И Казан арты! (27 июнь – Арча шәһәре көне) 2021 ел– Туган телләр һәм халыклар бердәмлеге елы

Кайсы яклар дип сорыйлар,

Без бит Арча яклары.

Читкә китсәк тә арада

Йөри сәлам хатлары.

Арча кайда дип сорыйлар,

Арча Казан артында.

Әтнә, Саба, Кукмаралар,

Биектаулар да шунда.

Сагынасызмы дип сорыйлар

Сез дә туган якларны.

Туган яктан кадерлерәк

Тагын берәр як бармы?

Сез якташыбыз, шагыйрь Галиәхмәт Шаһиның “Без бит Арча яклары” шигырен тыңладыгыз. Аның “Якташлар” шигыре дә шулай ук Казан артында яшәүчеләргә багышланган.

Исәнмесез, авылдашлар,

Райондашлар, якташлар!

Без бит Тукай якташлары!

Хакны кире какмаслар.

Казан арты – алты район,

Башкалардан ким тугел.

Телебез – саф әдәби тел,

Ходай биргән киң күңел.

Казан арты – иң ямьле як,

Мәгърифәтле, нурлы як.

Язучылар иң күп чыккан

Серле, моңлы, җырлы як.

Габдулланы, ятим калгач,

Асрамага алган як.

Күңеленә табигатьнең

Матурлыгын салган як.

Игенчеләр, терлекчеләр –

Һәркайсы үз эшендә.

Кая барсам, нишләсәм дә

Сез булырсыз исемдә.

Казан арты – Татарстан Республикасының төньяк-көнчыгышындагы төбәк. Аңа Арча, Әтнә, Биектау, Балтач, Саба, Теләче, Кукмара районнары керә. Казан арты төшенчәсен Тукай бик яратып һәм шактый еш файдаланган. Мәкалә, очерк, хатларында ул аны ниндидер бер җылылык, сагыш белән, шигырьләрендә сызлану, сыкрану, ә кайчакта сатирик юнәлештә кулланган. 1912 елда язылган “Казан вә Казан арты” шигыре дә шушы темага багышланган.

И Казан шәһре, торасың тауда зур шәмдәл кеби,

Мәсҗедең, чиркәүләрең, һәр часларың шәмнәр кеби.

Син, үзеңне чорнаган һәрбер өязгә нур чәчеп,

Бик мәһабәтле торасың, барчага юл күрсәтеп.

Нур ала синнән бөтен як: Чистополь, Спас, Тәтеш

Һәм Чабаксарга, Мамадышларга, Чар, Малмыж катыш.

1910 елның 9 ноябрендә  Габдулла Тукай Казаннан  Сәгыйть Сүнчәләйгә язган хатында: “Мин… Казан арты татарларын шушы көнгә кадәр милләтен югалтмаган вә киләчәктә дә югалтмаячак төп халык, дип саныйм. Милли әдәбиятыбыз фәкать шулар телендә, шулар рухында гына булуын телим”, – дип  Казан арты турында горурланып язган.

Якташыбыз Наил Касыймның 2013 елда дөнья күргән “Күңелем кояшы” шигырьләр җыентыгына кертелгән “Казан арты” шигырен укыгач, безнең якларда уңай үзгәрешләрнең күп булуына ышанасың.

“Казан арты” дигән сүзне бары

Әйтү җитә татар халкына:

Кул сузалар танып, әйтерсең лә,

Барлык татар Казан артыннан!

Казан арты, синдә яше-карты

Шигырь сөя, җырлый, гармунчы.

Санап кына бетерерлек түгел –

Берүзеңнән күпме язучы!

Тукай, Камал, Гомәр, Сибгат, Гариф,

Мөхәммәт, Мәрҗани…– күп алар.

Һәркайсына һәйкәл куеп була,

Бар да Казан арта –арчалар!

Казан арты, бар соң нинди серләр

Синең ямьле, нурлы җиреңдә?

 

Әллә синдә чәчеп үстерәләр

Шагыйрьләрне, моңны, җырны да?

Әйтерләр күк: “Нигә сездә генә?

Бездә дә бар сезгә торырлык”!

Шигъри теләгем дә – йөрәкләрдә

Уятырга теләү горурлык!

Горурлык ул – тирән яткан зур көч,

Түгел минлек, түгел мактану…

Мин шикләнәм: халкын сөймәгәннең

Дөреслекне җирдә яклавын!

Гүзәл табигатьле күп җирләр бар,

Нигә юк соң аннан талантлар?..

Ямьле җирдә тору аз, күрәсең,

Горурлыктан мәллә канатлар?!

Казан арты горурланып яши,

Искә алып данлы улларын.

Нык ышанам: шул халыктан әле

Яңа Тукайларның туарын!..

Татарстанның халык шагыйре Сибгат Хәким “Гел кояшка карый тәрәзәләрең” шигырендә:

Атым минем үргә менгән саен,

Шатлыгым да артканнан артты;

Ватанымның якты бер почмагы син,

Казан арты, әй Казан арты.

Кыр җилләре иркәләде килеп,

Тукай моңы ерактан тартты;

Әкиятләрең белән ачылды телем,

Казан арты, әй Казан арты.

Менә авыл, таныш кешеләрем,

Хыялларым ник болай татлы?

Гел кояшка карый тәрәзәләрең,

Казан арты, әй Казан арты.

– дип, үзенең соклануын белдерә.

Ә якташыбыз Илгиз Кадыйровның истәлеге булган, “Туган ягым” шигырендә Казан арты, бигрәк тә аның үзәге Арчабыз белән горурлану чагыла:

Казан арты – минем туган ягым,

Мул сулары, иркен кырлары.

Мәрҗәнине, Курсавины биргән

Данлы, шанлы Арча яклары.

Горурланып сөйлим синең хакта,

Купшы сүзләр әйтү кирәктер.

Милләт дәрәҗәсен куәтләүче

Синең кебек җирләр сирәктер.

Шүрәлене, кырлай урманнары…

Бөтен татар белә бу хакта.

Нәни Апуш белән очрашырга

Күпләр сәфәр чыга шул якка.

Арча ягын җыр-моң ягы диләр,

Шул төбәктә үсә талантлар.

Инде күпме сәхнә йолдызларын

Очырды ул куеп канатлар.

Арча ягы – муллык, туклык иле,

Тырыш хезмәт – яшәү үрнәге.

Якташларым һәрчак үрнәк тора

Яулау өчен биек үрләрне.

Язмыштан узмыш юк, дип сөйлиләр.

Хакыйкать раслый дөреслеген.

Арча якларында туып, үсеп,

Ар илендә яшим мин бүген.

Тормышымнан бер дә көенмимен,

Торган җирне үзем теләдем.

Әмма йөрәгемне өзеп-өзеп,

Сагындыра туган төбәгем.

Татарстан Республикасы Дәүләт Советының 2008 елның 27 июне карары белән шәһәр тибындагы Арча бистәсе Арча шәһәре итеп үзгәртелде һәм ул һәр елны зурлап билгеләп үтелә. Менә ул карар кабул ителгәнгә дә 13 ел вакыт узган инде. Казан арты төбәгенең үзәге буларак Арча шәһәре көннән-көн матурлана, үзгәрә. Һәркемне якынлашып килүче  Арча шәһәре көне белән тәбрик итәбез, ныклы сәламәтлек, эшегездә уңышлар телибез.

Гөрләп яшә, җырлап яшә, Арча,

Борынгы һәм яңа калабыз!

Синдә – яшәү, тулы канлы тормыш,

Син бит безнең Ватан – анабыз!

                                                                          “Казан арты” тарих-этнография музее

                                                                                       директоры  урынбасары Шәфигулла Гарипов

Су буенда учак яна

                                                          Август ае – җәй ахыры,

                                                    Ә көзнең инде башы.

                                                        Сүрелә башлый, сүрелә

                                                            Алтын таҗ – җәй кояшы.

                                                                               Йолдызлы келәм эчендә

                                                                               Асыл таштай тулган ай!

                                                                                         Август – айларның патшасы!

                                                                                    Август ул – мин туган ай…

 

Районыбызның Ашытбаш авылында туып-үскән якташыбыз, шагыйрь, бик күп җырлар авторы Наил Касыйм 1955 елның 18 августында туган һәм олы юбилеен билгеләп үтә, Наил Васыйл улы Касыймовка 65 яшь. Аны  белмәгән кеше бик сирәктер, ул халкыбызга берсеннән-берсе матур җырлары белән танылды. “Наил Касыймның нинди җырларын беләсез?”, – дигән сорауга, һәркем беренче итеп “Су буенда учак яна” җырын атый һәи сүзләрен яттан сөйли дә башлый.

Су буенда учак яна,

Кем кабызган ул учакны

Төшсәм әгәр су буена

  Табармын күк бала чакны!

      Барыбызга да билгеле булган бу җырны Татарстанның халык артисты Зөһрә Шәрифуллина башкара, ә көен Татарстанның халык артисты Зөфәр Хәйретдинов язган.

Билгеле булганча, быел  хәбәрләшү күбрәк телефон һәм интернет аша бара. Наил Касыйм белән  телефон аша  сөйләшү вакытында: ”Без әле тормыш иптәшем Гөлсинәнең туган ягы Чирмешән районы Керкәле авылына ялга кайттык. Улыбыз Айдар Казанда, эшен дәвам итә. Бу көннәрдә шатлыгым бик зур, Татарстан китап нәшриятында шигырьләрем һәм җырларым тупланган “Су буенда учак яна” дип исемләнгән яңа китабым басылып чыкты. Анда соңгы еллардагы иҗатым да урын алган. Мин  шигырьләремә бик таләпчән, кабат-кабат укып төзәткәннән соң гына әдәбият сөючеләргә тәкъдим итәм. Тиз арада китабымны музейга бүләк итәрмен”, – диде. Без, музей хезмәткәрләре, Наил Касыймның иҗатын күзәтеп барабыз, газета-журналларда басылган материалларны, аның белән бәйле фотоларны туплыйбыз.

Наил Касыйм 1970 елда Ашытбаш сигезъеллык мәктәбен, 1972 елда Тукай Кырлай урта мәктәбен тәмамлый. 1972-1977 елларда Казан төзелеш институтында укый һәм 1992 елга кадәр төрле төзелеш һәм сәүдә оешмаларында өлкән инженер, директор вазифаларын башкара. 1992-1997 елларда Наил Касыйм Татарстан дәүләт телестудиясендә редактор, өлкән редактор хезмәтендә, 1997-1999 елларда Казан шәһәр хакимиятенең мәдәният идарәсендә идарә башлыгының беренче урынбасары булып эшли. 1999 елдан хакимиятнең юллар төзү идарәсендә идарә башлыгы урынбасары була. 2005 елдан Татарстан Республикасы мәдәният министрлыгында бүлек мөдире булып эшләде, бүгенге көндә лаеклы ялда, иҗатын дәвам итә.

Әтисе Васыйл абый һәм әнисе Фәүзия апа берсеннән берсе булган, белемгә омтылган 5 балага гомер биргәннәр. Иң олысы Наил, Нурания, Наилә, Ринат һәм Рәшит. Аларның тормыш юлы Наил Касыймның “Тормыш арбасы” шигырендә ачык чагыла.

Тормыш арбасы

Аны күреп, тотып карап булмый

  Авырлыгын гына тоясын.

  Аны ташлап калдырып та булмый,

  Серле арба – тормыш арбасы!

 Кайберәүләр, күпме гомер яшәп,

Ник бер арба тартып карасын?!

Мин арбаның күп төрлесен тарттым,

Иң авыры – тормыш арбасы!

Әти иртә китте, әни калды,

Кулга тотып биш яшь баласын.

Олы малай… Мин тәртәгә кердем:

“Ярдәм булсын, әни армасын!…”

Майланмаган күчәр, арба авыр,

Үргә менү безгә кая ул?!

Әни, әни… Син елмаеп түздең,

Җиңел булмады шул барыр юл…

Олы юлга, әнкәй, чыгардын да,

Биш балаңны озаттың кул болгап.

Бишебезгә тормыш биш арбаны

Бик тиз тапты олы юл буйлап!

Дус-ишләрне утырттым мин түргә,

Җырлар алдым… Арбам тулмады.

Шатлык-уңышларны мин төядем,

Кайгыны да алмый булмады…

Минем юл да чокыр-чакыр булды,

Читләп узды тигез юлларны…

Үргә, бәлки, менгән булыр идем,

Арттан этүче шул булмады.

Еллар төяп, авырайды арбам –

Белмим инде, күпме тартырмын?..

…Әгәр беркөн мин арбасыз калсам, –

Гүя балачакка кайтырмын!..

 

Наил әнисен искә алып: ”Беренче танылу “Ак яулыклы әнием” дигән җырдан соң булды. Ул әнием Фәүзиягә багышлап язылган шигырем иде. Бездә бит хатын-кызлар ак яулыкны олыгайгач кына бәйләргә гадәтләнгән, ә мин әниемне бәләкәй чактан ук ак яулыклы итеп кенә беләм. Ак яулык бит ул татар халкының традициясе, символы, чисталыкка өйрәткән сафлык билгесе”, – дип яза.

Наил Касыймның җырлары “Яраткан җырлар” җыентыгында һәм башка китапларда урын алып килә. 1993 елда “Су буенда учак яна”, 1996 елда ”Күңелем каршыңда тезләнде…” дип аталган җырлар китаплары, ә 2013 елда шигырьләре һәм җырлары тупланган “Күңелем кояшы” дип исемләнгән  китабы чыкты, алда әйтеп узганча быел, 2020 елда,  “Су буенда учак яна” дигән китабы өстәлде. Наил Касыйм 1993 елдан  Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы,. 2014 елда татар әдәбиятын һәм сәнгатен үстерүгә зур өлеш керткәне, күпъеллык иҗади эшчәнлеге өчен Наил Касыймга Татарстан Республикасының атказанган сәнгать эшлеклесе дигән мактаулы исем, 2017 елда Татарстан  Язучылар берлегенең Һади такташ исемендәге премиясе бирелде.

Наил Касыймның шигырь килеш үк җыр булып яңгыраган әсәрләре дә, зур фәлсәфи мәгънәгә ия кыска шигырьләре дә бик күп. “Ак яулыклы әнием”, “Су буенда учак яна”,  “Арчам”, “Кайтам сиңа, Арчам”, “Их, Арча читекләре”, “Ашытбашым”, “Әнкәм күзләре”, “Соңгы звонок”, “Кайтуыңны сагынырмын”, “Туй күлмәге” һәм башка җырларын күренекле җырчыларыбыз башкаруында һәркем яратып тыңлый. Төрле елларда уздырылган бәйгеләрдә якташыбыз Наил Касыймның җырлары җиңүче дип танылып тора.

Наил Касыйм туган авылы Ашытбашта еш була, авылдашлары, мәктәп укучылары белән очрашу кичәләре оештыра. Ул районыбыз күләмендә үткәрелгән чараларда бик теләп катнаша, “Казан арты” тарих-этнография музее белән даими элемтәдә тора.

Без якташыбыз Наил Касыймны 65 яшьлек юбилее белән котлыйбыз. Ныклы сәламәтлек, һәркемгә кирәк булып гомер итүен телибез. Иҗатың уңышлы булсын, каләмең язсын да язсын!

 

“Казан арты” тарих-этнография музее

 директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

 

Бүген якташыбызның туган көне

   Бүген, 17 августта районыбызның Сеҗе авылында туып-үскән, язучы, журналист, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре, Татарстан Язучылар берлегенең Абдулла Алиш  исемендәге әдәби бүләк иясе, Татарстан Республикасының  “Фидакарь хезмәт өчен” медале белән бүләкләнгән якташыбыз Нуриев Вакыйф Вәкил улының туган көне.Ул бүгенге көндә “Казан утлары” журналы редакциясендә җаваплы сәркатип булып эшли. Ике ел элек Казанда үткәрелгән кичәдә катнашып без якташыбызның каләмдәш дуслары күп булуын, “Казан утлары” журналындагы хезмәттәшләренең игътибарын һәм хөрмәтен тоеп яшәвен күреп якташыбыз өчен горурланып кайткан идек. Даими чыгып килүче “Казан утлары” журналының сыйфатлы чыгуына турыдан-туры җаваплы кеше буларак ул бөтен көчен, белемен һәм сәләтен биреп эшли. Гомүмән, Вакыйф Вәкил улы кайда гына эшләсә дә хезмәттәшләренә карата гадел, ярдәмчел, яшьләргә остаз буларак аерылып тора. Ул безнең районыбызда үсеп килүче яшь иҗатчыларга да бик теләп ярдәм итә. Вакыйф Нуриев үзенең мавыктыргыч хикәяләре, повестьлары белән әдәбият сөючеләрне куандырып тора, аның “Ни хәлең бар, балам?..” китабын да һәркем яратып кабул итте.

Әйе, Арча ягы – данлы төбәк!  Ә язучы, журналист Вакыйф Нуриев – данлы төбәгебезнең бер вәкиле. Без якташыбызны туган көне белән котлыйбыз һәм иҗат уңышлары телибез.

                                                                                  “Казан арты” тарих-этнография музее

                                                                                    директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

Кайтам сиңа, Арчам!

 

 

Агач исемнәре йөрткән төбәк

Бар микән ул – белә алмадым.

“Арча” – төрек сүзе “артыш” икән! –

Күпме яшәп шуны аңладым.

Ул ылыслы куак булып үсә,

Күп булгандыр, хәзер аз калган…

Кырым, Кавказ якларыннан килеп,

Ул Арчага исем кушалган!

Җылы як артышы бездә кайдан –

Әллә җылы җилләр исәме?

Халык бездә җылы табигатьле

Әллә инде шуңа үсәме?

Тау башлары, чиста һава кирәк –

Үсәр микән артыш бакчада?..

Рухи чисталык та кирәктер шул,

Шуңа да ул үсә Арчада!

Артышларны күрми китмәгез сез,

Булган чакта Арча ягында.

Ә аларның агач кадәрлесе

Үсә бары минем авылда!

Сигез-тугыз метр чамасы ул,

Биек түгел карап торышка.

Китап яза: “Шулай үсәр өчен,

Җиде йөз ел кирәк артышка!..”

Зур Арчага исем кушкан агач,

Бәлки, шулдыр – уйлап карасаң?..

Шул артышны исән саклыйк диеп,

Шигыремдә бүген сугам чаң!

Артыш исән – димәк, Арча исән!

Саклыйк бергә, диеп, сугам чаң!

Ашытбаш авылында туып-үскән, бүгенге көндә Казан шәһәрендә яшәп иҗат итүче, бик күп җырлар авторы, шагыйрь Наил Касыймның “Артыш” шигырен укыгач,  Арчабызга соклану тагын да арта. 90 ел элек оешкан районыбызның үзәге булган Арча шәһәрендә берсеннән-берсе матур итеп эшләнгән күпкатлы йортлар, мәктәп һәм балалар бакчалары, спорт корылмалары, мәдәният учакларын, халыкка ял итү өчен бөтен мөмкинлекләр тудырылган  паркларны якыннан күргәч шәһәребез белән горурлану тагын да көчәя генә бара. Соңгы елларда Арчаның үзәгендә төзекләндерү эшләре кызу темплар белән бара. Совет мәйданында төзекләндерелгән Советлар Союзы Геройлары һәм Халык язучылары аллеялары, һәйкәлләр, төрле төсләр белән бизәлгән фонтан, ял итү урыннары, урам кинотеатры, районыбыз үсеше турында мәгълүматлар тупланган стендлар һәркемдә соклану уята

Тиздән үзенең 65 яшьлек бәйрәмен билгеләп үтәргә җыенучы якташыбыз, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы, Татарстан Республикасының атказанган сәнгать эшлеклесе, шагыйрь Наил Касыймның иҗатында Арча шәһәренә, районыбызның уңган халкына багышланган шигырьләре күп һәм аларның җырга әйләнгәннәре дә бар.

Арчам

  Арча урманнары куе кара

   Арча урманнары аланлы.

  Кайта алмасам да тоеп яшим:

       Сагынасыңдыр моңлы балаңны.

              Арча кырларында – арыш, бодай,

   Арча кырлары ул тургайлы.

                 Онытылып тыңлыйм шул тургайны,

     Сизә булыр күңел тулганны!

      Арча тавы биек, ак мәчетле

     Яңгырый азан ерак-еракка.

          Арча тавы – Тукай менгән тау ул,

            Иман чәчә һәрбер тарафка!

       Кырларың да, урман-суларың да

   Күз алдымда кая барсам да.

       Җанга шифа, йөрәккә ял алам

         Бары синдә – гүзәл Арчамда!

      Наил Касыйм Арча районында туып-үскән язучылар белән горурланып яши, аларның иҗатын бик теләп өйрәнә, алар белән аралашып яшәгән булуына сөенә һәм якташларыбыздан үрнәк алып иҗат итә.

Казан арты

“Казан арты” дигән сүзне

Әйтү җитә татар халкына:

Кул сузалар танып, әйтерсең лә,

Барлык татар Казан артыннан!

 

Казан арты, синдә яше-карты

Шигырь сөя, җырлый, гармунчы.

Санап кына бетерерлек түгел –

Берүзеңнән күпме язучы!

Тукай, Камал, Гомәр, Сибгат, Гариф,

Мөхәммәт, Мәрҗани…– күп алар.

Һәркайсына һәйкәл куеп була,

Бар да Казан арты –Арчалар!

Казан арты, бар соң нинди серләр

Синең ямьле, нурлы җиреңдә?

Әллә синдә чәчеп үстерәләр

Шагыйрьләрне, моңны, җырны да?

Әйтерләр күк:”Нигә сездә генә?

Бездә дә бар сезгә торырлык”!

Шигъри теләгем дә – йөрәкләрдә

Уятырга теләү горурлык!

Горурлык ул – тирән яткан зур көч,

Түгел минлек, түгел мактану…

Мин шикләнәм: халкын сөймәгәннең

Дөреслекне җирдә яклавын!

Гүзәл табигатьле күп җирләр бар,

Нигә юк соң аннан талантлар?..

Ямьле җирдә тору аз, күрәсең,

Горурлыктан мәллә канатлар?!

Казан арты горурланып яши,

Искә алып данлы улларын.

Нык ышанам, шул халыктан эле

Яңа Тукайларның туарын!..

 

Якташыбыз, Татарстанның халык язучысы Гариф Ахунов, халык шагыйрьләре: Илдар Юзеев, Равиль Фәйзуллин һәм башка язучылар Наил Касыйм иҗатын күзәтеп бардылар, киңәшләрен бирделәр.Олпат язучыларның ышанычын аклап Наил Касыйм иҗат итә, үзенең 65 яшьлек юбилеен билгеләп үтәргә әзерләнә. Без якташыбыз  Наил Касыймга  иҗат уңышлары телибез, аннан Арчабыз  һәм туган ягыбыз турында яңа шинырьләр һәм җырлар көтәбез, аның иҗаты уңышлы булсын, каләме язсын да язсын!

Кайтам сиңа, Арчам!

Синең турындагы җырны, Арчам,

Җырламый  мин түзмим, кая барсам…

Җырлар ягы, моңнар ягы, Арчам,

Сиңа кайтам, юллар йөреп арсам!

Кушымта:

Суза Арча поездлары

Гудокларын, гудокларын.

Сорый алар:”Туган якны

Онытмадың?…”

Чаба Арча поездлары,

Җырлар җырлап, кырлар буйлап

Кайтып киләм, Арчам,

Сине уйлап!

 

Арча, Арча – данлы Казан арты! –

Кыз-улларың белә дөнья халкы.

Талантлы син, илһам канатлы син,

Берүзеңдә күпме йолдыз балкый!

 

Туган ягым минем, ямьле Арчам! –

Сиңа кайтам, юллар йөреп арсам.

Туган ягым минем, гүзәл Арчам! –

Кайтмас идем, синсез яши алсам…

 

Казан арты” тарих-этнография музее

 директор урынбасары Шәфигулла Гарипов

GE DIGITAL CAMERA

 

 

 

 

Җитмеш төрле һөнәр иясе Сәет Шәрәфи

 

Районыбыз халкы “Арча хәбәрләре”, “Чаян” һәм башка юмористик журналларда үзенең язылышы һәм эчтәлеге белән аерылып торган мәкаләләре, хикәяләре, юморескалары белән яхшы таныш булган Сәет Шәйхи улы Шәрәфиевне яхшы хәтерли. Без, “Казан арты” тарих-этнография музее хезмәткәрләре, Сәет абыйның тормыш иптәше Диләрә ападан аның тормыш юлы, иҗаты турында кызыклы материаллар алдык.

Сәет абый үзе турындагы истәлекләрендә: “Мәрхүмә әнием сөйләве буенча, мин Донбасстагы Хәлхәү дигән посёлокта туганмын. Әмма, мине анда Загста теркәмәгәннәр, туу турында таныклык та алмаганнар. Әтием Шәйхи, шахта эшен ташлап, туган авылына – Сеҗегә мине юрганга төреп алып кайткан. Монда да мине кешегә санамыйча, бәлки яшәмәс дип, теркәп тормаганнар. Әтием сугышка киткәч, дүрт бала өстерәп әниебез Арчага күчеп килә, кечкенә генә бер йорт шикелле нәрсәне 140 мең сумга сатып ала. Менә шул вакытта гына минем кирәгем чыга, һәм мине 1934 елда, 18 сентябрьдә туган дип, Арча Загсында теркәп, яңаәлифчә язылган туу турында таныклык язалар. Сугыш еллары чорындагы балачак хатирәләре һәркемнеке кебек инде, ачлык , ялангачлык…

Арча җидееллык мәктәбен тәмамлагач, педагогия училищесына укырга кердем. 1953 елда инде беренче мәртәбә мәктәпкә укытырга барасы көндә военкомат шалт итеп Армиягә озатты. Педучилищеда укыганда мин парашют спорты белән шөгыльләнә башлаган идем. 92 мәртәбә сикереп, икенче разряд нормативын үтәгән булганга, әлбәттә һава десанты гаскәрләренә эләктем. Ике ай гына Тула шәһәрендә хезмәт иткәч, үз теләгем белән, үтенечем буенча Мәскәүгә хәрби элемтә училищесына күчерделәр. Менә шушы училищеда минем табигый сәләтем ачылды. Мин аны тырышканлык та, талант та дип атамыйм, минемчә чын табигый сәләтлек. Башка курсантлар ике ел буена да өченче, икенче класслы специалист булу өчен җиде кат тир түксәләр, мин, һичтә мактануым түгел, ярты ел эчендә беренче класслы радиотелеграфист булдым, гомүмән барысы да җиңел, уңышлы үзләштерелде. Парашют белән сирәк-мирәк сикергәләп беренче разрядны да алдым. Алдагы

хезмәтем Мәскәүдә, һава десанты гаскәрләренең Управлениесендә башланды. Билгеле инде, командующийга мондый сәләтле бәндәнең үз янында булуы хәерле, чөнки мин инде бу вакытка ике мәртәбә чемпион дигән кушамат яулаган идем: беренчесе Мәскәү хәрби округ, икенчесе – ВДВ буенча. Аннан соңгы эш урыннарымда никадәр генә дә авыр булуга карамастан спортны ташламадым. Радиотелеграфия буенча СССР чемпионатында дүрт тапкыр, парашютизм буенча ничә тапкыр икәнен хәтерләмим, ә менә дөнья чемпионатында ике тапкыр катнашырга туры килде”,– дип яза.

Сәет абый беренче шигырьләрен, юморескаларын мәктәптә укыганда ук яза башлый. Ул Донбасста яшәгәндә рус телендә дә яза, бик еш булмаса да “Горняк”, “Во славу Родины”, “Социалистик Донбасс” газеталарында шахтёрларга багышланган шигырьләре басыла, ә Мәскәүдә торганда “Московский комсомолец”, “Учительская газета”, “Труд” газеталары белән тыгыз элемтәдә була. Арчага кайткач район газетасында шигырьләре, юморескалары, мәкаләләре даими басылып килә.

Балачагым узды су буенда-

Казлар саклап төлке-бүредән.

Ә кичләрен әрбагыйлар укып,

Шагыйрьлегем шул чак бөрелгән.

Сеҗе болынында кузгалаклар,

Кирәмәттә — җиләк ашадым.

Абыйларның уку китапларын

Дүрт яшемдә укый башладым.

Өчпочмаклы хатлар укытырга

Карт-карчыклар миңа киләйде;

Шатлыклы хәбәрләр укысам

Миңа ипи-шикәр бирәйде.

Матур итеп гармун уйный идем

Кичке офыкларны озатып.

Шопен кебек бик тә шаян идем-

Чәч үстердем шуңа ошатып.

Ярата идем песи балаларын;

Олыларның сүзен үтәдем.

Такташ кебек мин дә усал идем-

Тик ,“разбойник” булып үсмәдем.

Бик күп һөнәрләргә ия булган һәм иҗат итәргә дә вакыт тапкан , озак вакытлар Арча шәһәрендә яшәгән Сәет Шәрәфи турында 2010 елда “Чаян” журналының махсус хәбәрчесе Ринат Абзалов “Сәет абый курайлары” дип исемләнгән мәкалә язган. Бу мәкаләдә: “Билләһи дим, күзләреннән дәрт һәм очкын бәреп торган Сәет абыйга берничек тә җитмеш алты яшь биреп булмый. Үткер акыллы, җор телле абзый салмак кына, төпләп, үзе турында сөйли; гомерендә кичергән төрле күңелле вакыйгаларны искә ала, шунда үзе дә чын күңеленнән көлеп-көлеп куйгалый. Көлмәслек тә түгел бит: менә ул офицерларның хәрби өйрәнүләре вакытында Советлар Союзы Герое Каманин белән телгә килеп ала; яисә ашханәдә күрше өстәлдә утырган Гагаринның бик үк тыйнак булмаган анекдотларын тыңлый. Ә менә ул Донбасс шахталарында эшләгән чакта атаклы Стахановның үзе белән чүт якалашып китми…

Арча сәнгать мәктәбенең иң аулак бер почмагында агачтан уеп “Настройщик Сәет Шәрәфи” дип язылган ишектән кергәч, үзеңне башка дөньяга эләккән күк тоясың. Монда аның оста куллары белән ясалган читек тегү өчен формалар, көйләргә дип китерелгән гармуннар, мандолина, скрипкалар…Ә күптән түгел Сәет абыйга 1713 елда эшләнгән Страдивари скрипкасын алып килгәннәр. Тирә-юньгә даның таралган икән – берни дә эшләп булмый: көйләп бирергә туры килә!

Иҗат дип аталган арбага бер җигелгәнсең икән, аның йөген үлчәп тормыйсың бит. Ул инде озак еллар буе безнең журналга үзенең шаян хикәяләрен, шигырьләрен җибәреп тора. Үзе “Чаян”ны соңгы битенә кадәр укып чыга – хәтта бу юлларның авторы төзегән башваткычларга җаваплар җибәрергә дә вакыт таба.

Саубуллашырга вакыт җиткәч, “Синең өчен атап ясадым”,- дип, кулыма төрле тавышлы өч курай тоттырды. Рәхмәт әйтеп, алдым, билгеле. Һәм уйлап куйдым: яныбызда мондый Сәет абыйлар булганда яшәргә була әле”, – дип якташыбыз турында горурланып яза Ринат Абзалов.

Әйе, дөрестән дә Сәет абый Шәрәфиев газета-журналларга бик күп мәкаләләр язды, шул ук вакытта 30 елдан артык район судында халык утырышчысы булды,, укучылар сарае каршында оештырылган фото, радио, юннатлар, “Яшь әдәбиятчылар” дип аталган яшь каләм тибрәтүчеләр түгәрәкләрен җитәкләде.

Сәет Шәрәфиев : “Мин физик хезмәтне яратып башкарам, сүз дә юк. Әмма үземне иҗат кешеседер дип уйлыйм, чөнки иҗади хезмәтнең һәр төре минем өчен тормыш чыганагы, миңа көч, дәрт бирә”, – дип язган.

Сәет абый Шәрәфиев 2012 елның 25 августында вафат булды. Без ул язган материалларны туплауны һәм өйрәнүне дәвам итәбез. Китап итеп чыгарырлык язмаларын тупладык инде. Тагын шунысы кызыклы, мәктәптән башлап Сәет абый кайда гына укымаган, нинди генә курслар тәмамламаган, ә аның документларында бары тик “5”ле билгеләр генә куелган. Якташыбызның хезмәтләре дә иҗаты да онытылмасын иде, аның “Рәхимле бул” шигыре һәркемне уйланырга мәҗбүр итәр, бу көннәрдә бераз гына күңеле төшкәннәргә яшәү көче өстәр.

Аһ син , яшьлек! Гүя яшьнәп үттең,

Артта калды шатлык-кайгылар.

Тәүге сөю, бергә тормыш кору –

Истәлектә генә калдылар.

Узды яшьлек дәртле кичләр белән,

Чабатадан очкын очыртып.

Кырык ямау салган ыштаннарны

Хәтер сандыгына салдырып.

Менә картлык, син дә килеп җиттең,

Канатларның алып җегәрен.

Тик шулай да зурлап кабул итик

Язмышларның безгә биргәнен.

Килдең икән, ярый. Рәхимле бул,

Кайгы-хәсрәт кертмә өйләргә.

Өстәл тулы, тормыш тыныч булсын,

Бәхет белән язсын яшәргә.

“Казан арты” тарих-этнография музее

директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

Һәркемнең дә үз язмышы…

Фронтовик язучы, якташыбыз Рафаил Төхфәтуллин “Бәхет эше” дип исемләнгән автобиографик хикәясендә бер төркем яшьләр белән бергә 1941 елда Донбасс якларына баруы, ФЗӨдә шахтер һәнәренә өйрәнеп, Горловкадагы Сталин исемендәге шахтада эшли башлаулары турында яза. Ләкин бөтен планнар җимерелә, Бөек Ватан сугышы башлана. Шахтада эшчеләр кимегәннән кими , немецлар шәһәрне бомбага тоталар, хезмәт хакы түләмиләр. Унҗиде яшьләре дә тулмаган биш егет качып, туган якка кайтырга чыгалар. Бер товар поездыннан икечесенә күчеп Камышин станциясенә килеп җитәләр. Ләкин юлда Югары Орыдан Хәйдәрне югалталар, ул кузгалып киткән поездга сикереп менәргә өлгерми калган. Казанга моннан пароходлар йөри диләр, пристаньдә татарча-русча кычкырып шахта сөлгеләрен сатарга уйлыйлар. Мәмсәдә туган Дәүләт кызып-кызып такмак әйтеп товарын мактый. Аларны бер татар агае күреп ала, үзе янына чакыра, сөйләшеп аңлашкач аларга ярдәм итә, иң беренче тамакларын туйдыра, пароходтан йөк бушаттыра һәм шуннан чыкмаска куша. Бер таныш булмаган милләттәшебез ярдәме белән алар Казанга кайтып җитәләр. Донбасс җирләренең дошман кулында калуы турындагы хәбәрне алар пароходтагы радиодан ишетәләр. Авылда төрле эшләрдә катнашалар, кыш үткәч дүртесе дә солдат шинеле кияләр.

Дәүләт

“Сугышта икебез ятып калды. Икебез, Дәүләт белән мин, сугыш гарипләре булып эйләнеп кайттык. Туры килүен күр: Дәүләтнең дә, минем дә яраларыбыз башыбызда. Дәүләтнең баш ярасы бер күзеннән дә мәхрүм иткән. Кул-аякларыбыз, шөкер, исән-сау болай. Тишек баш белән гомер итүләре… Анысын үзебез генә беләбез. Һәр икебез үзенчә. Безнең өлешләргә тигән әлеге “бәхет эше” шушылардыр инде. Башкача ни дисең ?”–дип язган Рафаил абый Төхфәтуллин.

Дәүләтнең хәрби кенәгәсе

Язучының улы, Әлмәт шәһәрендә яшәүче Рөстәм Төхфәтуллин, интернет челтәренә, Кызыл Юл (хәзерге Арча) районының Мәмсә авылында туган Дәүләт абыйны белүчеләр юкмы, дигән язма урнаштыра. Күптә үтми Ташкичү мәктәбендә укыту эшләре буенча диретор урынбасары булып эшләүче Мәсгут Гарифҗановтан: ”Мин үзем дә Мәмсә авылында яшим. Бөек Ватан сугышы ветераны Дәүләт абый Мөхәмәтшин безнең күрше иде. Биш бала тәрбияләп үстерделәр, улы Фәргат һәм киленнәре Гөлшат тәрбиясендә кадер-хөрмәт күреп, һәркемгә үрнәк гаилә булып яшәделәр. Аның күзе протез икәнен мин соңыннан гына белдем, ул сугышта күргәннәре турында сөйләргә яратмый иде. Дәүләт абыйны да, хатыны Ясминә апаны да гел сагынып искә алабыз. Ясминә апа яшь вакытта Рафаил абыйлар белән бергә “Кызыл Юл” район газетасы редакциясе һәм типографиясендә эшләгән”,– дигән хәбәр ала.


Хәзер Рәстәм Тәхфәтуллин Дәүләт абыйның улы Фәргат гаиләсе белән телефон аша аралашып яши. Ул әтисенең “Минем җаным китапларымда” дигән китабын Фәргатнең туганнарына, дусларына җитәрлек итеп почта аркылы җибәргән. Бөек Җиңүнең 75 еллыгын билгеләп үткән көннәрдә күпләрне сөендереп бик зур саваплы эш башкарган.

Уртадагы ир-ат Дәүләт

Мин дә Фәргат белән хәбәрләшеп алдым. “Әйе, безнең әти шахтада булган, бергә булган дустының язмаларын укыгач, ул вакытта алар ничек кайтып җиттеләр икән дип уйлыйбыз. Аны 1942 елның августында сугышка алалар, кызылармиец кенәгәсендәге фотода аңа нибары 18 яшь. Ул 1943 елның мартында каты яралана, Ленинград госпиталендә дәвалана, аннан соң да бер күз белән 181 нче стрелковый полкта хезмәт итә. Кабат яраланганнан соң запастагы стрелковый полкка күчерелә, әти 1945елның 1 июнендә хәрби хезмәттән азат ителгән. Ул колхозда кырчылык бригадиры ярдәмчесе булып эшләде. Сугышлар булмасын , без дә, балаларыбыз да тыныч тормышта яшәсәк иде. Рөстәм Рафаил улына безне куандырган өчен олы рәхмәтебезне җиткерәбез”,– диде ул.
Рөстәм Төхфәтуллин әтисенең тормыш юлын һәм иҗатын өйрәнү юнәлешендә даими эзләнүләр алып бара, “Казан арты” тарих-этнография музеен да кызыклы экспонатлар белән тулыладырып яши.

“Казан арты” тарих-этнография музее директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

Тууына 90 ел тулу уңаеннан балалар язучысы Заһирә Гомәрованы искә алу (12.04.1930 – 3.01.2002)

Шагыйрә Заһирә Гомәрова шигьрияткә зур тормыш мәктәбе узып, 1960 нчы елларда “Мишә”, “Сыер савучы кыз” һәм башка шигырьләре белән килеп керә. Беренче иҗат җимешләре хезмәт сөючән авыл кешеләренә багышлану гаҗәп түгел. Заһирә Бакирова 1930 елның 12 апрелендә табигатьнең иң гүзәл ягы – районыбызның Чөмә-Елга авылында туа. Әти-әнисе Әбүбәкер һәм Каюмә эшчән, үз заманының укымышлы, моңлы кешеләре булалар. Алты балалы гаиләдә бишенче бала булып туа ул. Заһирә  туган авылында дүрт ел белем ала, аннан  Сикертән җидееллык мәктәбен бетерә. Заһирә Мөхәммәт Мәһдиев белән бер мәктәптә укый. “Без бишенче класска килгәндә, ул алтынчыда иде”,- дип искә ала Заһирә апа. Булачак шагыйрәнең балачагы  Бөек Ватан сугышы елларына туры килә. ”Сугыш беткән көн әле дә истә”,-дип яза Заһирә апа. Бик матур язгы иртә. 7 нче сыйныф укучысы Заһирә Сикертән авылына укырга барырга чыга. Сугыш бетү хәбәрен ишетү белән ул еларга да, көлергә дә белми, чөнки ул хәбәр белән бергә аның белән бер мәктәптә укучы кызның тиф авыруыннан үлү хәбәре дә ишетелә.

Җидееллык мәктәпне уңышлы гына тәмамлап, 2 кыз бала Арча педагогия училищесына юл тоталар. Аларның берсе Заһирә Бакирова- Гомәрова була. Ул мәктәптә укыганда ук укытучы булу теләге белән яши. Арчадагы бина госпиталь ролен башкару сәбәпле, педагогик училище вакытлыча Лесхоздагы Ишморатов исемендәге совхозның ат абзарына урнашкан була. Аңа булачак язучыларыбыз Мөхәммәт Мәһдиев, Гариф Ахуновлар белән бер чорда Арча педагогика училищесында уку бәхете тия. Тырыш, ару-талуны белмәгән Заһирәнең 3 ел уку чоры узып кына барганда, 1948 елда гаиләсенә күңелсезлек килә. Әтисе өлкән булу сәбәпле сугышка алынмый, хәрби лагерьда урман кисүдә катнаша, һәм аздан гына тормышы белән хушлашмый кала. Шунлыктан Заһирә апа Казанга барып “экстренно” экзамен бирә, диплом ала. Ул 1948 елның 15 февралендә Масра авылында укытучы булып хезмәт юлын башлый. Аңа ике ел вакытлыча гына Курсабаш, Иләбәр, Керәнне авыллары мәктәпләрендә эшләргә туры килә, ә Эзмә авылында эшләү аның тормышын нигезеннән үзгәртә. Ул бергә эшләгән Габделбәр Гомәровка кияүгә чыга, өч кызлары Ләбибә, Зәбидә, Лилия дөньяга килә. Заһирә апа Гомәрова шул елларда Казан дәүләт педагогия институтының химия һәм биология бүлеген, шул ук институтның музыка бүлеге каршындагы 4 еллык курсларын уңышлы тәмамлый. Ул спектакльләрдә уйнарга, төрле уен кораллары оркестры оештырырга, шахмат ярышларында катнашырга да вакыт таба.

Заһирә Гомәрова тырыш, үз максатына ирешүчән шәхес. Алтынчы класста укыганда ук үз шигырьләрен яза башлый һәм төрле газеталарда басылып чыгуларына ирешә. Бер-бер артлы китаплары дөнья күрә. 1964 елда басылып чыккан “Яшьлек таңы”, аннан соң “Мәктәп юлы”, “Нәни врач”, “Йөгерек елга”, “Бабай балы”, «Иске ел кая китә», «Чын герой», “Хикмәтле дөнья”, “Дусларга бүләк”,”Әшнәләр” һәм башка китапларында аның шигырьләре, хикәяләре, истәлекләре, кызыклы мәзәкләре һәм табышмаклары тупланган. Заһирә апа Гомәрованың газета-журналларда чыккан мәкаләләрен санап бетереп булмый. Ул гомере буена балалар белән эшләгән кеше буларак, аларның яшь үзенчәлекләрен, психологияләрен күздә тотып, балалар аңына барып җитәрлек шигырьләр иҗат иткән. Аның шигырьләре балалар күңелендә тиз истә кала, аларны фантастик дөньяга алып кереп китә, табигать серләрен аңларга ярдәм итә, туган якка мәхәббәт, дуслык-туганлык сыйфатлары тәрбияли. Шулай ук тәүфыйклы булып үсәргә, олыларны ихтирам итәргә, кечеләрне якларга, игелекле булырга өйрәтә.

Болар барысы да якташыбызның  киләчәк буыннарга әйтеп калдырырга теләгән фикерләре  һәм теләкләре. Ул Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы булып торды.

Укып бир

Әбикәем, кил сәнә,

  Күзлегеңне ки сәнә,

Язу язып утырдым,

       Дәфтәремне тутырдым.

 

              Мин “зул” диеп йөрсәм дә,

  Инде яза белсәм дә,

      Укый белмим бит әле,

 Әби, укып кит әле.

 

      Язылганмы бик оста,

           Бу хатым бит космоска.

             Әй, укып шатлансыннар,

                Үскән, дип, шаккатсыннар.

 

               Телләрен шартлатсыннар.

       Энебез зур үскән дип,

                    Сагынып, җиргә кайтсыннар.

 

Исем бирдек 

Тәнәфестә колак чыңлый

 Фәнисне тыңлый-тыңлый.

 Юк аның белмәгәне,

    Юк аның күрмәгәне.

 

     Җәй буе илләр гизгән,

Диңгезләрдә күп йөзгән.

     Акула белән көрәшкән,

Дельфинга да эндәшкән.

 

Ялганлый ул – беләбез,

Бертуктаусыз көләбез.

 Ялган чемпион диеп,

 Без аңа исем бирдек.

 

Көлгәнгә дә карамый,

 Ялганлый да ялганлый.

Тик дәрестә бик кыен

 Телен йота чемпион.

      Заһирә апа күпкырлы шәхес буларак билгеле: талантлы укытучы, балалар шагыйрәсе, хикәяләр язу остасы, шахматчы, мандолиначы, музыкант, оста оештыручы, Язучылар берлеге әгъзасы, Саба район газетасы редакциясе каршында оештырылган «Мишә дулкыннары» әдәби берләшмәсенең активисты. Эзмәдә авыл советы рәисе булып эшләве дә аның халык ышанычын яулавы һәм кеше белән уртак тел таба белүендә булгандыр. Заһирә Гомәровага театр төшенчәсе дә ят түгел. Керәнне авылында укытканда, аңа Мөхәммәт Мәһдиев белән бергә «Кыз урлау», «Ташкыннар», ә Эзмәдә «Башмагым» спектакльләрендә уйнарга туры килә. Шагыйрә үзе турында болай дип язган: «…Үзем төрле музыка уен коралларында уйнагач, минем укучыларым да музыкага гашыйклар иде. Алар җырлый яки уйнарга өйрәнә, ярты авылны мандолинада уйнарга өйрәттем…».

Шахмат-шашка белән мавыгуы да аңа уңышлар гына китерә. Берничә ел рәттән республикада уздырылган ярышларда чемпион исеменә лаек була. Заһирә апа һәр минутны эшкә җиккән, шуңа да ул барысына да җитешкәндер. Якташыбызның тормыш принцибы да шигырь юлларында ачык чагыла сыман:

                      Көн туса, күбәя эшләрем,

                      Эш артса, күбәя көчләрем.

                      Ялкынын дөрләтә хисләрем,

                      Эшләрем бетмәсен-бетмәсен,

                      Бер минут әрәмгә үтмәсен.

      Без аны искә алып, төрле чаралар үткәрәбез. Туган авылы Чөмә-Елганың бер урамы Заһирә Гомәрова исемен йөртә. Заһирә апа Гомәрова лаеклы ялга чыккач Габделбәр абый белән бергә Яр Чаллы шәһәрендә кызлары янында яшәделәр. Габделбәр абый да үзе язган хикәяләрен туплап берничә китап чыгарды.Заһирә апа Гомәрова 2002 елның 3 ныйнварында вафат булды. Бүгенге көндә балалар язучысы Заһирә Гомәрованың һәм Габделбәр абый Гомәровның тормыш юлы һәм иҗатына бәйле материаллары кызы Зәбидә апада саклана. Ул  2017 елда чыккан ”Заһирә Гомәрова” исемле китабын музейга бүләк итте.

Җаны белән дә, тәне белән дә картаюны белмәгән кешеләр булганмы? Булган билгеле! Без шундыйларга якташыбыз Заһирә Гомәрованы кертер идек.  Ул тугач 31 елдан соң  Космонавтика көне булачак 12 апрельдә тууы да аның җитез, көр күңелле, тынгысыз, зирәк һәм акыллы булуына тәэсир иткәндер.

 Күп батырлыклар эшләнгән

 Мин туганчы, мин үскәнче.

  Тагын күпме еллар үтәр

  Теләгемә ирешкәнче.

     Мин тугачтын барып җиткән

 Ай өстенә “Луноход” та.

 Айга карап тибрәлдем мин

      Тар бишектә ул вакытта.

    Карыйм ерак йолдызларга,

Кайсысының дәшәр уты.

    Бәлки, мине көтә булыр

Марс-Венера маршруты.

 

Никадәрле чакырса да

  Ерактагы планета,

Җирем миңа кадерлерәк,

     Җирем һәрчак олан итә.

 дип яза ул “Хыялларым” дигән шигырендә.

 

Якташыбыз Заһирә Гомәрованың иҗат иткән әсәрләре бүген дә яратып укыла. Мәктәп дәреслекләрендә аның шигырьләре, мәзәкләре урын алган.

Китаплар өелгән алдымда,

    Укыйсы – барын да,барын да.

  Укырлык көчем бар чагында

 Укыйсы китаплар бетмәсен,

Бер минут әрәмгә үтмәсен.

      Көн туса күбәя эшләрем,

    Эш артса күбәя көчләрем.

   Ялкынын дөрләтә хисләрем,

     Эшләрем бетмәсен-бетмәсен,

  Бер минут әрәмгә үтмәсен.

Күңелдә әйтәсе сүзләрем,

 Тик әле күбесен тезмәдем.

Язарга бизәкләр эзләдем,

 Язасы сүзләрем бетмәсен,

   Бер минут әрәмгә үтмәсен.

 Гомерем әрәмгә үтмәсен.

 

 

Заһирә Гомәрованың гомере әрәмгә үтмәгән. Ул бүгенге көндә безнең арабызда булмаса да, аның иҗаты онытылмый. Аны туган ягында да, Арча педагогия көллиятендә дә, Сикертән мәктәбендә, туган авылы Чөмә-елгада, музейларда да еш искә алалар. Арча төбәге әдипләре иҗаты тупланган “Без бит – Арча яклары” хрестоматисендә, “Арча ягы шаярулары” каитабында  аның шигырьләре урын алган. Без ул китапларны Чаллыда яшәүче, гомере буе татар теле һәм әдәбияты укыткан кызы Зәбидә Шәриповага җибәрдек. Ул үзенең әнисен онытмаулары өчен Арча районы халкына рәхмәтен белдерде.

“Казан арты” тарих-этнография музееның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә Заһирә Гомәрованың тормышы һәм иҗаты белән бәйле бик күп экспонатлар саклана. Шагыйрәнең кызы Зәбидә  Габделбәр кызы  музейга бүләк итеп әнисенең “Хикмәтле дөнья”, “Йөгерек елга” китапларын, фотолар, газета-журналларда чыккан язмаларын җибәрде. Безнең өчен иң кызыклысы Заһирә Гомәрованың шигырьләрен шагыйрь һәм тәрҗемәче Мансур Сафин рус теленә тәрҗемә иткән һәм журналларда басылып чыгуына ирешкән. Якташыбызның  шигырьләре җырлар буларак та башкарыла.Аңа 12 апрельдә 90 яшь тулган булыр иде, без аны зур хөрмәт белән искә алабыз.  Музей хезмәткәрләре буларак, без, Заһирә Гомәрованың иҗатын өйрәнүне дәвам итәрбез.

                           “Казан арты” тарих-этнография музее  директор урынбасары Шәфигулла Гарипов

Тальян гармуны да аны сагына

  26 июль көнне  район мәдәният идарәсе башлыгы Рамил Мөхетдинов белән, бер ел элек безнең арабыздан киткән танылган театр артисты, режиссер, драматург Гафур Каюмовның Яңа Сәрдә авылында яшәгән йортында булып аны искә алдык. Тормыш иптәше Гөлчәчәк ханым һәм оныгы Йосыф безне каршы алдылар.Гафурның үз куллары белән төзегән яңа йортның эченә керү белән тормышны яраткан, матурлыкны аңлаган, тирән хисләргә бирелүчән, үзенчәлекле кеше яшәгәне күзгә ташлана. Иҗади эшләү өчен уңай шартлар тудырылган эш почмагы, бүлмәдәге Гафур үзе генә  аңлый торган картиналар,  уйланып фикерләрен туплау өчен махсус сайланган кәнәфиләр, үз куллары белән ясаган китап шүрлекләре, икенче катка менә торган баскыч, арган вакытта өздереп уйнарга һәм аңа кушылып җырларга яраткан тальян гармуны Гафурны юксыналар һәм сагыналар кебек…

  “Август башында ялга чыгып мин бирегә яшәргә кайтырга тиеш идем. Ләкин тормыш кинәт үзгәрде… Гафурның кулъязмалары калды, яза башлаган әсәрләре бар, элек язган шигырьләре күп. Кызым Ләйсән һәм оныгым Йосыф тырышырлар инде, өйрәнерләр. Йосыфны бик ярата иде, татарча сөйләштеләр, укуы белән даими кызыксынып торды. Гафурның бөтен хыялы туган авылында яшәп иҗат итү иде”,- дип искә ала Гөлчәчәк ханым.

  Соңыннан без авыл зиратында булдык. Гафур Каюмовның каберенә район мәдәният идарәсе ярдәме белән чардуган һәм таш куелган.Якташыбызның яратып уйнаган рольләре онытылмасын, сәхнәләштергән спектакльләре, язган сәхнә әсәрләре озын гомерле булсын иде.

 

Чынбарлык белән очрашу

Арча һәм Әтнә районнары буенча хәрби комиссар Алмаз Борһанов тәкъдиме белән 2015 елда Суслонгер хәрби лагеренда һәлак булганнарны күчереп күмгән урынга таш куелды һәм ел саен анда барып чәчәкләр салып искә алу оештырыла. Ә быел, 27 июль көнне, анда Арча район башлыгы Илшат Габделфәрт улы Нуриевның матди ярдәме белән корбан ашы уздырылды. Бу чараны хәрби комиссариат хезмәткәрләре, Арча районы мөхтәсибе Әмир хәзрәт Миңнемуллин җитәкчелегендә дин әһелләре, район мәдәният идарәсе бергәләп оештырдылар.

Иртәнге сәгать җидедә хәрби комиссариат яныннан ике автобуска һәм җиңел машиналарга утырып без Суслонгерга юл алдык. Автобуска утыру белән Әтнә районының Күәм авылында туып-үскән Мәдинә апа Фәйзуллина белән таныштым. Ул кышларын Түбән Мәтәскәдә оныгы гаиләсендә яши икән. 82 яшен тутырган Мәдинә апа үзенең балалары, туганнары белән Суслонгер җиренә әтисе Кавый Батталовның йөргән эзләрен, һәлак булган урыннарын күрергә бара икән. Аның әтисен сәламәтлеге начар булса да сугышка алалар һәм ул Суслонгердагы хәрби өйрәтү лагерена эләгә. Әнисе Фатыйма андагы тормышның авырлыгы турында ишетеп өч тапкыр әтисенең хәлен белергә бара. Ләкин аларны очраштырмыйлар, үз авызларыннан өзеп алып барган азык-төлекләрен дә шунда ачлыктан газап чигүче солдатларга биреп калдырган. Хәлсезләнеп йөргән хәрбиләр әнидән ризыкны кашыкка, кружкага алыштырабыз дип сораганнар. Ул аларның авыр хәлләрен күреп, әйберләрен алмыйча биреп калдырган. Никадәр араларны җәяү барып күрешә алмый кайтуын, әтине бөтенләй күрә алмый калуын әнием елый-елый сөйли иде. Аның белән бергә булган күрше авыл егете  әтинең үлү сәбәбен сөйләгән. Җәен агач күтәреп кайтканда хәле бетеп агачны төшергәч, аны командирлары мылтык түтәсе белән кыйнаган. Берничә көн азапланып ятканнан соң ул үлгән. Әнием барып аның киемнәрен алып кайткан, кесәсендәге өйдән тыгып җибәрелгән догасы да шунда сакланган. Шушы урынны барып күрергә бик теләгән идем, оештыручыларга бик зур рәхмәт”,– дип күз яшьләре аша сөйләде Мәдинә апа. Автобустагы һәркем юл буе Суслонгер урманнарында ятып калган туганнары, газета-журналларда басылып чыккан, интернет челтәре аша танышкан мәгълүматлар  турында фикер алыштылар.

Бу сәяхәттә Арчалар белән бергә Әтнә, Кукмара, Биектау, Теләче районнарыннан, Казан шәһәреннән, хәтта Әлмәттән килгән кешеләр дә бар иде. Аларның һәрберсенең кемедер шушы лагерьга Бөек Ватан сугышында катнашып, дошманны җиңү өчен үзеннән өлеш кертербез дип өметләнеп килгән. Бирегә төрле милләт вәкилләрен рус теленә дә, сугыш серләренә дә әйбәтләп өйрәтеп җибәрү өчен туплаган булсалар да, анда урман кисү, аны ерак аралардан күтәреп ташу, тимер юл вагоннарына төяү белән шөгыльләнгәннәр. Бик азлары гына фронтка җибәрелгән һәм алар мондагы шартлардан котылуны бәхет дип санаганнар.

Безнең беренче тукталыш Суслонгер зиратында булды. Әтнә район газетасы журналисты Сүрия Мингатина күп еллардан бирле бу сәяхәтләрдә катнаша икән, ул үзе туплаган кызыклы мәгълүматлар белән таныштырды. Әмир хәзрәт монда күмелгән барлык әрвахлар рухына догалар укыды, бик күпләр үзләренең биредә булган туганнары турында хатирәләрен сөйләделәр. Аннан соң  лагерь урнашкан урманга юнәлдек. Без үз күзләребез белән  сигез квадрат километр мәйданны биләгән хәрби әзерлек лагере урнашкан урынны күрдек. Алар яшәгән землянкаларның урнашкан урынындагы чокырларны, керү-чыгу юлларын, мичләре булган кирпеч калдыкларын карадык. Нинди авыр шартларда яшәп тә аларга дигән азык-төлекнен, киемнәрнең бирелмәвен, авыр физик хезмәт белән газапланулары турында, шул чорларда яшәгән өлкәннәрдән ишетеп белдек. Суслонгерда туып-үскән Зиннәт абый Әхмәдуллин: ”Урман эченә тар гына тимер юл керә, аңа утын төяп чыгаралар. Үлгән офицерларны музыка белән зурлап күмәләр иде. Ә гадиләрен ат арбасына берничәне салып шушы зиратка юеш урыннарга салып күмгәннәрен хәтерлим. Сез килгәч алар сөенеп яталардыр инде.  Лагерьга  1943 елда Ворошилов килгәнен хәтерлим, шуннан соң өйрәнергэ җыелган солдатларның хәле уңай якка үзгәрде дип сөйләделәр. Лагерьның кайбер җитәкчеләрен хөкем итеп атып үтергәннәр”,- дип ул елларны искә алды.

Бу очрашуга Кенәрдән әтисе биредә өйрәнүләр үтеп сугышка киткән Нурсия апа, бабасы биредә ачы сынаулар үтеп сугышта катнашкан укытучы Раилә Биктова, мәктәп директоры Әгъзәм Гайфуллин катнаштылар. Әгъзәмнең дә бабасы Гайфулла монда булып сугышка китә һәм Смоленский өлкәсендә вафат була. Шунысы куанычлы, бу тема белән яшьләр дә кызыксына. Кенәр урта мәктәбендә Суслонгер хәрби лагеры темасына эзләнүләр алып барып, фәнни проект эше язып төрле конференцияләрдә чыгыш ясаган 10 сыйныф укучысы Илмир Хакимов, аның укытучысы Ильмира Әхмәтова бу юнәлештә эзләнүләрен дәвам итү өчен килгәннәр.

Корбан чалдыру мәҗлесенә килүчеләр Серебряная күле янында өйлә намазын укыдылар, микрофон аша Суслонгер урманнарында ятып калган милләттәшләребезгә барып җитәрлек итеп коръән укылды, догалар кылынды. Һәркем өстәлгә куелган ризыклардан, корбан итеннән пешерелгән пылаудан авыз иттеләр. Арча һәм Әтнә  районнары буенча хәби комиссар Алмаз Борһанов Бөек Җиңүнең 75 еллыгына әзерлек уңаеннан башкарылган эшләр һәм бу чараның яшь буынны тәрбияләүдә әһәмияте турында сөйләде. Хөрмәтле кунагыбыз, Казандагы “1941-1945 еллардагы Бөек Ватан сугышы музей мемориалы” җитәкчесе Михаил Черепанов, Суслонгерда һәлак булучыларның исемлеген алып килгән иде һәм аның белән таныштырды. Ул үзенең чыгышында бу исемлекнең эле тулы булмавын, өйрәнүләрнең дәвам итүен искәртеп үтте.  Кәче авылы егете Әнәс Закировның Суслонгер тарихын тирәнтен өйрәнеп чыгарган китабына югары бәя бирде. Күл буена ял итәргә килүчеләр дә битараф булмадылар, уеннарыннан туктап биредә сөйләгәннәрне игътибар белән тыңладылар.

Суслонгер мәктәбенең туган як музеен җитәкләүче, математика укытучысы Галина Лихачева  Суслонгер хәрби өйрәнүләр лагерының оешу тарихы, анда булучыларның авыр тормышы, яшәү шартлары белән таныштырды. 2010 елдан соң гына бу тема ачыла башлаган, өйрәнүләр дәвам итә икән. Ул безнең бик күп сорауларга җаваплар бирде, барлык районнар берләшеп Татарстан күләмендә монда булган кешеләрне ачыклап бетерергә мөмкин булуын әйтте. Кайткан вакытта бөтен уйларыбыз анда күргәннәребезне яшь буынга җиткерү, туганнары исән вакытта  Суслонгер  белән бәйле мәгълүматларны туплап калдыру турында иде.  

«Алмаз тавы» музейда

Шагыйрә Наилә Ахунова музеебызга килгән саен бер яңалык алып килә. 26 июль көнне тормыш иптәше, язучы Борис Вайнер һәм үзенең ярдәме белән басылып чыккан “Алмазная гора” китабын алып килде. Автор тарафыннан бу китапта татар халкының сихри әкиятләре һәм пьесаларының тәрҗемәләре тупланган. “Бу китап минем юбилеема олы бүләк булды, бизәлешенә өлеш кертүемә бик шатмын. Китапка Театр елы уңаеннан балалар өчен спектакльләр керү аеруча куанычлы”,- дип китапны музейга бүләк итте. ”Музейда әтием Гариф Ахуновка багышланган экспозицияне кабат-кабат карасам да әти-әнием, абыем Рәшит белән бәйле вакыйгалар искә төшә һәм күңелдә хатирәләр яңара, биредәге һәр экспонат миңа бик кадерле. Әлмәттә бергә яшәгән гаилә дустыбыз Рафаил Төхфәтуллин, балалары белән таныш булган Мөхәммәт Мәһдиев һәм Мостафа Ногман, гомүмән биредәге һәр язучы миңа якын. Аларның һәрберсе турында кызыклы истәлекләр сөйләргә мөмкин булыр иде”,- ди ул горурланып.

Аудио


Башка язмалар
вход
Яндекс.Метрика