Истәлекле кичә

Туган телебез сагында торган, татар халкының милли бизәкләрен шигырь, хикәяләр аша халыкка җиткергән якташыбыз, Чөмә-Елга авылында туып, балалар шагыйрәсе, язучы югарылыгына күтәрелгән укытучы Заһирә Гомәрованың тууына 12 апрельдә 91 ел булыр иде. Бөек Ватан сугышы чорында Арча педагогия училищесында белем алып, Казан Дәүләт педагогия институтын тәмамлап, гомер буе авыл балаларына белем орлыклары салган Заһирә Гомәрова балалар психологиясен тирәнтен өйрәнгән. Аларны нык яраткан һәм яшь үзенчәлеген исәпкә алып, шигырьләр, хикәяләр, табышмаклар, хәтта пьесалар да язган. Язган материалларын һәрвакыт белем биргән вакытта кулланып, үзенчәлекле дәресләр үткәргән. Музыкаль белем алып, авылдашларын мандолинада уйнарга өйрәткән. Район, республика күләмендә үткәрелгән шашка-шахмат ярышларында аңа тиңнәр булмаган. Сикертән мәктәбендә балалар шагыйрәсенең тууына 91 ел тулу уңаеннан “Бер минут әрәмгә үтмәсен” исемле искә алу кичәсе үткәрелде. Кичәдә “Казан арты” тарих-этнография музееның директор урынбасары, музейның “Әдәбият һәм сәнгать” бүлеге җитәкчесе Шафигулла Гарипов катнашты. Ул Заһирә Гомәрова турында музей фондына җыелган материаллар белән таныштырды. Шагыйрәнең китапларына күзәтү ясап, газета-журналларда чыккан мәгълүматлар турында сөйләде. “Әлифба” музее җитәкчесе Дамир Тазиев сугыш чоры баласы Заһирә Гомәрованың Арча педагогия училищесында ничек белем алуы, ул чорның авырлыклары хакында сөйләп, туган телебезнең аһәңенә басым ясады.

Заһирә Гомәрованың уртанчы кызы Зәбидә дә Арча педагогия училищесында белем алып, гомер буе мәктәптә эшләгән кеше. Аның белән бер группада укыган ветеран укытучы Кафия Гафарова Зәбидә белән укыган чорларын искә төшерде. “Зәбидә нинди генә кичә үткәрелсә дә, актив катнашты һәм гел шигырьләр сөйли иде. Без аның әнисе Заһирә Гомәрованың, соңрак үзе иҗат иткән шигырьләр сөйләвен соңрак белдек. Ул гади, тырыш, иҗади авыл кыз иде. Сценарий язганда да үз шигырьләрен кулланды”, – дип искә алды Кафия Әкрәмовна.

Истәлекләр барлаганда Заһирә Гомәрованың Мөхәммәт Мәһдиев белән бер чорда педучилищеда белем алуын, хәтта Саба районы Керәнне, Эзмә авылларында эшләгәндә М.Мәһдиев белән “Кыз урлау”, “Ташкыннар”, “Башмагым” спектакльләрендә бергә уйнауларын да белдек.

Укучылар да шагыйрәнең иң үтемле, кызыклы, мәгънәле шигырьләрен сөйләделәр, җыр-бию белән кичәнең музыкаль бизәлешен баеттылар. Хәтта Заһирә Гомәрованың табышмакларын да әйтеп, җаваплар таптылар. Кичәне М.Мәһдиев музее җитәкчесе Халидә Габидуллина мәктәп коллективы белән оештырды һәм алып барды.

Тырыш хезмәте белән шахматчы, мандолиначы, бакчачы, хикәяләр язу остасы, балалар шагыйрәсе булган Заһирә Гомәрова үз укучысын табып, максатын аңлап иҗат иткән шәхес. Аның иҗаты туган телебезгә, халкыбызга хезмәт итә. Шигърияте һәркемне уңай якка тәрбияләсен, мәгънәле хикәяләре нигезендә яшьләребез үссен иде. Шагыйрәнең иҗатын, туган телебезне  онытмыйча, бер минутны әрәмгә үткәрмичә яшик!

 

Халидә Габидуллина,

М.Мәһдиев музее җитәкчесе.

22 август — Россия флагы көне

Балаларга  Россия флагы турында -кайчан һәм кем тарафыннан кабул ителгән,төсләрнең аңлатмалары турында кыскача гына мәг ълүмат бирелде.

 

Бер уч ашлык өчен – төрмә

Әсхиева Өммикамал Галәветдин кызы 1901 елда хәзерге Арча районы Сикертән авылында сигез балалы крестьян гаиләсендә туа. Мәдрәсәдә гарәпчә укырга-язарга өйрәнә, дин кануннарын күңеленә сеңдерә. Билгесез кешеләр кызның әтисен Чуриле юлында үтереп китәләр. Гаиләдә иң олы бала буларак, Өммикамал әнисе Майтап белән яшьли тормыш арбасына җигелә. Сылу гәүдәле чибәр кыз Гөберчәк авылы егете Әсхәдуллага кияүгә чыга. Ләкин кыз ярлы гаиләгә килеп кергәч, янә авырлыклар алдында кала: көндәлек ашау, кием-салым юнәтү, хуҗалык эшен алып бару. Җитмәсә 1921 елгы ачлык елы өстәлә. Нәкъ шул елны беренче сабые Хөрмәтулласы дөньяга килә. Кайнатасы Әсхи ачлыктан үлеп китә. Көндәлек тормышны алып бару өчен гаилә такта яру эше белән шөгыльләнә, Әсхәдулласы чабата ясый. Шуларны базарга алып барып сату эше белән шөгыльләнә. Базарга барганда язгы ташуларда калу, такталары суга агып китеп, юеш киемнәр белән кире кайту эзсез үтми, киләчәктә Өммикамал ундүрт ел аяксыз килеш урын өстендә ята. Әсхәдулласы да бик яшьли йөрәк авыруыннан үлеп китә. Сигез бала тапкан Өммикамалның Бөек Ватан сугышында олы улы һәлак була. Кул арасына кереп, хуҗалык эшләрендәге төп терәге булган Нурулла(1927), Гыйльмулла(1929), Мөхәммәт(1931), Равил(1936) һәм кызы Минзада(1942) аның өчен яшәргә көч бирә, рух өсти. Фәкыйрьлек белән яшәгән Өммикамал бик таләпчән, кырыс, диндар хатын була. Балаларын ашату өчен яшереп кенә алган бер уч ашлык белән тотылып, төрмәгә утыртырга дигәндә милициядә эшләүче бертуган энесе Мөхәммәтдин аны йолып алып кала. “Алты баланы кем кулына калдырасыз, ирсез килеш тормыш йөген тартучы хатын бит ул”, – дип вәзгыятьне аңлата ул власть кешеләренә. Тормыш михнәтләре Өммикамалны һәрнәрсәгә сакчыл карарга, чама хисен югалтмаска, булганның кадерен белергә өйрәтә. Дин кануннары белән яшәгән хатын намаз укый, уразасын калдырмый, гореф-гадәтләрне балаларына, хәтта оныкларына да өйрәтә. Аяксыз килеш авырып ятса да, күзе яхшы күрә, күзлексез энә саплый, дини китаплар укый. Мунча миллеген оста бәйли, оныкларына бер бөртек икмәкне җиргә төшертми һәм ипигә карата кадер-хөрмәтнең нинди югарылыкта булуын аңлата. 2 яшьлек кызы Гыйззи күз тиюдән, ә биш яшьлек Рәйсәсе кызамык авыруыннан вафат булса да, ул төшенкелеккә бирелми, кайгы-хәсрәтен һәрчак эш белән баса, сабырлык белән көчле рухлы булуын раслый. Авылдашларын кирәк чакта догалары белән өшкереп дәвалый, төпле киңәшләре белән ярдәм итә. Күпне күргән Өммикамал килене Фирдәүсә, улы Равил һәм оныклары тәрбиясендә кадәрле һәм ак яулыклы әни, әби булып 1985 елга кадәр яши. Аның рухын оныклары, оныкчыклары саклый, киңәшләрен истә тотып, догаларыннан калдырмыйча яшиләр.

Халидә Габидуллина

Көчле рухлы сугыш чоры баласы

Әсхәдуллин Гыйльмулла Әсхәдулла улы 1929 елның 24 маенда хәзерге Арча районы Гөберчәк авылында ишле балалы, бик ярлы гаиләдә дөньяга килә. Дини белемле әнисе Өммикамал зур тырышлык белән (ире белән такта ярып, чабата үреп базарда сата) балаларын ачлыктан саклап кала. Гыйльмулланың әтисе бик яшь килеш йөрәк авыруыннан үлеп китә. Ул булачак язучы Мөхәммәт Мәһдиев белән бер класста укый. Йортта кечкенә сеңлесеннән башка кыз туганы булмау сәбәпле, малай һәр эшкә намус белән карый, теләсә нинди хезмәтне авырсынмыйча башкара. Тормышлары авыр булуга карамастан, Гыйльмулла көр күңелле, кешелекле, тәртипле булып үсә. Бөек Ватан сугышында бертуган абыйсы Хөрмәтулла һәлак була. Гыйльмулла яшьтәшләре белән яздан көзгә кадәр басуда җир тырмалап, ындырга көлтәләр ташый, кышын кар тотып, тимурчылык эше белән шөгыльләнә. 1947-1950 елларда армия сафында хезмәт итә. Хезмәттән чыныгып, егәр егет булып өлгереп кайта. Кайткач, колхозга эшкә кала һәм бригадир итеп билгеләнә. Пөхтә, чиста, төгәл, кырыс, ләкин гадел Гыйльмулла һәр эшнең җиренә җиткерелеп эшләвенә ирешә һәм кул астында эшләүчеләрдән дә шуны таләп итә. 1965-1980 еллар аралыгында ферма мөдире булып эшли. Фермада эшләгән вакытта коллективны нык тота, эш күрсәткечләрен югары күтәрә. 1953 елда бер балалы Галия исемле хатынга өйләнә. Галиясенең кызы Мәдинәне бик тә ярата, аның көеннән торып, күңелен күрә белә. Оныгы тугач та, аны кулыннан төшерми, уйный, сөя, ярата. Бала җанлы, кече күңелле, көчле рухлы Гыйльмулла йорт-җирен чиста тота, хатыны Галиядән дә шуны таләп итә, маллар асрый, өр-яңа йорт салып чыга. Үзе балта остасы буларак, авылдашларына да ярдәм күрсәтә. Төгәллек өчен дип ясаган аерым таягы булып, хәтта утын әрдәнәсен дә шуның белән тигез итеп өеп куя. Бу кешенең сәнгати яктан иҗади сәләте турында сөйли. Урманның аерым урыннарында печән чаба, гомумән алганда, ул урманны нык ярата. Шунда ялгызы калып, урман белән серләшә. Ферма мөдире булып эшләгәндә эшчеләрне кирәк икән ачулана, кирәксә, яклап чыга белә. Кешегә ышанычы зур була һәм эшләгән кешене хөрмәт итә, коммунистик законнар белән яши. Кызганыч, бик яшьли 1984 елның 11 сентябрендә инфаркттан үлеп китә. М.Мәһдиев әсәрендә 5 малай, 1 кыз дип шушы гаилә турында яза: Хөрмәтулла, Нурулла, Гыйльмулла, Мөхәммәт, Равил, Минзада. Язучы сыйныфташы турында бары җылы фикердә булуын гына ассызыклый. Бүгенге көндә Гыйльмулла Әсхәдуллинның нигезе калмаса да, аның кызы, оныгы, оныкчыклары, туганнары бар. Алар күңелендә ул бары якты эз калдырган кеше.

Халидә Габидуллина

Гармунчы егет

Сәгыйдуллин Саяр Сәгыйдулла улы 1936 елда дөньяга килә. Әнисе Гыйльмениса иреннән аерылып туган авылына кайтып урнаша һәм Саярны ялгызы үстерә.Гөберчәкнең башлангыч мәктәбендә,  җидееллык белемне Сикертәндә ала. Кечкенәдән әнисенә ярдәм итеп үскән, ирләр эшенә үзлегеннән яки күрше-тирә абыйларыннан күреп өйрәнгән егет балта остасына әйләнә. Сугыш башланганда биш яшьлек булган Саяр әнисенә ияреп басуга йөри. Бераз үсә төшкәч, урак вакытында кырда башак җыеп, көлтәләр ташый. Кечкенәдән авыл атлары янына “кунак”ка йөргән малай 1950 елда Иваново шәһәренә урман кисәргә бара. Анда ул агачларны урманнан ат белән ташый. Уңган, сер бирергә яратмаган авылдашыбыз бик матур итеп җырлаган, гармунда уйнаган. Шул сәләтләре белән авыл кызы Фәвияне үзенә караткан да инде. Алты ел аның белән очрашып йөреп, армия хезмәтеннән кайткач, өйләнә. Алты балага гомер бирә. Гармунын кулыннан төшермәгән Саяр ага балаларын уйнап биетергә яраткан. Моңлы кеше булган ул. Әтисез үтелгән гомер, тормыш авырлыгы да аның моңлылыгына нигез булгандыр. Казанга барып, шоферлыкка укып кайта һәм кулына документ алган көннән колхозда шофер булып егерме дүрт ел эшли. Эшләү дәверендә нинди генә авырлыклар белән очрашмаган да, никадәр юл үтмәгән. Саяр ага һәрчак өстәлдә мул ризык торуын яраткан, авыр елларда да сыерын бетермәгән, хуҗалыгын ныгыткан. Сөт һәм каймакны үз иткән авылдашыбыз балаларын укытып, дөрес тәрбия бирә, аларны хезмәт белән тәрбияли. Балалары башлы-күзле булып, һәркайсы үз оясын кора. Оныклар туып, матур гына эшләп, яшәп ятканда Саяр Сәгыйдуллинга инсульт була. Тугыз ел урын өстендә ята. Хатыны, балалары тәрбиясендә була ул. Кызганыч, үлем сорап килми, Саяр абый 2000 елның 20 июлендә вафат була. Хатыны Фәвия апа тигез тормыш чорын сагынып яши, истәлекләре белән бүлешә, ире рухына көн дә дога кыла.

Халидә Габидуллина

Биш малай әтисе

Хәзерге Арча районы Гөберчәк авылында 1907 елның 12 декабрендә Гафар исемле малай туа. Гади авыл малае өч ел мәдрәсәдә гарәпчә белем ала. Гөберчәк халкы элек-электән урман эше белән яшәгән. Шуңа күрә Гафар да кечкенәдән такта яру һөнәренә өйрәнеп, үскәч, шул эш белән шөгыльләнә, балта остасы, итекче булып өлгерә. Хәтта читкә чыгып, итек баса, аз булса да гаиләгә керем алып кайта.Армия хезмәте үтә. 1934 елда Фагыйлә исемле Кече Төрнәле кызына өйләнә. Матур гына яшәгәндә Бөек Ватан сугышы башлана. 1942 елда Гафар Гарипов фронтка китә. 1944 елда каты яраланып, бер тәүлек кар астында ята. Иптәшләре табып, госпитальгә озата. Дәвалангач, яраксызлык кәгазе белән өенә кайтарыла. Биш малай тәрбияләп үстерә. Үрнәк пекарнясында берничә ел икмәк пешерә. Ул урман эшендә булган кеше: урман чистарткан, печән чапкан, агач кискән. Колхозда балта остасы булып эшләгән. Кирәк чакта авылдашларына да булышкан. Җор телле, кече күңелле авылдашыбыз балаларны нык яраткан. Тыныч холыклы, эшчән, сабыр, уен-көлке сөйләшкән Гафар Гарипов балаларын да хезмәт белән тәрбияли. Аз сүзле, ләкин гаделлеге белән тирә-яктагыларның хөрмәтен казанган Гафар ага оста тегүче дә булган. Хуҗалык кирәк-яракларын тиз арада теккән. Өлкәнәйгәч тә башыннан эшләпәсен салмаган сугыш ветераны күрше-күлән белән дус-тату яшәгән, кеше күңелен күтәрүдән үзенә ләззәт алган. Хуҗалыгында мал-туар асрап, Гафар ага улларының гаилә корып, балалар үстерүенә сөенеп яшәгән. Ул 1987 елның 30 апрелендә вафат була. Гафар Гариповның биш малае да тәртипле һәм тырыш булып, әтиләре үрнәгендә намуслы хезмәт юлы үтеп, мул тормышта яшиләр һәм һәрчак аның турындагы истәлекләре белән бүлешәләр. Авылдашыбызның фашистларга каршы батырларча көрәшеп, сугыштан соңгы торгынлык елларындагы фидакарь хезмәте яшь буынга үрнәк, балаларына, онык-оныкчыкларына зур горурлык булып тора.

Халидә Габидуллина

Авылдашыбызның уңышлары

12 июнь көнне илебез халкы Россия көнен билгеләп үтә. Баштарак бу бәйрәмне Бәйсезлек көне дип атаган булсалар, хәзер, 2002 елдан, Россия көне дип йөртәләр. Кайда һәм нинди телдә сөйләшсәк тә, без шул Ватан балалары. Бу бәйрәм иртәге көнгә ышаныч өстәсен, киләчәгебез якты булсын, куйган максатларыбызга ирешергә көч-куәт бирсен, туган илебезгә мәхәббәт, горурлык хисләрен арттырсын, илебез тыныч булсын, барлык кешеләр дә сау-сәламәт яшәсеннәр.

Гөберчәк авылы Татарстанның халык язучысы Мөхәммәт Мәһдиев белән дан тотса, авылдашлары да зур үрләр яулый. Шуларның берсе – Хәмидуллина Фәридә Мөхәмәтнур кызы. Ул 1951 елда Гөберчәк авылындагы гади колхозчы гаиләсендә дөньяга килә. Гөберчәк башлангыч, Сикертән сигезьеллык, Казанбаш урта мәктәпләрендә белем ала. Кечкенәдән моңлы итеп җырлаучы кызны мәктәпне тәмамлауга авыл клубы мөдире итеп билгелиләр. Клубта концерт-спектакльләр куеп халыкның мәхәббәтен яулаган Фәридә Сикертән мәдәният йорты каршында оештырылган хорларда катнаша, хәтта телевидениедән дә чыгыш ясый. 1969 елда Фәридә Мөхәмәтнур кызы комсомол путевкасы белән Чаллы шәһәрен төзергә китә. Аның тырыш, намуслы хезмәте күп кенә мактау грамоталары, 1977 елда “За трудовую доблесть” медале белән бәяләнә. Гаилә корып, ике бала үстерә. Кырык елдан артык бер урында хезмәт куйган авылдашыбыз 1994 елда “Заслуженный работник Минтопэнерго России» исеменә лаек була. Ә 1998 елда “Россиянең хезмәт ветераны” исемен ала. Пенсиягә чыгып, балаларының, оныкларының уңышларына сөенеп, Фәридә Хәмидуллина Чаллы шәһәрендә яши. Авылдашыбызның уңышларына нык сөенәбез, аның белән горурланабыз, яшь буынга үрнәк итеп күрсәтәбез.

Фәридә Хәмидуллина – М.Мәһдиевнең “Исәнме, Кәшфи абый” повестендагы төп герой Кәшфинең прототибы Мөхәмәтнур Хәйбинның олы кызы. Мөхәмәтнур абый үзе дә “ТАССРның атказанган колхозчысы”, бер улы Россия дәүләтенең бүләкләренә ия, кече кызы Халидә Әхмәдиева “Татарстан Республикасының атказанган мәдәният хезмәткәре”.

Халидә Габидуллина,

М.Мәһдиев музее җитәкчесе.

 

Үлеп терелгән Габдрахман

– “Габдрахманыңның җырын яздырырга килгәннәр, Миңлебәдәр. Өйдә нишләп ятасың, урман буена бар! Ирең сукада җырлый-җырлый эшли. Казаннан килгәннәр”, – дип, Майтап апа өйгә килгән. Әтинең тавышы бик матур иде. Гел җырлый иде ул. Хәсрәтне күп күргән кеше моңлы була диләр. Бу сүзләр әтигә туры килә. Сугыштан кайткач, аңа басу сукаларга ике ат биргәннәр. Иртүк басуга киткән әтинең моңлы тавышы авыл өстендә яңгырап торган. Җыр тавышы булса, авылдашлар безнең әти икәнлеген аңлаган. Ул башкарган җырны Казаннан килеп, яздырып алып киткәннәр. Ул “Габдрахман” җыры дип атала.Зифа Басыйрова, Лена Бичарина, Таһир Якуповлар җырны гел җырладылар. “Габдрахман” җыры татар халык җыры дип башкарыла. Әни исән вакытында ул җырның сүзләрен бер дәфтәргә яздыртты. Ә дәфтәр һаман да саклана, дәфтәрдә җырның сүзләре, ә көе күңелдә саклана, – дип сөйли Рузалия апа Гайфуллина әтисе турында һәм җырның бер куплетын җырлап та бирде:“Сары сандугач баласын, кулларымда сайратам, күрер күзгә матур түгел, әллә нигә яратам”. Әти үзе сүзен чыгарган, шуларны көйгә салып башкарган. Бик моңлы булган ул. Аның моңы безгә дә күчкән.

Әтием Гайфуллин Габдрахман 1907 елда Гөберчәк авылында гади крестьян гаиләсендә туган. Бөек Ватан сугышына кадәр өйләнеп, өч баласы дөньяга килгән: Мәдинә, Нурзидә апалар, Габдразак абый. Әти сугышка беренчеләрдән булып китә. Сугышта берничә мәртәбә яраланган. Хәтта берсендә ул снаряд шартлаган урынга туры килгән. Шулвакыт әтинең бер күзе чыккан, ләкин өзелеп бетмичә, бер тамырында асылынып калган. Борыны чәрдәкләнгән, бер як җилкәсе яраланган. Җирдә аунап яткан әтине үлеләр арасыннан аралап алып, госпитальгә җибәргәннәр. Аңына килгәч, әти күзен тартып алган да, шинель кесәсенә салып куйган. Шул күз кесәдә кибеп, шинеле белән бергә туган нигезенә кайткан. Күпмедер вакыттан соң әтине кабат сугышка алганнар.

Әти белән авылдашыбыз Ибрай абый сугышта бергә булганнар. Бервакыт болар окопта утыра, ә фашистлар аталар икән. Шунда Ибрай абый: “Әйдә, бәр, бәр”, – дигән фашистларга. Чөнки пулялар гел яннарында сызгырып кына торган. “Бисмиллаңны укы, каян чыкан хәл ул?!” – дигән әти. “Без коммунистлар”, – дигән дә, шунда ук Ибрай абый һәлак тә булган. Моны сугыштан кайткач, әти әнигә сөйләгән. “Мин белгәннәремне эчтән укыдым, шуның белән генә исән калганмындыр”, – дигән ул.

Әтине бик аз хәтерлим, чөнки мин кечкенә, сугыштан соң туган бала. Күбрәк әни сөйләгән буенча беләм. Сугыштан кайтканда әтинең эчәгеләренә зур зыян килгән булган. Хәтта кендеге дә янда булган аның. Кешене исән калдыру өчен ул вакыттагы медицина хезмәткәрләре шулкадәрле зур хезмәт куйганнар. Снаряд шартлап, әтинең эченә эләккән. Госпитальдә аның тышка чыгып таралып торган эчәгеләрен кире эчкә урнаштырып, йөрерлек халәткә китергәннәр. Ул сугыштан кайтканда аның гәүдәсендә бер генә исән җире дә калмаган булган. Әз генә эшли башласа, хәле киткән. “Бераз ял итә дә, яңадан эшенә тотына иде”, дия иде әни. Авыр хезмәткә ярамагач, әти урманчы булып урнашкан. Анда да озак эшли алмагач, аның урынына әни эшләгән. Ә әти өй тирәсен карап торган.Ул арада әтигә бер-бер артлы җиде операция ясалган. Ахыргы операцияне әти күтәрә алмыйча, больницада үлгән. Шулай итеп, без алты бала бик яшьли әтисез калдык. Җитмәсә өебез иске иде. Әтинең яңа йорт төзисе килде, ләкин җитешмәде.

Әни алты бала белән тол калгач, тормышны ничек тә алып барырга кирәк иде. Абый Лесхоз урманчылыгына урманчы булып урнашты. Бераз эшләгәч, йорт салу өчен агачлар кайтартты. Шуны буралап, өй итеп күтәрер өчен акча кирәк, ә колхозда эшләгәнгә акча бирелмәде. Шуңа күрә абый, өй җиткезерлек акча эшләргә уйлап, себергә китеп барды. Күпмедер вакыттан соң хаты килде: “Озакламый кайтам, мин акча тупладым”, – дигән иде. Бер ай көттек, абый юк та юк. Бераздан аның үлгәнлеге турында хәбәр килде. Шул рәвешле, без кабат иске йортта калдык. Әни Гөлнәзирә апаны урманчылык эшенә урнаштырды, ә үзе колхозда эшләде. Урманчы булып апабыз унҗиде елхезмәт куйды. Хатын-кыз өчен бик авыр хезмәт ул. Абый кайтарткан бүрәнәләрне эшкәрттереп, бура буратып, әкренләпөйле булдык.

Өйдә ир заты булмагач, миңа мич чыгарырга да туры килде әле. Ничәнче еллар булгандыр, хәтерләмим: күрше авылдан бер миччене чакырттык, килде. Ләкин ул салмыш. Утырган көйгә ул әйтеп тора, мин мич өям. Шулай итеп, мичне ахырына кадәр эшләп чыктым. Без бер генә эштән дә куркып тормадык, тырышып эшләдек. Өлкән апабыз Мәдинә урман да кискән, урак та урган. Без авыл башында торабыз. Басулардан җыелган көлтәләрне безнең хуҗалык янына атлар белән төяп алып кайталар иде. Тимер тәгәрмәчле, кабинасыз трактор белән ашлык суга торган агрегатны безнең яндагы басуга алып киләләр. Берничә кеше өстән көлтә салса, кемнәрдер сугылган ашлыкны капчыкларга тутыра. Ашлыкның саламы агрегатның арткы өлешенә чыга. Аны берничә кеше кибәнгә өеп тора. Агрегатны “сложный” дип йөртәләр иде. Мәдинә апа шунда ялгыш бер аягын кыстырды. Ә урманчылык безнең гаилә өчен төп эш урыны булды. Чөнки башта әти, аннары әни, Габдразак абый, Гөлнәзирә апа һәм мин күп еллар урманчылык эшендә хезмәт куйдык. Ә Нурзидә апа Арча педучилищесында белем алып, гомер буе укытучы булып эшләде. Бөрлидә апам Казанга китеп маляр һөнәрен үзләштерде.

…Рузалия Гайфуллина утыз җиде ел Лесхоз урманчылыгында эшли. Мәктәпне тәмамлагач, әнисе Миңлебәдәр апа аны урман буйлатып, мамык шәлгә төреп, урманчылыкка эшкә илтә. Шулвакыттан соң күпме гомер узган. Унике чакрым араны көн дә җәяүләп үтеп йөрү яшьлеге белән сизелмәгәндер. Елның нинди көне булмый: яңгыры, җил-бураны. Әтисез үскән кыз авырлыкларга баш ими, үз-үзен яклап эшли һәм гомер кичерә. Иске Масра авылына кияүгә чыгып, гаилә кора. Кызганыч, бүгенге көндә Рузалия апа ялгыз, ире Рафыйк абый вафат.

Сугышның бөтен авырлыгын үз күзе белән күреп, аннан исән-сау кайта алган Габдрахман аганың бер кызы Нурзидә апа бүген Лесхоз авылында яши. Ул гомер буе балаларга белем биргән укытучы. Мин аның белән дә аралашып, аннан да әтисе турындагы истәлекләрен язып алдым.

–Әти төшкә кадәр өйнең морҗа башын чыгарды, ә төштән соң сугышка чыгып китте. Күпмедер сугышканнан соң әти яраланып кайтты: бер күзе чыккан, борыны чәрдәкләнеп, авызы кыйшайган. Госпитальдә беркат дәва алгач, аны өйгә кайтарып җибәргәннәр. Ләкин озак тормыйча аны кабат сугышка алдылар. Шулкадәр яралар белән ничек аны кабат сугышка алганнардыр: бер күзе юк, борыны җимерелгән, авызы кыйшайган, җилкәсе янтайган.Тәмәке тартса, төтене ике күз арасыннан чыга иде.Чәрдәкләнеп беткән борыныннан госпитальдә борын рәвеше генә ясап кайтарганнардыр, күрәсең. Әти кабат сугышка китте. Сугышның эчендә булгандыр ул,чөнки икенче кайтканда яраланмаган, тегелмәгән бер генә җире дә калмаган иде. Элеккеге яралары өстенә, бу юлы бөтен эчәгеләренә операция ясап кайтарганнар. Юан эчәгесе дүрт миллиметр гына өзелми калган булган. Аны ялгап, кендеген янга урнаштырып куйганнар иде.

Бервакыт безгә күрше авылдан бер солдат килде. Ул: “Иреңне үз кулларым белән күмеп кайттым. Габдрахманың үлде”, – дип, әнигә кайгылы хәбәр җиткерде. Без бу хәбәрне ишеткәч, елаштык. Мин бигрәк елак идем, әтинең үлеме турында ишеткәч, үкереп-үкереп еладым. Әни шулчак ачуы беләндерме, кайгыдандырмы, мине идән астына ыргытты. Мин уянганда караватта ята идем. Күрәсең, елый-елый мин шунда йоклап киткәнмен. Мине идән астыннан алып менеп, караватка салганнар. Әни үз-үзен кая куярга белмәде. Шулай итеп без кайгы эчендә калдык. Әнинең соңгы өмете сүнде.

Сугыш бетте, авылга берәм-берәм солдатлар кайта башлады. Кемнең генә әтисе яки туганы кайтмасын, барысын да авыл халкы белән бергә каршыладык. И-и куана идек. Ә өйгә кайткач елыйбыз, чөнки безнең әтинең үлгәнлегенә кара пичәтле кәгазь килмәсә дә, күрше авыл агае үлде дигән хәбәрен күптән ирештерде.

Сугыш чорында авылларда әллә ниткән караклар йөрде, шуңа күрә авыл халкы өй ишекләрен бикли торган булды. Без дә ишекне  бикләп йөрттек. Көз. Тышта пыскып яңгыр ява. Көн болытлы булгангадыр, караңгы тиз төште. Без, балалар, чоланга урын җәеп, тәгәрәшеп яттык. Безнең бик тә әшәке ата казыбыз бар иде. Ишегалдына чит кеше керсә, эт урынына ул ысылдый иде.Берзаман ул ыслый башлады. Ир кеше сөйләшкән тавыш ишетелде: “Аллага шөкер, бәрәңге дә утырткан булганнар”, – ди бу. Без әсәрештек. Ишек шакыдылар. Әни, куркынып, ишек артында кем булуын сорады. “Мин бу, Габдрахман”, — диде әлеге тавыш. Без барыбыз да куркып аягүрә бастык. Әни әйтә теге тавышка: “Син нинди Габдрахман ди?! Карактыр, хәзер үк чыгып кит! Габдрахманым үлгән инде. Күрше авылдан бер солдат килеп әйтте”, – диде. Без елаша башладык, нишләргә белмибез. “Мин исән, Бәдәр. Мине үлде дип кем әйтте? Мин яраландым гына. Госпитальдә яттым. Хәзер ярты кеше мин. Син мине кертерсеңме икән? Мин хәзер эшкә дә яраклы түгел”, – диде бу. Әни нишләргә белмичә, аптырап ишекне ачты. Ул вакытта ут юк. Караңгыда бер шәүлә күренде. “Мин инде, мин, курыкмагыз”, – дип кабат эндәште теге шәүлә. Әни якынрак килеп караса, әти бу! “Кертмимме соң! Син исән!” – дия-дия, әни әтине кочаклап алды. И-и, безнең шатланганны күрсәң, сүз белән генә аңлатып та булмый ул вакытларны. Куандык та, сөенечтән елашып та алдык. 1947 ел иде ул.

Шулай итеп безнең әти сугыштан исән-сау кайтты. Яраланган булса да, ул безнең белән иде. Без аның белән горурланып яшәдек, ул әйткәнчә эшкә өйрәндек, аның һәр сүзен тыңладык. Әти авыр эшкә яраклы түгел иде. Бер-бер артлы җиде операция ясадылар. Кызганыч, соңгы операция вакытында, 1956 елда, әтиебез вафат булды.

Без, биш кыз, бер малай үстек, бик дус-тату булдык.

Сугыштан соңгы еллар да бик авырлык, юклык, хәерчелек белән үтте. Ашарга ипи юк, бәрәңге дә юк иде бит. Көздән кырда калып өшегән бәрәңгеләрне язын җыеп, аннан умач шикелле ризык булдырып, шуны аш итеп ашый идек. Бер кечкенә генә вакыйга күз алдымнан гомер буе китми. Әнием белән синең әбиең Сәлимә апа бик каты еладылар. Ни өчен дисеңме? Элек басуда эшләүче тракторларга су илтәләр иде. Әни белән Сәлимә апа чиләк-көянтә белән иң ерак басуда эшләүче тракторга су илткәннәр. Кайтышлый басуның бер өлешендә җыелып калган вика күчен күргәннәр. Буш чиләкләренә шул виканы тутырып кайтканнар һәм бер ат караучыданшул виканы атларга бирелә торган фуражга алмаштырып бирүен үтенгәннәр. Ачлык еллары бит, икесенең дә өйдә балалары бар, ирләре юк. Әз булса да шул фураждан ипи пешереп, балаларына ашатасылары килгәндер. Ат караучы: “Ярты өегезне сатыгыз да, шул акчага ипи ашарсыз”, – дигән горур кыяфәт белән. Аның әйткән сүзләре әни белән Сәлимә апаны бик нык рәнҗеткән, шуңа күрә гарьләнеп еладылар. Теге абзый виканы атларга ашатса, берни дә булмас иде югыйсә. Ул заманның әшәке кешеләре дә күп иде шул. Кайнар күз яшьләре белән елаган шул вакыт гел күзалдымда тора…

…Истәлекләрне тыңлагач, интернеттан Зифа Басыйрова башкаруында “Габдрахман” җырын таптым. Тыңлыйм, ә үземнең күздән яшь ага. Гап-гади сүзләр, ләкин мәгънәсе, эчтәлеге хәзерге җырлардан нык аерылып тора.

Сугыштан кайтканнар бар, кайтмаганнар бар. Кайтканнары да алган яралардан озак яшәмәгән шул. Кайтмаганнарның бүген дә күпләре хәбәрсез югалганнар исемлегендә йөри. Ә авылдашыбыз башкарган  “Габдрахман” җыры һаман яңгырасын иде.

Халидә Габидуллина

Кызыксынучан малай

Җәйге каникулда балалар кунакларга йөри – кайсы авылда яшәүче әби-бабайга, кайберләре шәһәргә китә. Музейга кергән малай да Үрнәк авылыннан кунакка Гөберчәктә яшәүче әбисе Әлфия Шәйхиевага килгән. Әлфия апаның дүрт баласы, тугыз оныгы бар. Көнне ничек үткәрергә дигән сорау аларны борчып тормаган, кунак балалар музейга килгәннәр: Мөрәледән Гүзәл Әхмәдиева, туганнан туганы – Альмир Тахавиев. Альмирның мәдәни көндәлек белән килеп, музей белән танышканы бар иде инде. Бер кат экспонатларны карап чыккач, Альмирның балалар өчен куелган өстәлдәге төсле карандашларга күзе төште һәм сорап куйды: “Апа, рәсем ясасаң буламы?”. Була билгеле. Безнең Гөберчәк балалары музейга кереп, рәсемне еш ясыйлар. Алар төрле теманы яктырталар. Альмирның рәсемеңне ирекле темага яса дигәнгә җавабы әзер иде. Ул тиз арада карандашлар белән ак биткә нидер сыза да башлады. Мин читтән генә күзәтеп торам, кунак егет тиз-тиз генә рәсемен ясады да минем янга килде: “Апа, минем рәсем әзер!” Кулыма аның рәсемен алдым. Карыйм, экология темасын яктырткан. Зәңгәр күк йөзендә балкучы кояш нурлары Альмир ясаган пошины урман буйлап озата. Поши да ипләп кенә төрле төстәге чәчәкләр арасыннан урманга кереп бара. Рәсем астына Альмир “Берегите лес!” дип тә язып куйган. Бу баланың Лесхоз урта мәктәбендә белем алганлыгы әллә каян күренеп тора. Лесхоз мәктәбе экологик белем бирү буенча районда гына түгел, ә республикада да танылган мәктәп дип беләм.

Альмирның кызыксынуы да көчле булып чыкты: экспонатларга бәйле сораулар яудыра башлады, нигә бу такта чәй дип аталган, бу савыт ни өчен кулланылган, ә бусы ник тишек, бу таяк белән нишләгәннәр һ.б. Башлангыч сыйныф укучысының бу кадәр сораулар бирүе миңа бик ошады. Экспонатларның кайдан алынуын, ни өчен кулланылуын бөртекләргә туры килде. Үз чиратында Альмир да миңа читек һәм чабатага кагылышлы йола турында сөйләде. Бу турыда каян беләсең дигән сорауга ул: “Мин бер китаптан укыдым”, – дип җавап бирде.

Халидә Габидуллина,

М.Мәһдиев музее мөдире,

Гөберчәк авылы.

Язылмыйча калган китап герое

Телефоным чылтырады. Алдым. Авылдашым Гөлия икән. “Халидә апай, сине Арчадан бер абзый эзли. Әниләрнең өй телефонына шалтыратып, үз номерен калдырган. Хәбәрләшеп ал әле”, – диде ул. Әйткән номер белән шалтыраттым һәм телефонны көр тавышлы бер абзый алды. Хәлнең ничек икәнен аңлаткач, ул мине үзләренә чакырды. Килгәч сөйләрмен дигән сүзләрен ишеткәч, күңел түзмәде, шул көнне үк кичен хезмәттәшем Ленар Гобәйдуллин белән Арча станциясенә киттек. Адрес буенча эзләп таптык. Капкадан керсәк, ишегалдында торучы машина кузовында бер лампага охшаган әйбер күрдек. Сарай ишегеннән теге абзый килеп чыкты. “Мин Рәхимҗан абзагыз булам. Сезнең музей фондына менә нәрсә әзерләп куйдым. Бу элеккеге поездлардагы проводникларның лампасы. Өч төрле төстә”, – дип безгә лампаның эчләрен ачып күрсәтте, пыялаларының төрле төстә икәненә дә инандык һәм ул безне өенә дәште.

– Сеңелем, мин күптәннән синең белән очрашасым килеп йөрдем. Ни өчен дисеңме? Мин бит шофер булып эшләгән кеше. Кырык биш еллык стажым бар. Мөхәммәт абыйны күп тапкырлар авылына кайтарып куеп, аннан электричкага озаткан кеше. Аның белән күп нәрсәләр хакында сөйләшкән, гәпләшкән һәм аның кайбер эчке серләрен дә саклаучы кеше мин.

– Сезнең Мөхәммәт абый белән танышлыгыгыз ничек булды соң? Нәрсәләр сөйләштегез, нинди темаларны куерттыгыз икән очрашкач, – дим мин дә.

– Мин ун ел роно мөдиренең шоферы булып эшләдем. Сәет Газимович эшләгәндә Мөхәммәт абыйның ронога кайткалаганда күргәнем бар иде. Бервакыт хуҗам миңа электричка каршына төшәргә, Мөхәммәт абыйны каршы алырга кушты. Станциягә бардым. Электричкадан кешеләр төште. Халык байтак. Шулар арасында озын буйлы, чибәр кеше дә бар. Ул – Мөхәммәт абый. Йөз-кыяфәте, гәүдә төзелеше белән ул башкалардан нык аерылып тора иде. Шуннан машинага утырдык, каян кайтабыз дип сорадым. Көз көне иде ул. Юллар начар заман. Яңгырдан соңгы көн булгач, Курса авылы аша кайтырга булдык. Ул миңа үз язмышын сөйләп кайтты. Ләкин берничә мәртәбә авылына кайтканда ул миннән мәгълүмат алды. Кыскасы, мин Чирәм җирләрдә булган кеше. Шунда эшләгән чорларымны нәкъ ике тапкыр сөйләтте. Мөхәммәт абый, бер сөйләдем бит инде, тагы нигә кабатларга, дим. Юк, Рәхимҗан, сөйлә, мин синең турында китап язарга уйлыйм. Шуңа күрә бөтен детальләре белән, берни дә төшереп калдырмыйча кабаттан сөйлә, ди бу. Сөйләдем. Ул мине ни өчен якын итте. Мин бит Түбән Курса авылы егете. Шул авылныкы икәнлегемне белгәч, якташ икәнсең дип бик куанган иде.

Мөхәммәт абыйга сөйләгән тарихын ул безгә дә сөйләде:

– Мин Түбән Курсада туып-үстем. Әтием Гарифҗанны Бөек Ватан сугышына алдылар. Ул киткәндә безнең өй бик начар хәлдә иде. Үзе сугышка киткәнче әти өй бурасы буратып калырга кирәк дигән уй белән бүрәнәләр юнәтә. Үзен бәлки сугышка алмаслар дип тә уйлаган. Чөнки аның бер аягы аксак иде. Кушаматы да – аксак Гариф. Тимер юлда эшләгәндә шпал төшеп, аягы имгәнгән булган. Ләкин аны сугышка барыбер алдылар. Повестка китергәннәрен дә хәтерлим. Әни белән әби төне буе сохари катырдылар. Мин дә аларны карап утырдым, ләкин арганмындыр инде, йоклап киткәнмен. Иртән уянсам, өйдә беркем юк. Әби, әни, абыйлар әтине озатырга авыл башына чыгып киткәннәр. Менә әти турында шулкадәр генә беләм. Ул өйне төзергә өлгерми калды. Аның берничә хаты килде. Бер хатында әти болай дип яза: “Без Днепр елгасы буенда ятабыз. Елгада су түгел, ә кып-кызыл кан ага. Пулялар яңгыр урынына ява, солдатлар кырыла гына”. Менә шул хатыннан соң, әти һәлак булгандыр. Чөнки аның башка хаты килмәде. Без алты бала шулай итеп әтисез калдык. Мин дуңгыз көтүе дә көттем. Көтү көткән өчен сигез кило борчак оны бирделәр. Дуңгызларны көтү җайлырак, алар суга керәләр, яталар. Аларны куасы юк. Ат, сыерларны көтү авыррак. Югары Курса мәктәбенә экскурсиягә менәсе идек. Мин анда түгел, көтүгә киттем. Урып-җыю вакытында гел ындыр табагында булдык. Минем тормышымда эш шулай башланды. Җиде класс белем алгач, Үрнәк училищесында бер ел укып, андагы ДТ-54 тракторын, бөтен авыл хуҗалыгы техникасын өйрәндем. Училищены бетергәнлеккә аттестатны кулга бирмәделәр, бер укытучы җитәкчелегендә безне Казахстанның Чирәм җиренә җибәрделәр, уңыш җыярга. Ни өчен укытучы белән, чөнки моңарчы җибәрелгән егетләрнең күбесе качып кайтканнар. Анда эш авыр, киң-киң басулар, беркем юк, авыллар юк. Безне Күкчәтау өлкәсенең бер совхозына китерделәр. Кустанайга бик якын иде. Без эшләгән басулар совхоздан утыз тугыз километр ераклыкта. 1957 нче еллар бит ул. Чирәм җирдәге эшнең иң авыр чоры. Җирне казып эшләнгән землянкага урнаштырдылар. Алдагы килгәннәрдән бер гармун калган иде, шуны уйнап, бераз ял да иттек. Комбайнны трактор эстерәп йөри. Бункер ашлык белән тулгач, машиналар алып китә. Менә шуны Мөхәммәт абый миннән гел сөйләтте инде. Безнең бригадир хохол хатыны, калганнары да украиннар иде. Уңыш җыйганда күңелле инде, елга, тау шикелле әйберләр юк, тигез басу. Караңгы төшә башлагач, агрегатлардагы утларны кабызабыз, хәзерге кичке Казан урамнары шикелле, бөтен җирдә утлар яна. Ашлыкны үлчәү дигән әйбер юк, хезмәт хакы бары гектардан диделәр. Җил булгач, анда чык төшми. Без төнлә дә озак эшли идек. Җатка алты метрлы, полотносы унике метрлы иде. Шуны эш беткәч, салдырасың да,комбайннан ераккарак яшереп куярга кирәк. Шулай булмаса, икенчеләр килеп урлый икән. Бу турыда миңа эшкә тотынганчы ук бригадир аңлатып куйды. Урлатсаң, ач каласың, диде. Бер шулай бункер тулгач, туктадым да, бушатырлар әле дип кайтып киттем. Ярар. Иртән килсәм, бункер бушаган, аллага шөкер, машинага төягәннәр икән дип шатланып, көне буе эшләдем. Ул көнне дә арыганчы эшләнде, мин барында машина килеп җитмәде, бушатырлар әле дип тагы кайтып киттем. Икенче көнне иртән карыйм, бункер чип-чиста. Мин тагы шат. Өченче көндә башка басуда эшләдем. Төнгә бункер тулып калды, иртән килсәм, ашлык шул килеш. Бушатылмаган. Мин аптырадым. Ярар, машина килде, бушаттык. Эш барышында минем бер полотно өзелде. Ремонт кирәк. Тракторчы егеткә әйтәм, син комбайнның өстенә мен дә, анда ялгый торган әйберләр бар, алып төш, дим. Үзем астан сүтә башладым. Теге егет кычкыра, Рәхим, монда акча, ди. Ничек? Соңыннан әйттеләр инде, теге вакытта төнгә калган ашлыкны аерым кешеләр бушатып алганнар да, акчасын кыстырып калдырганнар икән. Мин шулай бераз акчалы да булдым. Менә шуларны сөйләгәндә Мөхәммәт абый башларын селки-селки: “Карале, Рәхим, элек карагы да “честный” булган икән бит”, – дип көлгән иде.

Совхоз Ишим елгасы буена ук урнашкан. Елганың бер өлешендә кырыклап совхоз сыеры, аннары бераз баргач, хатын-кызлар кер юалар, чөнки бераз гаиләлеләр дә бар иде. Шул елгадан бензовоз машинасы су суыртып, безгә кырга алып килә иде. Берара бик каты бетләдек. Землянканы җилләтеп булмый бит, юеш. Бөтен киемне бензинга салабыз, кайнар суда чайкыйбыз. Шулай итеп кенә беттән арындык. Мунча бар иде, ләкин бөтен кешегә берәү генә бит инде ул. Без унөч бригада эшләдек. Гел юынып та булмый иде, чират тими. Совхозда ике фин йорты бар иде. Берсе – директорныкы, берсе – контора. Пекарня эшләде. Клуб шикелле озын бер бина бар иде. Стенасы таш, түбәсе саламнан. Ут та юк бит. Урып-җыю беткәч, комбайннарның моторларын төреп куйдык, бераз чистарттык. Шуннан мине армиягә алдылар, өйгә дә кайта алмадым. 1958 нче ел. Шулай итеп минем армия хезмәте башланды.

Бервакыт Мөхәммәт абый кайткан, ләкин каршы алырга  мин туры килмәдем. Икенче шофер каршылаган. Шуннан Сәет Газимовичка әйтә икән: “Зинһар, Рәхимҗанны җибәр, миңа башка шофер кирәкми”. Ни өчен? Чөнки теге шофер Мөхәммәт абый машинага кереп утырганнан авылына кайтып кергәнче муллаларны сүккән. Ә бит Мөхәммәт абыйның әтисе дә мулла. Аннары язучы кеше янында күп сөйләшмиләр, ул сөйләгәнне тыңларга кирәк. Мөхәммәт абый армия тормышы белән дә кызыксынды. Отпускага кайттыңмы, дип сорады. Юк, булмады мин әйтәм. Бер гөнаһым булды, дим. Мәскәүдән техникаларны тикшерергә комиссия килде. Техниканы бик яхшы итеп әзерләгән идем, шуның өчен миңа ун көн отпуска бирделәр. Ләкин мине командир икенче батальонга машина белән ике көн агач ташырга җибәрде. Шуннан соң кайтырга тиеш идем. Эштән бик арып кайттым. Кайтсам, мине постка дежур итеп куйганнар. Киттем  инде, кая барасың. Мылтык тотып басып торам. Үтереп йокы килә. Һич түзәрлек түгел. Мылтыгымны читкә яшердем дә әз генә ятып алыйм дип, йоклаганмын. Мине алмаштырырга килгән солдатлар, эзләгәннәр, мине таптылар, ә минем мылтык юк. Бу бик зур “чп” инде. Мылтыкны яшереп куйган урыннан алдым, бу турыда берәү дә белергә тиеш түгел дип сөйләшенде, ләкин Лазарев дигән солдат бер иптәшенә бу хакта сөйләгән дә, анысы командирларга җиткергән. Шулай итеп мине гаупвахтага ун көнгә яптылар. Отпуск онытылды. Бер тәүлек утырдым. Шуннан мине чыгардылар. Агач ташырга тагы машина сораганнар икән. Шулай итеп гөнаһым өчен бер тәүлек кенә утырып калдым. Армиядән кайтуга авторотага шофер булып эшкә кердем. Шул елны ук безне Норлат районына чөгендер ташырга җибәрделәр. Салдакай (бәлки дөрес язмаганмындыр, ул авыл кешеләре мине гафу итсеннәр-авт.) дигән чуаш авылы иде. Норлатка сигез чакрым. Шул авылның бөтен чөгендерен бер үзем ташып бетердем. Минем тәҗрибәм дә юк. Шоферлар иң ерак авылларны диспетчер аша сайлап алып бетергәннәр. Чөнки тонна километр җыярга кирәк. Ай ярым эшләдем. Колхоз рәисе миңа әйтте, җир башыннан эшне башла, самагон тотып килерләр, минекен генә кайтар инде дип ялынырлар, ләкин чиратсыз берсен дә төятмә. Мин нәкъ шулай эшләдем дә. Бер шофер мине өйрәтеп куйды, үз яныңа ике кеше ал. Алар синең йөгеңне кирәк вакытта кул белән тиз генә бушатырлар, диде. Норлатның шикәр заводында машиналар чираты булса, икенчерәк җиргә китеп, теге ике грузчик минем йөкне бик тиз кул белән бушатып бетерә иде. Мин шуның белән алдырдым да инде. Бервакытта да кешесез заводка бармадым. Чиратсыз бары тимерчегә генә чөгендерен төяттем, чөнки ул миңа тәгәрмәчләргә чылбырлар ясап бирде. Авылның олысы-кечесе кырда, чөгендер җыйды. Беренче эш көнен бетереп авылга кайтканда мине бригадир каршы алды. Ул – хатын-кыз иде. Янында чуаш кызлары. Исемең ничек диләр. Мин Рәхим, дип җавап бирдем. Бөтенесе дә Роман икәнсең диделәр. Шулай эшләдек. Беркөн кызлар әйтә, Роман, бүген концерт була, иртәрәк кайтырбыз. Мин ризалаштым. Төяделәр, мин заводка тапшырырга киттем. Кайтсам, клуб алдында халык. Мин кайтмыйча рәис бер генә кешене дә клубка кертмәгән икән. Ул алгы рәттә өч урын калдырган: миңа һәм минем янда эшләгән ике грузчикка. Менә безгә хөрмәт ничек иде. 4 ноябрь көнне йөк төяп Норлатка барсам, безнең машиналар җыелганнар, кайтырга диләр. Кемдер машинасын карый, кемдер башка эш белән мәшгуль. Мин эшләгән авылыма кайттым, әйберләрем шунда калды бит. Бөтенесе җыелганнар, мине көтәләр икән. Һәм миңа ялыналар, зинһар, бер генә көнгә кал, күп калмады, бетерик инде диләр. Шуның кадәр ялынуга мин түзмәдем, калдым. Бата торган бер урын бар иде, анда дизель тракторы куйдылар. Көне буе эшләдем. Тагы бетмәде. Кайттым, колхоз рәисе каршы алды. Роман, ди, яз көне авылның морҗа башы буенча чөгендерне бүлеп бирәбез, җәй буе алар шунда эшлиләр. Аларга хезмәт хакы бары шушы тапшырылган чөгендердән генә түләнә. Суыткач, чөгендер бәясе төшә, аларның хезмәте тагы югала. Шуның өчен тыңла сүземне, ди, бетерик, күп калмады бит. Шундый итеп ялына, мин бит яшь егет, бирештем, рәиснең сүзен тыңладым. Аның белән ай буе сөйләшергә җай булмаган иде. Ә монда ул зинһарлап, миңа эшнең нидә икәнлеген аңлата. Иртүк кырга барсам, бөтен кеше чөгендер өеме янында. Көндезгә тавык пешергәннәр. Аны ашадык та, тагы эшкә тотындык. Иң соңгы рейсны фонарь тотып, кузов монда диеп кычкырып торып, төятеп бетердем дә, Норлатка киттем. Шулкадәр арып кайтканмын, яттым да йокладым. Квартирада иртә белән торсам, бөтен авыл халкы капка төбенә җыелган. Шаккаттым. Чыксам, машина кузовы жум(чөгендер бардасы) белән тулы. Миңа күчтәнәч итеп авыл халкы төне буе чиләкләп жум ташыган, дүрт капчык бодай, бер капчык симәнке куйганнар. Бөтен халык рәхмәт укыды. Машинаның су, майларын карыйм дип кабинаны ачтым, урындык терәген кузгалтсам, анда шешәләр. Кайсы иске бияләйдә, кайсы оекбашка киертелгән. Самагон тутырганнар. Рәис кабинага бер капчык песок салды. Дизель тракторчысы әйтә, Роман, безнең колхоз рәисенең беренче тапкыр бүләк ясавы, ди. Ул сине бик нык сынап, карап йөрде. Алайса, килгән шоферлар хуҗалыкларга утын, печән артыннан йөреп, чөгендер кырда кала иде. Ә син алай эшләмәдең. Шуңа күрә рәис сине бик хөрмәтләде дә инде, ди. Үзең ташыган чөгендердән бу песок дип шаккатырды. Бөтен халык авыл башына кадәр җырлый-җырлый мине озатты. Мин ноябрьнең алтысында кайттым. Норлаттан мактау грамотасы да җибәрделәр. Хезмәт хакы тонна километрдан була дигәннәр иде, ә чутлаганнар тапшырылган тоннадан. Шуңа карап, безгә песок җибәргәннәр. Иң күбе миңа язылган – 58 кг. Башкаларга ун, егерме, бик күп булса, утыз биш. Мин шуның илле кгын алдым, калган сигезен калдырдым. Мөхәммәт абыйга бу хакта да сөйләдем бит инде. И, Рәхимҗан, чуашлар ничек хөрмәтләгәннәр бит сине, хезмәтеңне бәяли белгәннәр, ди. Үзе көлә.

– Рәхимҗан абый, син Мөхәммәт абыйның китапларын укый идеңме?

– Юк шул. Бер кайткан вакытта Сикертән белән Гөберчәк арасында баттык. Кызыл балчык, яңгырдан соң иде ул. Мөхәммәт абый кире Сикертәнгә кайтырга, аннары Казаклар авылы аша ат юлыннан көчкә Гөберчәккә кайтып җиттек. Ә киткәндә басу юлы җилләгәндер дип, Масра авылы аша киттек. Әллә Масра белән Казанбаш авыллары арасы, әллә Казанбаш белән Арча арасымы, хәтерләмим. Барабыз шулай кырдан. Үзәнлерәк җир, Мөхәммәт абый кисәк кенә миңа тукта, диде. Мин туктадым. Машинаның ишеген ачты да карап торды. Шуннан, әйдә кузгалыйк, ди. Кузгалдык. Ни өчен туктатуы турында сөйли башлады. Рәхимҗан, ди, мин бик авыр заманда укыдым. Тамак туймый, авылга кайтасың, анда да ашарга юк. Әни нәрсә булса да хәстәрләп биреп җибәрә иде инде. Укудан кайтканда, хәле булмагачтыр инде, шушы урынга килеп җиткәч, җиргә сузылып ятып ял итә идем, ди. И өзгәләнде шул вакытта Мөхәммәт абый, ник болай булды соң бу, ди, ник бер тапкыр да шушы юлдан кабат кайтырга уйламадым икән мин. Бу кырны тигезләп, иген чәчкәннәрдер дип уйладым бит, ди. Үкенде, өзгәләнде инде ул. Нишләтәсең? Бу сиксәненче еллар булдымы икән. Шуннан соң мин аның белән очрашмадым инде. Әгәр дә кабат очрашкан булсак, ул тагы нәкъ шул юлдан кайтуны сорар иде. Поезд килгәнче үзенең укыганда күргән михнәтләрен сөйләде дә сөйләде.

– Тагы нәрсәләр сөйләде, Рәхимҗан абый?

– Ә, юк, ул сөйләгән бөтен серне сезгә чишеп булмый шул. Мин аңа сүз бирдем бит. Шуңа күрә аның серләрен чишә алмыйм. Рәхимҗан, монда сөйләшкән монда калсын, яме, диде ул. Мин сөйләгәннәрне кулланып, Мөхәммәт абый китап язарга тиеш иде. Җитешмәде, бәлки каралама рәвешендә язган да булгандыр.

Рәхимҗан абзый зиһенле, хәтере яхшы икән. Аңа инде сиксән ике яшь тулган. Шундый булса да күңеле көр, сөйләшеп утырырга да яхшы әңгәмәдәш икәнлеген аңладым, ләкин каты төшле чикләвек булды Рәхимҗан ага. Һич ватып, серләрен чиштереп бетерә алмадык.

Халидә Габидуллина,

М.Мәһдиев музее мөдире,

Арча районы, Гөберчәк авылы.

Аудио


Башка язмалар
вход
Яндекс.Метрика