаган идек, ТАССР ның төзелүенә 50 ел булган көннәрдә безнең өчен дә Шушмабаш мәктәбендә соңгы кыңгырау яңгырады.Укытучыларыбыз биргән тирән белем һәм ныклы тәрбия тормышта югалып калмаска ярдәм итте, һәркайсыбыз олы тормышта үз юлыннан барып,  тырышып  хезмәт итеп яшәде.

Быел мәктәпләр башкарак режим белән эшләсәләр дә, мәктәпне тәмамлачылар өчен бу бәйрәм төрле формаларда үткәрелеп истә калачак. Аларны һәрдәрескә дәшеп, аннан тәнәфескә чакырып бик тапкырлар яңгыраган  кыңгырау тавышларыннан үзгә булган соңгы кыңгырау тавышы укыган мәктәпләрен, укытучыларын искә төшереп торачак. Иң бәхетле булган мәктәп елларыннан соң аларның һәрберсе тормышта үз урыннарын табып, бәхетле  булып яшәсеннәр.

           “Казан арты” тарих-этнография музее директоры урынбасары  Шәфигулла Гарипов

Районыбыз халкы “Арча хәбәрләре”, “Чаян” һәм башка юмористик журналларда үзенең язылышы һәм эчтәлеге белән аерылып торган мәкаләләре, хикәяләре, юморескалары белән яхшы таныш булган Сәет Шәйхи улы Шәрәфиевне яхшы хәтерли. Без, “Казан арты” тарих-этнография музее хезмәткәрләре, Сәет абыйның тормыш иптәше Диләрә ападан аның тормыш юлы, иҗаты турында кызыклы материаллар алдык.

Сәет абый үзе турындагы истәлекләрендә: “Мәрхүмә әнием сөйләве буенча, мин Донбасстагы Хәлхәү дигән посёлокта туганмын. Әмма, мине анда Загста теркәмәгәннәр, туу турында таныклык та алмаганнар. Әтием Шәйхи, шахта эшен ташлап, туган авылына – Сеҗегә мине юрганга төреп алып кайткан. Монда да мине кешегә санамыйча, бәлки яшәмәс дип, теркәп тормаганнар. Әтием сугышка киткәч, дүрт бала өстерәп әниебез Арчага күчеп килә, кечкенә генә бер йорт шикелле нәрсәне 140 мең сумга сатып ала. Менә шул вакытта гына минем кирәгем чыга, һәм мине 1934 елда, 18 сентябрьдә туган дип, Арча Загсында теркәп, яңаәлифчә язылган туу турында таныклык язалар. Сугыш еллары чорындагы балачак хатирәләре һәркемнеке кебек инде, ачлык , ялангачлык…

Арча җидееллык мәктәбен тәмамлагач, педагогия училищесына укырга кердем. 1953 елда инде беренче мәртәбә мәктәпкә укытырга барасы көндә военкомат шалт итеп Армиягә озатты. Педучилищеда укыганда мин парашют спорты белән шөгыльләнә башлаган идем. 92 мәртәбә сикереп, икенче разряд нормативын үтәгән булганга, әлбәттә һава десанты гаскәрләренә эләктем. Ике ай гына Тула шәһәрендә хезмәт иткәч, үз теләгем белән, үтенечем буенча Мәскәүгә хәрби элемтә училищесына күчерделәр. Менә шушы училищеда минем табигый сәләтем ачылды. Мин аны тырышканлык та, талант та дип атамыйм, минемчә чын табигый сәләтлек. Башка курсантлар ике ел буена да өченче, икенче класслы специалист булу өчен җиде кат тир түксәләр, мин, һичтә мактануым түгел, ярты ел эчендә беренче класслы радиотелеграфист булдым, гомүмән барысы да җиңел, уңышлы үзләштерелде. Парашют белән сирәк-мирәк сикергәләп беренче разрядны да алдым. Алдагы

хезмәтем Мәскәүдә, һава десанты гаскәрләренең Управлениесендә башланды. Билгеле инде, командующийга мондый сәләтле бәндәнең үз янында булуы хәерле, чөнки мин инде бу вакытка ике мәртәбә чемпион дигән кушамат яулаган идем: беренчесе Мәскәү хәрби округ, икенчесе – ВДВ буенча. Аннан соңгы эш урыннарымда никадәр генә дә авыр булуга карамастан спортны ташламадым. Радиотелеграфия буенча СССР чемпионатында дүрт тапкыр, парашютизм буенча ничә тапкыр икәнен хәтерләмим, ә менә дөнья чемпионатында ике тапкыр катнашырга туры килде”,– дип яза.

Сәет абый беренче шигырьләрен, юморескаларын мәктәптә укыганда ук яза башлый. Ул Донбасста яшәгәндә рус телендә дә яза, бик еш булмаса да “Горняк”, “Во славу Родины”, “Социалистик Донбасс” газеталарында шахтёрларга багышланган шигырьләре басыла, ә Мәскәүдә торганда “Московский комсомолец”, “Учительская газета”, “Труд” газеталары белән тыгыз элемтәдә була. Арчага кайткач район газетасында шигырьләре, юморескалары, мәкаләләре даими басылып килә.

Балачагым узды су буенда-

Казлар саклап төлке-бүредән.

Ә кичләрен әрбагыйлар укып,

Шагыйрьлегем шул чак бөрелгән.

Сеҗе болынында кузгалаклар,

Кирәмәттә — җиләк ашадым.

Абыйларның уку китапларын

Дүрт яшемдә укый башладым.

Өчпочмаклы хатлар укытырга

Карт-карчыклар миңа киләйде;

Шатлыклы хәбәрләр укысам

Миңа ипи-шикәр бирәйде.

Матур итеп гармун уйный идем

Кичке офыкларны озатып.

Шопен кебек бик тә шаян идем-

Чәч үстердем шуңа ошатып.

Ярата идем песи балаларын;

Олыларның сүзен үтәдем.

Такташ кебек мин дә усал идем-

Тик ,“разбойник” булып үсмәдем.

Бик күп һөнәрләргә ия булган һәм иҗат итәргә дә вакыт тапкан , озак вакытлар Арча шәһәрендә яшәгән Сәет Шәрәфи турында 2010 елда “Чаян” журналының махсус хәбәрчесе Ринат Абзалов “Сәет абый курайлары” дип исемләнгән мәкалә язган. Бу мәкаләдә: “Билләһи дим, күзләреннән дәрт һәм очкын бәреп торган Сәет абыйга берничек тә җитмеш алты яшь биреп булмый. Үткер акыллы, җор телле абзый салмак кына, төпләп, үзе турында сөйли; гомерендә кичергән төрле күңелле вакыйгаларны искә ала, шунда үзе дә чын күңеленнән көлеп-көлеп куйгалый. Көлмәслек тә түгел бит: менә ул офицерларның хәрби өйрәнүләре вакытында Советлар Союзы Герое Каманин белән телгә килеп ала; яисә ашханәдә күрше өстәлдә утырган Гагаринның бик үк тыйнак булмаган анекдотларын тыңлый. Ә менә ул Донбасс шахталарында эшләгән чакта атаклы Стахановның үзе белән чүт якалашып китми…

Арча сәнгать мәктәбенең иң аулак бер почмагында агачтан уеп “Настройщик Сәет Шәрәфи” дип язылган ишектән кергәч, үзеңне башка дөньяга эләккән күк тоясың. Монда аның оста куллары белән ясалган читек тегү өчен формалар, көйләргә дип китерелгән гармуннар, мандолина, скрипкалар…Ә күптән түгел Сәет абыйга 1713 елда эшләнгән Страдивари скрипкасын алып килгәннәр. Тирә-юньгә даның таралган икән – берни дә эшләп булмый: көйләп бирергә туры килә!

Иҗат дип аталган арбага бер җигелгәнсең икән, аның йөген үлчәп тормыйсың бит. Ул инде озак еллар буе безнең журналга үзенең шаян хикәяләрен, шигырьләрен җибәреп тора. Үзе “Чаян”ны соңгы битенә кадәр укып чыга – хәтта бу юлларның авторы төзегән башваткычларга җаваплар җибәрергә дә вакыт таба.

Саубуллашырга вакыт җиткәч, “Синең өчен атап ясадым”,- дип, кулыма төрле тавышлы өч курай тоттырды. Рәхмәт әйтеп, алдым, билгеле. Һәм уйлап куйдым: яныбызда мондый Сәет абыйлар булганда яшәргә була әле”, – дип якташыбыз турында горурланып яза Ринат Абзалов.

Әйе, дөрестән дә Сәет абый Шәрәфиев газета-журналларга бик күп мәкаләләр язды, шул ук вакытта 30 елдан артык район судында халык утырышчысы булды,, укучылар сарае каршында оештырылган фото, радио, юннатлар, “Яшь әдәбиятчылар” дип аталган яшь каләм тибрәтүчеләр түгәрәкләрен җитәкләде.

Сәет Шәрәфиев : “Мин физик хезмәтне яратып башкарам, сүз дә юк. Әмма үземне иҗат кешеседер дип уйлыйм, чөнки иҗади хезмәтнең һәр төре минем өчен тормыш чыганагы, миңа көч, дәрт бирә”, – дип язган.

Сәет абый Шәрәфиев 2012 елның 25 августында вафат булды. Без ул язган материалларны туплауны һәм өйрәнүне дәвам итәбез. Китап итеп чыгарырлык язмаларын тупладык инде. Тагын шунысы кызыклы, мәктәптән башлап Сәет абый кайда гына укымаган, нинди генә курслар тәмамламаган, ә аның документларында бары тик “5”ле билгеләр генә куелган. Якташыбызның хезмәтләре дә иҗаты да онытылмасын иде, аның “Рәхимле бул” шигыре һәркемне уйланырга мәҗбүр итәр, бу көннәрдә бераз гына күңеле төшкәннәргә яшәү көче өстәр.

Аһ син , яшьлек! Гүя яшьнәп үттең,

Артта калды шатлык-кайгылар.

Тәүге сөю, бергә тормыш кору –

Истәлектә генә калдылар.

Узды яшьлек дәртле кичләр белән,

Чабатадан очкын очыртып.

Кырык ямау салган ыштаннарны

Хәтер сандыгына салдырып.

Менә картлык, син дә килеп җиттең,

Канатларның алып җегәрен.

Тик шулай да зурлап кабул итик

Язмышларның безгә биргәнен.

Килдең икән, ярый. Рәхимле бул,

Кайгы-хәсрәт кертмә өйләргә.

Өстәл тулы, тормыш тыныч булсын,

Бәхет белән язсын яшәргә.

“Казан арты” тарих-этнография музее

директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

УВАЖАЕМЫЕ ЖИТЕЛИ АРСКОГО МУНИЦИПАЛЬНОГО РАЙОНА!

В соответствии с поручением Министерства культуры Республики Татарстан во исполнение пункта 13 Протокола заседания организационного комитета по подготовке и проведению празднования в Республике Татарстан 75-й годовщины Победы в Великой Отечественной войне 1941-1945 годов от 01.04.2020 №ПР-81, а также в целях создания единой базы данных участников Великой Отечественной войны 1941-1945 годов для музейного комплекса «Дорога Памяти» в нашем музее создан пункт приема информации об участниках Великой Отечественной войны 1941-1945 годов.

Просим Вас принять участие в этом сборе информации.Нужно принести фотографию и  информацию (краткая автобиография) о ваших дедах и прадедах.

Мы будем рады Вас видеть у нас в музее.

Если у Вас возникнут вопросы, Вы можете позвонить 88436630679,чтобы получить нужную Вам информацию.