"Казан арты" музее

Матбугат белән танышып утырганда Рәшит Фәтхрахмановның Мөхәммәт Мәһдиев белән әңгәмәсен укып чыктым. Авторы безнең район кешесе икән. Язучы турында күбрәк мәгълүмат аласы килгәнгә, ирем белән Ташкичү авылына юл тоттык. Ташкичү – республикада билгеле авыл.

– Беренче тапкыр Мөхәммәт абыйны уналты яшемдә күрдем, – дип истәлекләре белән уртаклашты Рәшит Фәтхрахманов. – Мин аның ул вакытта язучы икәнен белми идем. Әтнә техникумының беренче курсында укыган чагым. Мөхәммәт Мәһдиевнең “Ялкын” журналында Искәндәр турында хикәяләре чыкканын гына беләм. Ул техникумга студентларга лекция укырга килде. Без андый очрашулардан качарга тели идек. Бу юлы ниятебез барып чыкмады, мәҗбүри рәвештә актлар залына кереп утырдык.

Мөхәммәт абый беренче мизгелдән үк авызына каратты. Аның сөйләвен без тын да алмыйча тыңладык. Бигрәк тә Һиндстанда булганын сөйләве хәтергә нык уелып калды. “Без – кырык беренче ел балалары” әсәреннән өзекләр дә укыды. Менә шул мизгелдән мин аның иҗатына гашыйк булдым. Ул әсәрне укыганда көлдек тә, моңсуландык та. Очрашуда тагын бер хикәясен укыды әле ул. Анысын да бик кызыклы дип кабул иттек.. Чөнки автор үз әсәрен җиренә җиткереп укый, аны халыкка җиткерә белә.

Очрашудан соң ук китапханәгә барып, “Без – кырык беренче ел балалары” китабын алдым. “Казан утлары” журналында чыккан әсәрләрен укып, күзәтеп бара башладым. Өйдә “Фронтовиклар” әсәре булган икән. Аны да укып чыктым.

Пединститутка укырга кердем. Мин – бераз ялкаурак кеше. Шуңадырмы уку чорында лекторның беренче лекциясендә генә булам да, башкасына йөрмим, ләкин имтиханнарны “бишле”гә биреп бардым. Минем ике яраткан урыным бар иде: Бауман урамындагы китап кибете һәм китапханә. Үземә кирәкле мәгълүматны мин шуннан ала идем. Хәтерем әйбәт, укыйм, хәтергә уела һәм мин шуның белән имтихан бирәм.

Минем бөтен фәнни-курс эшләрем Мөхәммәт Мәһдиев иҗаты буенча булды. Икенче курста “Мөхәммәт Мәһдиев әсәрләрендәге геройларның эчке дөньясы” дигән фәнни эш яздым. Бик ошаттылар. Бу хезмәтем белән Уфага да бардым. Фәнни җитәкчем Казан дәүләт университетында үтә торган конференциягә җибәрмәкче булды. Ләкин Мөхәммәт Мәһдиев үзе шунда эшләгәч, килешеп бетмәс, дип җибәрмәде. Бер елдан соң шул ук эшем белән университетка бардым. Россия буенча җыелган студентлар арасында үткәрелгән конференциядә сөйләргә чыктым. Мин чыккач, Мөхәммәт абый утырган урыныннан торып, аудиториядән чыгып китте. Конференция беткәч, Мөхәммәт абый минем янга килде, таныштык. Кайсы яктан булуым белән кызыксынды. “Синең сөйләгәнеңне ишек ярыгыннан тыңлап тордым”, – диде. Җитәкчем килешеп бетмәс дисә дә, минем өчен авторның конференциядә булуы горурлык сыман тоела иде.

Дүртенче курста Казанның 10 нчы интернат-мәктәбендә практика үттек. Шул чорда студент класстан тыш чара оештырырга тиеш иде. Мин очрашуга Мөхәммәт абыйны, Фәүзия Бәйрәмованы чакырдым. Бу очрашуга Мөхәммәт абый авылда яшәүче Равия апасын да чакыртып китерткән иде. Хәтта шул очрашу мизгелләре фотоларда да сакланып калган. Башта балалар чыгыш ясады. Мөхәммәт абый чыгыш ясаган һәр баланың кайсы районнан килгәнлеген әйтеп утырды. Ул аларны сөйләмгә карап аера икән. Шул вакыттан соң мин дә кешенең сөйләменә игътибар итеп, аларның кайсы район вәкиле икәнлеген аера башладым.

Диплом эшен дә Мөхәммәт абыйның иҗаты буенча алдым. Хезмәтемнең бер өлешен “Мөхәммәт Мәһдиев иҗат лабораториясе” дип атадым. Ул бик яхшы бәя алды. Хәтта “Казан утлары” журналында бастырырга бирергә кирәк дигән тәкъдим булды. Ләкин мин яшьлегем беләндерме, кызыксынмадым. Аспирантурага калырга дигәннәр иде, мин Арчага укытырга кайттым.

Минем Кенәр мәктәбендә эшлисем килгән иде, ләкин район мәгариф бүлеге мине Сеҗе мәктәбенә җибәрде. Мәктәптә директор урынбасары, оештыручы итеп куйдылар. Минем теләгем бары укыту гына иде. Ләкин нишләмәк кирәк, эшләдем. Классташ тыш чаралар оештырырга кирәк. Укучылар белән Мөхәммәт абыйны очраштырырга уйладым. Бу гади генә очрашу түгел, ә Мөхәммәт абыйның үз авызыннан мәгълүмат аласым килде. Казанга барып, аны шәхсән үзен күреп, очрашуга чакырдым. Ул риза булды. “Вакыйф белән кайтырмын”, – диде. Вакыйф Нуриев – Нәкыя апаның улы, язучы, аның эш урыныннан машина алып кайту мөмкинлеге бар иде. Ләкин кайтасы көндә Вакыйфны Мәскәүгә укырга җибәргәннәр. Мөхәммәт абый кайта алмый калды. Май ае җиткәч, хәбәрләштек, ул кайтты. Укытучылар коллективында Мөхәммәт абый белән педучилищеда укыган Әхмәт абый бар иде. Никтер ул Мөхәммәт абыйны чакырганымны өнәп бетермәде. Ә очрашу шул хәтле мәгънәле, кызыклы һәм һәркем өчен файдалы булды. Укучылар язучыга язма рәвештә сораулар әзерләделәр, ә Мөхәммәт абый бик шатланып җавап бирде. Соңыннан Әхмәт абый миңа: “Рәшит, мин ялгышканмын. Тәрбияви яктан бик тә әһәмиятле очрашу оештырдың”, – дип, минем хезмәтемә бәя бирде.

Мәктәптә эшләп йөргән көннәрнең берсендә. институттагы фәнни җитәкчем Фәрит Хатыйпов мине кафедрага эшкә чакырды, шунда аспирантурага да керергә мөмкинлек була, диде. Ләкин минем авылда әнием авырый иде. Шулай итеп мин авылда кабат эшкә калдым. Шулай да аспирантурага кердем. Чит тел белән генә бераз авырлык булды, чөнки ул фән белән мин таныш түгел идем. Немец телен бераз беләм, шул ярдәм итте. Анда имтихан вакытлары бик мавыктыргыч булды. Аспирантурада укыганда “Прозаикларның иҗат лабораториясе” темасын алдым. Язучыларның үзләре белән аралашып язарга кирәк иде. Берничә язучы миңа язмача җавап бирде, ә Мөхәммәт абый: “Очрашып сөйләшербез”, – диде. 1991 елның августында аның белән очраштым. Байтак вакыт сөйләштек. Шул әңгәмәне мин газетага бирдем. Ул басылып чыкты. Соңгы тапкыр күзгә-күз карап сөйләшү, очрашу шул булды.

Вафат булган көнен дә хәтерлим. Күршедә генә йорт салабыз. Анда гади авыл кешесе, әдәбияттан ерак торганнар эшли иде. “Мөхәммәт Мәһдиев вафат булган. Ишеттегезме?” – дигән сөйләшү булып алды. Бүтән язучы булса, бәлки, белми дә калырлар иде. Ә гади кеше, аның иҗатын яратып укыганга, вафат булганын белеп кайгырды.

Рәшит әфәнде әдәбият өлкәсендә бик тә белемле, сөйләшергә яратучы кеше, тыңларга рәхәт. Ул аспирантурада белем алу вакытында булган кызыклы мизгелләрнең һәр детален хәтерләп, бөртекләп сөйли. Дөньяви яңалыкларны да яхшы белә. Үз эшенең остасы икәнлеге күренеп тора. Рәшит абый газетага язмалар әзерләү, хуҗалыктагы эшләрне башкарырлык итеп вакытны бүлеп куйган. Мин ирем белән киләсе вакытта ул бәрәңге казырга тиеш иде. Рәхмәт, вакытын безгә бүлеп бирде. Без килгәндә яңгыр сибәли иде, барыбер бәрәңгесен казый алмаган булыр иде, икенче көнне язма героема бәрәңге казырга мөмкинлек биреп, ялтырап кояш чыкты.