Татар эше илә мәшгуль рус…

Татар эше илә мәшгуль рус… – мәкалә татар әдәбиятына, мәдәнияткә, гыйлемгә хезмәт иткән матбагачы Иван Николаевич Харитонов(1859-1954) турында. Кечкенә Иванны әтисе Тилле матбагасына өйрәнчек итеп урнаштыра. Тора-бара ул остара, татарлар соңыннан аны хөрмәт итеп “Харитон бабай” дип йөртәләр. Ул гарәп графикасын гадиләштергән кеше. Димәк, Харитон бабайның бу эш-гамәле татар әлифбасына реформа ясарга кирәклекне аңлата. 1912 елда Харитонов балалар өчен “Бүләк” исемле әлифба тудыра. Анда төсле рәсемнәр, кәләпүш кигән малайлар, калфак кигән кызлар әлифба укый. М.Мәһдиев фикеренчә, китап авторы татар балаларының мескен түгеллеген күрсәтеп, аларны Европа милләтләре дәрәҗәсендә күрергә теләгән. Үзенең хәрефләре белән балаларга дәшкән: “Сөекле балалар! Уку – яктылык, укымау – караңгы”. Әлифбасында гарәп графикасында язган шигырьне балаларга багышлый һәм Харитон бабай дип имза куя. Шушындый шигырьләр белән ул балаларны мавыктыра, китапка карата мәхәббәт тәрбияли. Ә китапның ахырында чукрак һәм телсезләр өчен әлифба бирелә. Харитон бабайның бу эшенә Г.Тукай да игътибар бирә һәм “Сабитның укырга өйрәнүе” дигән шигырь яза. Харитоновның басмаханәсендә Тукайның бик күп китаплары басылып чыга. Димәк, татар әдәбиятын халыкка җиткерү өстендә Харитонов бик зур хезмәт башкарган.

Татар укымышлылары белән И.Харитонов арасында каршылыклар да килеп чыга. И.Харитонов татарларның бәйрәмнәр белән артык мавыгуларын тәнкыйтьли. Ләкин Г.Тукай да сүзсез калмый, татарда ике генә бәйрәм – Рамазан һәм Корбан гаете булуын ассызыклый. Шулай булса да шагыйрь татарлар руслардан артта баруын, рус милләте галимнәренең кадерен белүләренә басым ясый.

И.Харитонов Коръән китабы бастырып чыгара һәм анда хаталар җибәрә. Бу турыда матбагада күп мәкаләләр басылып чыга, тәнкыйть сүзе күп яңгырый. Нәтиҗәдә, Харитон бабай суд каршына баса һәм җиңелә. Бу күренеш тә зур гыйбрәт ята. Рус милләтенең зыялы шәхесе татар зыялыларының китапларын бастырып дөньяга чыгарса, ике милләт арасында дуслык, тыгыз элемтә булдыруы күпләргә үрнәк булып тора. Ләкин ул заман зыялылары милләтенә кагылышлы бер генә хилафлыкны да күздән ычкындырмый, үз вакытында мәсьәләне хәл итеп бара белгән. Бу хәзерге буын зыялылары өчен үрнәк булып тора.

Мәкалә авторы хәзерге муллаларга мөрәҗәгать итә: гел бер үк вәгазь сөйләү халыкның саруын кайната, сәяси мәсьәләләрне дә алга куярга, бүгенге көнгә яраклы темаларны күтәрергә кирәк. М.Мәһдиев И.Харитонов татар шәхесләренең китапларын бастырып чыгарган басмаханә бинасына истәлек тактасы куюны кулай күрә. Татар милләтенең эше белән рус кешесе шөгыльләнү бер яктан аңа табыш китерсә, икенче яктан күп милләтле халыкка дуслык-татулыкка үрнәк формасын күрсәтә.

Чыганак: Мәһдиев М. Татар эше илә мәшгуль рус… // Мәгариф – 1992. — №3. Б.54-58.

Габидуллина Х.

Опубликовать в Мой Мир
Аудио


Башка язмалар
вход
Яндекс.Метрика