"Казан арты" музее

Мөхәммәт Мәһдиевнең “Торналар төшкән җирдә” әсәрендә “Герман җире – яшел үлән” дигән бүлек бар. Анда ул: “Герман” диюгә авылның өч карты искә төшә: болар метр да ун сантиметр биеклегендәге Әптел карт, ул гомер буе үзенең “Ярманда плин булып” ятканын сөйли иде, икенчесе – аз сүзле, чиста йөзле Хәнәфи карт – әсирлектә газап чигеп ятканда укымышлы егетләрдән танцыга өйрәнеп кайткан кеше һәм өченчесе – кызыл сипкелле, җирән сакаллы Хәйрулла абзый иде…”, – дип яза. Әсирлектә булып, бию өйрәнеп кайткан Хәнәфи картның оныгы Мәдинә апа хәзерге вакытта Түбән Кама шәһәрендә гомер итә. Авылдашларыбызның Бөек Ватан сугышы чорындагы хезмәтләрен, тормыш-көнкүрешләрен өйрәнеп, истәлекләрне интернетта чыгара башлагач, Хәнәфи картның оныкчыгы Гөлназдан бабасы турында әнисе бәян иткән истәлек килеп иреште. Шулар белән танышыйк әле.

1884 елда туган Хәнәфи 1914 елда хатыны Фәйрүзәне, дүрт малаен – Рәхимулла, Исламгали, Миңзыя, Нурмөхәммәтне калдырып, Беренче Бөтендөнья сугышына китә. Сугышта Хәнәфи яралана. Аларның гаскәрләре чигенергә мәҗбүр була. Яралылар дошман ягында калалар. Шулай итеп ул әсирлеккә эләгә. Әсирлектән котылып, бары 1920 нче елда гына туган авылына кайта. Соңрак әсирлектәге авырлыкларны, кимсетүләрне, авыр эшләрне, ачлыкларны сөйләп бетерә алмый. “Бака тотсак сөенә идек, аяк чорнавына яшереп куя идек тә, азрак тынгач, ашый идек”, – дип сөйли ул өйдәгеләренә. Хәнәфи сугышка киткәндә хатыны бишенчегә авырлы булып калса, ул кайтканда каршы алган кызы Кафиягә биш яшь тулган була. Миңзыя исемле улы кечкенә вакытта ук үлә. 1921 елның сентябрендә Галиясе, 1923 елда улы Госман туа. Тыныч һәм ипле генә гомер иткән гаиләгә зур кайгы килә: җиде баласын ятим, ирен тол калдырып, 1933 елда Хәнәфинең хатыны Фәйрүзә үлеп китә. Әнисез калган балаларны таркатмыйча, ашатып, киендереп, кеше итеп тәрбияләү Хәнәфи өстенә йөкләнә. Бу бурычны ул үти һәм Бөек Ватан сугышы башлангач, Хәнәфи улларын сугышка озата: Нурмөхәммәте 1942 нче елда яраланып, әсирлеккә эләгә, шунда үлә, Госманы танкист булып хезмәт итә, 1944тә ул да һәлак була. Рәхимулласы, Исламгалие сугыштан исән-сау кайтып, матур тормыш корып, балалар үстерәләр. Бер ата йөрәгенә никадәр кайгы-хәсрәт өелә. Ләкин Хәнәфи сабыр холыклы ир-ат буларак, ил белән килгән кайгыны башка авылдашлары белән бергә күтәрә. Йөрәге сыкраса, аны эш белән баса: әвеслектә эшли, кырдагы хезмәттән дә читтә калмый. Ул бик юмарт, мәрхәмәтле, кече күңелле, кешеләрне кызганучан ир-ат була. Хәнәфи яшьтән итек баса, өч баш умарта тота. Итек басуы гаиләсенә бераз керем кертсә, умарта кортлары еллык бал белән туендыра. Җәй көннәрендә ул урман эшләренә йөри. Хуҗалыгындагы малларына печәнен чабып, кышлыкка утынын хәстәрли. Итек бастырырга килгән ялгыз хатын-кызлар: “Хәнәфи абзый, азрак көтеп тор инде, бирергә акча юк”, – дисә, ул: “Ярар, бирмәссең, Алла ризалыгы өчен дога кылырсың”, – дия торган була. Шулай итеп бик күп кешеләрнең рәхмәтен ишетеп яши.

Иске Масра авылыннан ире үлеп, алты малай белән калган бер хатын көн дә, капчыгын асып, Гөберчәккә хәер сорап килә торган була. Ул кеше өенә керми, берәр сынык ипи чыгарып биргәнче баскыч төбендә көтеп утыра. Кызы ипи пешергәндә Хәнәфи карт ипине ул хатын өчен дә пешертә.

Хәнәфи бик укымышлы кеше була. Гарәпчә укый-яза белеп, өендә озын шүрлек тулы дини китаплар, Коръән китаплары саклый, аларны һәрчак укый. Авылда Сөнгатулла мулланы (Мөхәммәт Мәһдиевнең әтисе) кулга алганнан соң, яңа туган балаларга исемнәр куша, никах укый, Коръән ашларын алып бара. Дин юлында булганы өчен аны да эзәрлеклиләр. “Әти йөри күрмә, төрмәгә алып китәрләр”, – ди аңа кызы Галия. “Алла язмаган эш булмас, кызым. Уку миңа Сөнгатулланың васыяте, мин аны ташлый алмыйм”, – ди карт. Сөнгатулланың: “Хәнәфи, мине бик куркыталар, алып китүләре бар, син дини эшләрне ташлама инде, авыл халкы динсез булмасын”, – дип әйткәне була. Авыл мулласының гозерен үти ул.

Тыныч холыклы Хәнәфинең балалары бер-бер артлы гаилә кора, балалар үстерә. Ләкин Галиясенең сугыштан яраланып кайткан ире Шәяхмәт кызы Мәдинә туганчы ук вафат була. Тол калган, артельдә тегүче булып, соңрак колхозда эшләгән Галия әтисе янына, төп нигезгә кайтып яши. Хәнәфи карт кичләрен итек басканда оныгы Мәдинә аның каршында йон язарга һәм бабасы сөйләгәннәрне дикъкать белән тыңларга ярата. Кызганыч, Мәдинә ханым бабасы сөйләгән истәлекләрнең барысын да хәтерләми, чөнки балалык белән ул аларны күңеленә сеңдереп бетерә алмаган.

Авылдашыбыз урын өстендә биш ай авырып ятып, 1957 елның җәендә 73 яшендә вафат була. Герман җирләрендә әсирлектә булган, Бөек Ватан сугышында сөлектәй ике улын югалткан авылдашыбызның балалары тәртипле, матур тормыш төзеп яшәделәр. Исламгалие әтисе юлыннан китеп, дин өлкәсендә булды, колхоз рәисе, бригадир булып эшләп, тәртипле балалар үстерде. Рәхимулласы авылыбызда тегү артеле оештырып, аның цех җитәкчесе булып эшләде. Аның уллары – көрәшчеләр, кызлары сылу гәүдәле, чибәрләр иде. Ә Кафиясенең уллары, кызлары шулай ук уңганлыклары, киң күңелле булулары белән авылдашларыбызның хөрмәтен казанып яшәделәр.

Хәнәфи картның кызы Галия баласына җиде яшь тулганда авылдашы Гыйльмуллага кияүгә чыга. Аңарчы, тол хатын буларак, сугыштан соң аны бик еш урман кисү эшенә җибәрәләр. Ул чорда кызы Мәдинә бабасы Хәнәфи белән өйдә кала. Ә нарасые әнисен бик юксына, сагына. Бу хәлләр Галиянең Гыйльмуллага кияүгә чыкканчы дәвам итә. Галия – бик чиста, пөхтә, ипле, төгәл, күрше-тирәсе белән тыгыз элемтәдә булып, ярдәмләшеп, киңәшләшеп яши торган хатын, колхозда төрле эштә эшли. Соңрак ул авырый башлый, шуңа күрә колхозда эшләүдән туктый. Ә 1984 елда кинәт кенә ире вафат була. Кызын кияүгә бирә, оныклары туа. Аларга сөенеп, мул тормышка шөкер итеп яши.

Галиянең кызы Мәдинә кечкенәдән оялчан, аз сүзле булса да, бик сәләтле, укымышлы, нечкә күңелле булып өлгерә. Ул кечкенәдән оста итеп рәсем ясый, шигырьләр яза, мәктәптә яхшы укый. Мәктәпне тәмамлауга, укытучылар җитмәү сәбәпле, роно аны Балтач районы Кенәбаш мәктәбенә укытучы итеп җибәрә. Казан педагогия институтының физмат факультетын 1970 елда читтән торып укып тәмамлый ул. Арча район мәктәпләрендә математика укытучысы булып эшли. Кияүгә чыккач, Казанга күченә. Анда да алган белгечлеге ярдәмгә килә: ул заводта хәрби детальләрне тикшерү хезмәтендә эшли. Авыл баласы булганга, рус телендә акцент белән сөйләшермен дип, мәктәптә эшләргә ояла. Озак тормый, гаиләсе белән Түбән Кама шәһәренә күченеп, бүген шунда яши. Анда ул Шин заводында мастер булып эшли. Мәдинә апа соңгы елларын үз янында яшәгән әнисен 1998 елда югалтса, быел ирен җирләгән. Куанычы булып ике кызы, оныклары аны сөендереп, шатландырып яшиләр. Авылда дин тәрбиясе алып барган Хәнәфи картның җаны тынычтыр дип уйлыйм, чөнки оныгы дини белемен үстерү өлкәсендә белем ала, догалар укый, сүрәләр өйрәнә, Коръән китабын гарәпчә укый, бишвакыт намазын, уразасын калдырмый. Догаларны кызларына, оныкларына да өйрәтә.

Мәдинә апаның истәлекләре әле моның белән генә бетми. Юлда йөргән кеше буларак, Мөхәммәт Мәһдиев белән еш очрашкан, аралашкан. Аның турында сөйләгән хатирәләре дә кызыклы дип уйлыйм.

“Мөхәммәт абый белән еш аралаша идек. Ул Казаннан поезд белән Курса станциясенә кайтып, шуннан жәяү төшә. Авылдан киткәндә дә шуннан китә. Безнең өй юл өстендә булгач, ул безгә – классташы Гыйльмулла абый янына еш керә иде. Озаклап сөйләшеп утырганнары хәтердә. Ул безнең авыл кешеләре турында югары фикердә булды.

1971 елның җәендә Кафия апа кызы Кифая белән Арчага барырга чыктык. Машиналар, юллар юк вакыт. Аргы яктан машина китә дигәч, мәктәп янына чыктык. Түбәле машина китәргә тора, без йөгереп менеп утырдык, түрдә Мөхәммәт абый белән Лилия апа утыралар. Мөхәммәт абый: «Кызлар, сезнең ирләрегез кая соң?» – дип, көлеп сорады. Мин дә шаяртып: «Мөхәммәт абый, безне ирләр ташлады бит», – дидем. Мөхәммәт абый, шундый горур тавыш белән: «Безнең Гөберчәк кызларын ирләре ташламаслар!» – диде. Лилия апа, йөрәгеннән чыккан тавыш белән: «И, и, булды инде шул Гөберчәк кызлары!» – диде. Мөхәммәт абый безнең авыл кызлары турында бер генә әйтмәгәндер күрәсең, бәлки гел мактагандыр.

Мөхәммәт абый “Торналар төшкән җирдә” әсәрендә әтием ягыннан булган аз сүзле, ярдәмчел әбием Майҗамал турында да язды. Аның халык табибы булуы, хәтта үзенең дә ярдәм сорап аңа мөрәҗәгать итүе хакында язып калдырды”, – дип истәлекләре белән бүлеште Мәдинә апа.