"Казан арты" музее

5 июнь – Бөтендөнья  әйләнә–тирә  мохитне  саклау, ә  Россиядә экологлар  көне буларак билгеләп үтелә. Шул уңайдан үзем төшергән фотолардан  “Мин табигатьне яратам” дип  аталган  күренешләр тәкъдим итәм. Табигатьне саклау һәркемнең изге бурычы.

                                                                           Шәфигулла Гарипов

6 июнь – Александр Сергеевич Пушкинның туган көне, аның тууына 222 ел. Һәр елны бу көн Россиядә Рус теле көне буларак билгеләп үтелә. Рус теле – безнең илебездә яшәүче күпмилләтле халыкның үзара аралашу теле. Илебезнең барлык мәктәпләрендә дә рус теле төп фән буларак укытыла, урта мәктәпне тәмамлаучы һәр укучы рус теленнән бердәм дәүләт имтиханнары тапшыра.

      Рус әдәбиятын Александр Сергеевич Пушкиннан башка, татар әдәбиятын Габдулла Тукайдан башка күз алдына китереп булмый. Тукай һәм Пушкинның тормыш юллары да, иҗади эшчәнлекләренең дә охшаш яклары күп. Икесе дә – бөек шагыйрьләр, бик аз гына яшәп тә бай әдәби мирас калдырган шәхесләр. Тукай да, Пушкин да әсәрләрен халык авыз иҗатына нигезләнеп язганнар,  балалар өчен язылган әсәрләрендә табигать күренешләренә зур өстенлек биргәннәр. Табигать ул – Ватан, Туган як, Туган ил, туган халык, туган туфрак булуын  әдәбият сөючеләргә төшендергәннәр.

Татар халкының бөек шагыйре Габдулла Тукай рус шагыйре Пушкинның иҗатын тирәнтен өйрәнә, аның иҗатына соклануын белдереп шигырьләр яза. Ул “Бер татар шагыйренең сүзләре” шигырендә: “Пушкин илә Лермонтовтан үрнәк алам, әкрен-әкрен югарыга үрләп барам…”, дип язган. Ә инде “Пушкинга” шигырендә Габдулла Тукай киләчәк көннәрдә дә остазының иҗаты онытылмаячагына ышаныч белдерә.

Тиңдәшсез шагыйрь булдың (афәрин!), Пушкин Александр!

Минем дә дәртем-теләгем нәкъ синең дәртең белән бер.

           Синең шигырең көенә агач, таш бии, минемчә;

           Биемәслек итеп язу кимчелек шагыйрь кешегә.

Якты кояшка тиң шигырең алдында ник биемәсен;

Илаһи илһамга  ия булган көчле шагыйрь бит син.

            Күңелгә күләгә төшми – шигырьләрең якты шундый,

            Гүя бөтен дөнья балкый алтын кояш яктысында.

Һәммә әсәрләрең укып, күңелемә ныклап беркеттем,–

Гөлбакчаңа кереп, җимешләреңнән мин авыз иттем.

           Синең бакчаңда мин гиздем, гүя анда очып йөрдем;

           Сайрар кошларыңны күреп, шунда күңел ачып йөрдем.

Күңелгә – хуш, җанга якты шигырьләреңнән кем туяр!

Шулай булмады исә шагыйрьгә кем һәйкәлләр куяр?

      Дөрестән дә Пушкинның иҗаты онытылмый, 6 июньдә, аның туган көнендә илебез күләмендә Рус теле көне билгеләп үтелә. Габдулла Тукай татар халкының руслар белән дус, тату булып,  аралашып яшәүләрен, бер-берсенең гореф-гадәтләрен, йолаларын, туган телләрен хөрмәт итүләрен “Олуг юбилей мөнәсәбәте илә халык өмидләре” шигырендә ачык чагылдыра.

Рус җирендә без әсәрле, эзле без,

Тарихында бер дә тапсыз көзге без.

Рус белән тормыш кичердек сайрашып,

Тел, лөгать, гадәт вә әхлак алмашып.

Бергә тормыш, бергәлек чиктән ашып,

Без шаярыштык, вакытлар алмашып.

Һич бетәрме тарихи бу бергәлек? –

Без туган бер җепкә бергә теркәлеп.

Без сугышта юлбарыстан көчлебез,

Без тынычта аттан артык эшлибез.

Шул халыкныңмы хокукка хаккы юк? –

Хакъкыбыз уртак ватанда шактый ук!

Рус теле көне күтәренке күңел белән үтсен, һәркем туган телен яратуын, шул телдә аралаша алуын куанып искә алсын иде. Ул көнне әдәби әсәрләр укып белем өстик, дөньяга карашыбызны киңәйтик.

“Казан арты” тарих-этнография музее

директор урынбасары Шәфигулла Гарипов

“Казан арты” тарих-этнография музееның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә җырчы, педагог, доцент, Татарстан Республикасының атказанган артисты Люция Хәсәнованың тормыш юлы һәм иҗаты белән бәйле экспонатлар тупланып барыла. Республикабызның беренче Президенты Минтимер Шәймиевның Рәхмәт хаты, Мәдәният министрлыгының “Мәдәният өлкәсендәге уңышлары өчен” күкрәк билгесе, төрле елларда бирелгән мактау грамоталары һәм рәхмәт хатлары, юбилейлары уңаеннан котлаулар, җырлары язылган дисклар, төрле еллардагы фотолар, рәссам Эрот Зарипов ясаган портреты, газета-журналлапрда басылган мәкаләләр, аның турында язмалар урын алган китаплар саклана.

Якташыбыз Люция Хәсәнова районыбызда булган очрашуларда, мәктәпләр оештырган кичәләрдә теләп катнаша.Үзенең туган авылы  Хәсәншәех мәктәбендә очрашуларда еш була. Мәктәп директоры Шамил Сәләхов: “Люция апа безнең мәктәп укучыларын бик ярата, алар белән якыннан аралаша. Без аның иҗатына багышлап аерым очрашу үткәрдек, ә узган ел  мәктәбебезнең юбилей кичәсендә дә катнашты”,– ди горурланып. “Минем бик күп мәктәпләрдә укучылар белән очрашканым бар, ләкин туган авылым мәктәбеннән дә күңелгә якыны юк. Мәктәбебез төзекләндерелгәннән соң тагы да матурланган, укучыларга белем алу өчен дә, укытучыларга эшләү өчен дә уңай шартлар тудырылган. Балаларның  сәнгатьле сөйләүләре, өздереп, моңлы итеп җырлаулары минем балачагымны искә төшерде. Мин үзем дә кечкенәдән җырларга яраттым, мәктәптә, авыл клубы сәхнәсендә дә гел чыгышлар ясый идем. Кат-кат чакырып җырлатканнары хәтеремдә калган”, – дип искә ала Люция  Хәсәнова.

1960 елда Яңа Кенәрдә ятим балалар һәм күп балалы гаиләләрдә тәрбияләнүчеләр өчен гомуми урта белем бирә торган интернат-мәктәп ачыла. Бу урында аның беренче директоры булып эшләгән сугыш һәм хезмәт  ветераны, РСФСРның атказанган укытучысы Рәгыйб Хәлитов белән очрашу вакытындагы истәлекләрем яңарды. “Интернат-мәктәп ачылганда без балаларны бөтен республикадан тупладык. Байкал авылыннан көрәшче Мадьяровлар, Хәсәншәех авылыннан Люция Вильданова аеруча исемдә калган. Люциянең катнашыннан башка мәктәптә  һәм Яңа Кенәрдә бер концерт та, кичә дә узмады. Ул районкүләм, республикакүләм  бәйгеләрдә катнашып, татар халык җырларын башкарып дәрәҗәле урыннар алды. Люциянең җыр сәнгатенә чын-чынлап мәхәббәте интернат-мәктәптә укыган елларда тугандыр дип уйлыйм. Мәктәпне тәмамлау белән аны Татарстан Дәүләт җыр һәм бию ансамбленә  кабул иттеләр. Мин аның иҗатын күзәтеп барам, уңышларына сөенәм”, – дип сөйләгән иде ул горурланып.

Дөрестән дә, Люция ханым  ансамбльгә кабул ителә һәм анда эшләгән елларда Урта Азиядә, Себердә, Балтыйк буе республикаларында, илебезнең күп кенә шәһәрләрендә була. Ул елларда ансамбльдә бергә эшләгән Татарстанның халык артисты Шамил Әхмәтҗанов: “Якташым Люция Хәсәнованың татар җырын яратуы, милли репертуарны белүе һәм югары дәрәҗәдә башкаруына мин гомерем буе сокланам. Люция ансамбльгә мәктәпне тәмамлагач та килеп, хорда җырлый башлады.Ул вакытта  ансамбльгә җырчыларны иләк аша үткәргән кебек бик сайлап кына алалар иде. Люция чиста, табигать биргән байлык – лирико-драматик тавышка ия. Ул татар җырларын башкару серләрен белә, һәр җырның асылын сизә, милли җыр сәнгате бизәкләренең үзенчәлекләрен белеп башкара иде. Аның талантын бәяләп, 1986 елда ТАССРның атказанган артисты исеме бирелде. Мин якташым белән якыннан аралаша алуым, бергә эшләвем белән бәхетле”,– дип истәлекләре белән уртаклашты.

1970 елда, Ленинград мәдәният институтының Казан филиалы ачылгач, ансамбльнең хор җитәкчесе Җәвит Котдусов тәкъдиме белән ул шушы уку йортында белем ала. Югары эрудицияле профессор, милләтебезнең сәнгатен, мәдәниятен чын күңелдән яратучы Җәвит Котдусов классында Люция Хәсәнова хор дирижерлары әзерләү бүлеген тәмамлый. Аның җырлавы тагын да камилләшә, ул дирижерлык һөнәрен дә үзләштерә, вокал белән шөгыльләнә, күп тапкырлар хорда башлап җырлый.  Студентлар белән Германиягә бара һәм татар халык җырларын башкарып, тамашачыларны таң калдыра. Университетның хор капелласы белән студентларның Ригада үткән “Ювентус-79” конкурсында катнаша һәм “Сибелә чәчәк” җырын җырлап, беренче урынны алып кайта. Укуны тәмамлагач, хор солисткасы булу белән беррәттән  Люция ханым Казан дәүләт мәдәният һәм сәнгать академиясендә вокал дәресләре бирә, бик күп җырчылар әзерләп чыгара. Алар арасында Асылъяр (Алсу Зәйнетдинова), Динә Нигъмәтуллина, Рәсүл Салихов, Энҗе Әхмәтҗанова, Алсу Шәйдуллина һәм башкалар бар. Түбән Аты авылында туып-үскән Алмаз Рәхимов Арча педагогия көллиятенең музыка бүлеген тәмамлагач, Люция Хәсәновадан вокал дәресләре ала. “Люция апа студентларны якын итә,  әниләрчә кайгыртучан,  шул ук вакытта бик таләпчән укытучы. Ул миңа дөрес җырлау серләрен өйрәтте. Университет хорында катнаштым, Люция апаны анда солист буларак чакыралар иде. Без аның татар һәм башкорт җырларын башкару осталыгына гаҗәпләнеп һәм сокланып карый идек. Люция апа Хәсәнованың биргән белемнәрен кулланып баянда уйнап, җырлап, сәнгать дөньясында кайнап яшим”, – ди Алмаз Рәхимов студент елларын искә алып.

Үзе белән әңгәмә вакытында Люция Хәсәнова: “Укучыларыма килгәндә, мин аларның һәрберсендә җыр сәнгатенә, халкыбыз мирасына, фольклорга мәхәббәт тәрбияләргә тырыштым. Чөнки беренче чиратта милләт буларак без телебезне, җырыбызны, моңыбызны сакларга тиеш. Һәрбер укучы да башкаручы булып китмәскә мөмкин, әмма укучыларым татар халкының һәм композиторларыбызның җырларын, гомүмән, сәнгатьне яратып, хөрмәтләп, татар мәдәниятын үстерүгә тырышып хезмәт итәрләр дип ышанып яшәдем”, – дип сөйләде.

Татарстан Республикасының һәм Россия Федерациясенең халык артисты Венера Ганиева: “Люция Хәсәнова бик намуслы укытучы, хезмәтенә һәрчак тугрылыклы, аның белән эшләве дә, аралашуы да җайлы. Люциянең моңлы тавышы – халыкчанлыкның нигезе дияр идем. Заманында Композиторлар берлеген Люциясез күз алдына китереп булмый иде. Ул анда үзәк бер җырчы булып торды”, – дип якташыбызның башкарган хезмәтләренә олы бәя биргән.

Люция Барый кызы Татар дәүләт филармониясенең концерт бригадаларында да эшли. Ул җырчы буларак Татарстанның халык артисты Рафаил Ильясов җитәкчелегендәге концерт бригадасы, Харис Нигъмәтҗанов җитәкчелегендәге  татар халык уен кораллары оркестры белән Татарстан Республикасы районнарында һәм Россиянең төрле регионнарында чыгышлар ясый. Люция Хәсәнова озак еллар сәнгать җитәкчесе һәм баш дирижеры, Россиянең халык артисты Анатолий Шутиков җитәкчелегендәге Татарстан Республикасының Дәүләт халык музыка уен кораллары оркестрына кушылып онытылмас җырларын башкара. Аның башкаруында яңгыраган  “Бөдрә тал”, “Зөлхиҗҗә”, “Зиләйлүк”, “Сүнмәс дәрт”, “Сибелә чәчәк”, “Гөлләр үсә”, “Иң якты йолдыз”, “Зариф”, “Белегез шуны”, Йөрәк сере”, “Пар канатлар”, “Онытырга мөмкин тугел”, “Иркәң буласым килә”, “Умырзая”, “Синсез язлар миңа кирәк түгел”, “Җырымда юатырмын”  һәм башка җырларын тамашачылар яратып кабул иттеләр һәм бүген дә яратып тыңлыйлар. Гомүмән, “Татарстан” дәүләт телерадиокомпаниясе һәм телевидениесе фондында Люция Хәсәнованың, 100дән артык язмасы саклана.

Без якташыбыз Люция Хәсәнованы  төрле дәрәҗәдәге фестиваль-конкурсларның жюри әгъзасы, рәисе буларак та яхшы беләбез. Яшь талантларны барлау һәм иҗатларына ярдәм итү юнәлешендә оештырылган бу чараларда ул бәяләп бетергесез хезмәт башкара.

Люция ханым бүгенге көндә лаеклы ялда, сәләтле балаларга җыр дөньясына керергә ярдәм итә. Ул табигатьне ярата, авыл тормышын үз күрә, районыбызның Лесхоз бистәсендә үзенә илһам алып, иҗат белән шөгыльләнеп, туганнары һәм дуслары белән аралашып яши. Люция Бари кызы Хәсәнова 3 июньдә үзенең туган көнен, 70 яшьлек олы юбилеен билгеләп үтә. Без Сезне бәйрәмегез белән ихлас күңелдән тәбрик итәбез, киләчәктә  дә  ныклы сәламәтлек, җан тынычлыгы, яңадан-яңа куанычлар, игелекле мул тормыш, һәр көне тынычлыкта булган   озын гомер,  иҗатыгызның дәвамлы булуын телибез.

“Казан арты” тарих-эинография музее

директор урынбасары Шәфигулла Гарипов

Төшке аш вакытында ят номер белән телефоным чылтырады. Кайвакыт телефон бер генә мәртәбә чылтырап туктый. Мондый шалтыратучыларны мошенниклар дип әйтәләр. Шуңа күрә телефонны кайвакыт алмыйм. Ә бу юлы телефон озак чылтырады. Алдым. “Исәнмесез, бу Гөберчәкме?“– ди шалтыратучы. “Исәнмесез. Әйе. Гөберчәк. Ә сезгә кем кирәк?” – дим мин дә. “Миңа Халидә кирәк иде”, – ди тавыш. “Мин инде ул. Сез кем соң?” “Мин – Красноярск өлкәсе, Назарово шәһәрендә яшәүче авылдашыгыз Флера апагыз”. Мин бер мизгелгә шаккатып, тын да алмыйча басып тордым. Әллә кайларда яшәүче ханым минем телефон номерен кайдан тапты икән? Исемемне дә төгәл әйтә. Менә сиңа, мә. Мине чит җирләрдә белмиләр дип яшә син!

Флера апа саф татарча сөйләшә. Шунысына сокландым.

-1949 елда әнием Саҗидә биш баласын алып Ерак Көнчыгыш якларына вербовка белән чыгып киткән. Тормыш, күрәсең, бик авыр булгандыр. Миңа ул вакытта алты яшь тирәсе, иң өлкәнебезгә уналты яшь булган. Әтиебез Заһретдин сугыш чорында хәрби заводта эшләп кайтып, 1945 елда вафат булган. Ул авылда җирләнгән.  Мин – Мөсәгыйть оныгы. Без элегрәк авылга машина белән кайтып килә торган идек. Галия апаларда кунак булып, зиратларга кереп, авылны күреп кайта идек. Хәзер олыгайдык, алай кайтып йөреп булмый. Иртә белән торуга телевизорны кушып куям, ТНВ планета каналын көне буе карыйбыз. Сагынуларны шуның белән басабыз. Яшь барган саен туган яклар сагындыра, җан тартыла. Ирем Саба районыныкы. Ярый әле әни әйткәнне тыңладым, татар егетенә кияүгә чыктым, – ди Флера апа шатлыклы хисләр белән. – Казанда да туганнарыбыз күп. Алар белән дә аралашып яшәдек. Үзебезнекеләр бит! Мөхәммәт абыйның әсәрләрен укып яшибез, берничә китабын сатып алып килдек. Ул безнең гаиләнең читкә чыгып китүе хакында да язган. Китапларны балаларыбыз да укый. Ләкин гаиләбез турыда язган китабы бездә юк.

Флера апаның сөйләгәннәреннән чыгып, Мөхәммәт абыйның әсәрләре берәм-берәм күз алдыннан үтте. Һәм “Ачы тәҗрибә” әсәрендә андый гаиләләр хакында язуы искә төште. Ул әсәрне тиз генә кулыма алып, актарырга тотындым. Чыннан да, бу әсәрдә Заһретдин (әсәрдә аны автор Заһри дип кенә яза, элек исем кыскартып сөйләшүләр еш очраган) гаиләсенең авылдан ничек чыгып китүе хакында язылган. Флера апаның нәкъ шул әсәрне кулына тотып укыйсы, ул китапны балаларына-оныкларына мирас итеп калдырсы килгән ахры дип уйладым. Бу турыда аңа хәбәр биргәч, ул китапны каян табып булуын да сорашты. “Ачы тәҗрибә” әсәре 2019 елда басылып чыккан Мөхәммәт Мәһдиевнең ун томлыгының бишенче китабына кертелгән. Хәтта битләренә кадәр Флера апага әйттем. Ул нык куанды. Җәй көне ире туган ягы Саба районына кайтачагын, китапны сатып алачагын белдерде. Менә нәкъ шул вакытта ул үзләренең гаилә тарихы яәзылган китапны кулына алачак һәм кадерләп саклар диеп уйлыйм.

Флера апа белән сөйләшкәч, бүгенге көндә Арча шәһәрендә яшәүче Әлфия апа Галимова күз алдыма килде. Ул да бит Мөсәгыйть бай нәселеннән. Авыл кешеләре турында истәлек-хатирәләр барлаганда Әлфия апа бабасы турында байтак мәгълүмат туплап биргән иде. Менә ул бабасы турында нәрсәләр яза:

-Үткен карашлы, зирәк акыллы Мөсәгыйть бай авылның старостасы булып тора. Үз гомерендә ул ике мәртәбә өйләнә: беренче никахтан биш, икенчесеннән өч баласы туа. Бабайның биләмәләре авылның югары очында була: ашлык тулы амбарлар, келәтләр, ат, сыер абзарлары… Димәк, бик тырыш кеше булган дигән сүз. Гаилә игенчелек, терлекчелек, умартачылык белән шөгыльләнә. Мөсәгыйть бабай бик кырыс, тәртип яраткан. Балаларын да шул юнәлештә тәрбияләгән. Хезмәт сөючән, тормышның кадерен белергә өйрәнеп үскән Мөсәгыйть балалары бервакытта да югалып калмаганнар, һәркайсы тормышта үз урынын тапкан. Бабайның ике никахыннан туган балалар үзара дус-тату, аралашалар, олыгайгач та яхшы мөнәсәбәттә яшиләр. Илебездә барган вакыйгалар – Беренче бөтендөнья, гражданнар сугышы, революция, ачлык еллары, колхозлашу бер генә гаиләне дә читләтеп үтми. Җитмәсә, авыл мулласы белән староста арасындагы мөнәсәбәт тә киеренкеләнә. Вакыйгалар агышы бабайның байлыгына да кагыла. Мөсәгыйть бабайның икенче хатыныннан туган Галия, Гыйльмулла Заһретдин булган. Гыйльмулла абый Иске Му авылында колхоз рәисе булып эшли. Гаилә корып, балалар үстерә. Колхоз рәисе булса да, алар бик фәкыйрь яшиләр, чөнки репрессия елларының шаукымы көчле була. Колхозлар оешканда бабайның малы колхозга алына. Малайларына булышу мөмкинлеге булмаган. Күрәсең. Кешеләр авылдан читкә күченеп киткән чорда Гыйльмулла абый да гаиләсе белән чыгып китә. Ә Заһретдин абый вафат булгач, хатыны Саҗидә апа биш баласын ачтан үтермәс өчен, чөнки алар да бик юклык белән яшәгәннәр, читкә китә. Шулай алар исән калганнар. Ә Мөсәгыйть бабай вафат булган, аны авыл зиратына җирләгәннәр.

Мөсәгыйть байның балалары арасында иң олысы Галия апа. Ул – Әлфия Нәкыйп кызының дәү әнисе. Гомер юлында бик күпне күргән хатын. Ире Бөек Ватан сугышында һәлак булып, биш бала белән тол кала. Балаларын үз үрнәгендә хезмәт белән тәрбияләп үстерә. Һәркайсы тормышта үз урынын табып, җәмгыятькә файда китерү өстендә эшли, балалар үстерә. Авылда Галия апа ак әби булып саналды. Ул бик тә дини кеше икәнен хәтерлим. Сап-сары бүрәнәле агач йортта яшәгән Галия апа янына әбием белән баргалап йөргән чаклар истә. Әбием белән, сугыш аркасында тол калган хатын, аларның сөйләшү темасы бер иде, нык аралашып яшәделәр. Ак әбинең ике яклы, ап-ак олы мичле йорты, яшел чирәмле ишек алды бүген дә күз алдында тора. Галия апа әтисенең шөгылен нәсел мирасы итеп, умартачылык эшен дәвам итә. Уңган, тырыш, чиста-пөхтә, мөлаем Галия Мөсәгыйть кызы телефоннан миңа чылтыраткан Флера апаларны кунак итеп, туганлык җепләрен беркетеп торучы кеше булган. Белүемчә, Мөсәгыйть байның нәсел дәвамчылары бүген авылда юк. Ләкин истәлекләр барлаучы, хатирәләр яңартучылары читтә яшиләр, зиратка кайтып, үлгәннәрне искә алып, каберләрен чистартып, чардуганнарын буяп китәләр.

Чит җирләрдә яшәүче авылдашым белән берничә минут эчендә  телефоннан сөйләшү күңелдә никадәр хатирәләрне яңартты. Быел – туган телләр һәм халыклар бердәмлеге елы. Флера апа шушыңа тере мисал булып санала дип уйлыйм. Гомерен чит җирләрдә үткәреп тә туган телен онытмаган, аңа хыянәт итмичә, саф татарча сөйләшкән сугыш чоры баласы Флера Заһретдин кызы туган телне мирас итеп балаларына, оныкларына калдырачагына иманым камил. Мондый кешеләребез күп булып, туган телебез саклансын, баесын, югалмасын иде дигән теләктә калам.

Халидә Габидуллина,

М.Мәһдиев музее җитәкчесе.

«1 июнь-балаларны яклау көне» уңаеннан «Казансу» паркында тарихи квест үткәрелде

#1июняРТ

                                                                2021 ел –Туган телләр һәм халыклар бердәмлеге елы

                                           Авылымның күрке,

                                           Изге белем йорты.

                                                                     Мәктәбем син минем, мәктәбем.

                                            Синдә белем алдык,

                                            Хәтта сизми калдык

                                                             Дүрт ел вакыт үтеп киткәнен.

                                            Газиз әнкәй кебек,

                                            Яратып һәм сөеп

                                                                Белем бирде безгә апабыз.

                                            Озын юллар үтеп,

                                            Үсеп буйга җитеп,

                                                               Сезнең ышанычны акларбыз.

                                            Сау бул!, – дип дәшәмен

                                            Кадерле мәктәбем.

                                            Синдә узды безнең балачак.

                                            Үтсә дә күп еллар,

                                            Синдә укыган чорлар

                                            Күңелләрдә мәңге калачак!

                                             Нур булып балкыйсың,

                                      Авылым үрендә.

                                             Мәктәбем – гөлбакчам,

                                             Син йөрәк түремдә!

                                             Күңлемдә ихтирам

                                             Һәм рәхмәт хисләре.

                                             Беркайчан онтылмас

                                                                                                                                                                                     Пешәнгер мәктәбе!, – дип язган үзе укыган башлангыч мәктәп турында Рания Галәветдинова. Әйе, бу көннәрдә кемдер  башлангыч, тулы булмаган урта мәктәпне тәмамлый һәм укуларын башка мәктәптә дәвам итә. Ә инде унберенче сыйныфны тәмамлаучылар югары уку йортларына керә, кайберләре эшкә урнашып, читтән торып белем алуны дәвам итә.

      Май аеның соңгы көннәре мәктәпләрдә укучы һәркем өчен, ә инде чыгарылыш сыйныф укучылары өчен бигрәк тә җаваплы чор. Бу көннәрдә белем учакларында дәресләргә дәшеп соңгы кыңгырау чыңлады. Укучылар өчен дә, укытучылар өчен дә зур сынауга әйләнгән 2020-2021 уку елы тәмамланды. Уку елы дәвамында мәктәп сыйныфларында да, дистанцион рәвештә дә белем бирү дәвам итте. Шаулап узган “Соңгы кыңгырау” бәйрәменнән соң тугызынчы һәм унберенче  сыйныф укучылары өчен имтиханнар бирү башланды. Уку елы тәмамланган вакыт үзенә күрә бер шатлыклы да моңсу да мизгел. Быел табигать тә аларны котлады кебек, сирень һәм шомырт агачлары шау чәчәктә, хәтта тюльпаннар да өлгереп укучыларны бәйрәм белән котлады. Ул көнне ак алъяпкычлар япкан, чәчәк букетлары тоткан кызларны, пөхтә итеп киенгән егетләрне күреп һәркем мәктәптә укыган елларын искә төшереп сыйныфташларын, бер парта артында утырган дусларын, укытучыларын искә төшереп мәктәп елларындагы хатирәләрен яңарткандыр.

      Хезмәт ветераны  Миләүшә Шәйхетдинова “Соңгы  кыңгырау” шигырендә үзе укыткан укучыларын күңелендә яңартып, алар белән бергә узган мизгелләрне искә төшереп түбәндәге фикерен җиткергән.

                                                         Саубуллашу булмый очрашмыйча,

                                    Очрашу да әле тиз кебек.

                                       Әллә унбер, әллә бер генә,

                                      Үтмәде бит никтер сизелеп.

                                   Ак кәгазьгә таяк сыза сабый,

                            Тотам нәни кулын иелеп.

                                  Һәрбер хәреф, һәрбер сүзенә

                                         Мин карыймын аның сөенеп.

                                            Шул ук класс, шул ук парталар да,

                                         Сабыйлар да шул ук кебекләр.

                                         Күңелемдә сабый булып калган,

                                  Саубуллаша үсмер егетләр.

                        Ак юл телим сезгә, бәхет телим,

                  Күңелемнең изге җырлары.

                   Зур тормышка сезне чакыра

                         Кыңгырауның соңгы чыңнары.

       Күптән түгел безнең арабыздан киткән якташыбыз, шагыйрь, укытучы- галим, Татарстан Республикасының Муса Җәлил исемендәге премиясе лауреаты Хәнәфи Бәдигый үзенең  “Мәктәбем” шигырен язып үзе укыган Мөрәле, Сеҗе мәктәпләренә мәдхия укыган.

                                                           Һәр көн иртән каршылыйсың безне,

                                          Тирә-ягың матур нур чәчә.

                                          Гүя синең якты тәрәзәләр,

                                          Хуш килдегез, диеп эндәшә.

                                                         Ераклардан балкый таныш утлар,

                                          Ул бит безнең күңел кояшы.

                                          Маяк булып, мәңге сүнми яна,

                                          Мин һәркемнең тугры юлдашы.

                                                         Танымаслык булып үзгәргәнсең,

                                           Хәзер монда бар да өр-яңа.

                                             Ә шулай да без укыган мәктәп

                                           Иң кадерлесе ул дөньяда.

                                     Аерса да тормыш дулкыннары,

                                            Тик онытылмый мәктәп еллары.

                                          Алып кайта таныш сукмакларга

                                           Ераклардан гомер юллары.

      Чыгарылыш сыйныф укучылары имтиханнар биреп, үзләре теләгән һөнәрне сайлап укуларын дәвам итү турында уйласалар, калган балалар ялларын төрле юнәлешләрдәге лагерьларда ял итеп, авылга әби-бабайлары янына кайтып булышып, балык тотып, су коенып, комда кызынып үткәрәчәкләр. Иң мөһиме һәр бала сентябрьгә кадәр көч һәм энергия туплап өлгерсен иде. Шагыйрь, бик күп җырлар авторы Галиәхмәт Шаһи “Авылга” шигырендә нәкъ әнә шул турыда язган.

                                                Хуш, мәктәп, дип көзгә кадәр

                                    Таралыштык өйләргә.

                                        Җәйдә нәрсә эшләгәнне

                                  Сентябрьдә сөйләргә.

                             Кем лагерьга, кем Кырымга,

                 Кемдер Дубайга китә.

               Мине әтинең авылы,

         Анда әбием көтә.

                          Нигә миңа чит-ят җирләр?

                                                Монда да шул ук кояш.

                                                Ул әле оста рәссам дә,

                                                 Кулында төрле гуашь.

                 Әби белән җиләклектә

                Икәү җыярбыз җиләк.

                Авылда эш бетә мени,

                   Тик булсын гына теләк.

      Укучыларга, әти-әниләргә, укытучыларга һәм тәрбиячеләргә җәй көннәрендә сау-сәламәт булып, уйлаган эшләрен тормышка ашырып, киләсе уку елында да белем учагы булган мәктәпләребездә очрашып белем алуны дәвам итәргә язсын. Аларның барысын да уку елын уңышлы тәмамлаулары белән котлыйбыз, уңышлы яллар телибез.

20 май көнне “Казан арты” тарих-этнография музеенда язучы, журналист Радик Фәизовның тууына 90 ел тулу уңаеннан “Аның иҗаты – тормыш мәктәбе” дип исемләнгән искә алу кичәсе булды. Язучының тормыш иптәше Дамира апа һәм кызы Светлана алдан ук килеп музейда урнаштырылган күргәзмә белән таныштылар. Дамира апа Радик абый Фәизовның тормыш юлы һәм иҗаты белән бәйле һәрбер экспонатны кулына алып карап күңелендәге истәлекләрен яңартты. “Мине, Арчада медсестралар курсын бетергәч, Радикның туган авылы Дусымга эшкә җибәрделәр. Без шунда танышып гаилә кордык, аннан соң Магнитагорскийда яшәдек, 1965 елда Арчага кайтып урнаштык. Мин озак еллар балалар бакчасында мөдир булып, ә Радик район газетасында тырышып эшләдек. Ул миңа да, кызларыбыз Венера, Светлана, Лирага да бик игътибарлы булды, яратты. Без дә аңа эшендә дә, иҗат белән шөгыльләнергә дә мөмкин булганча ярдәм иттек. Күргәзмәгә куелган китапларына кертелгән, газета-журналларда басылган һәрбер хикәясе, юморескалары миңа бик якын, алар белән беренче булып мин танышып бара идем. “Яшьлек юллары”, “Тимер чәчәк”, “Бәхет”, “Дусларым”, “Юлда” китаплары басылып чыккач Радикның шатлануы, туганнарга һәм дусларына бүләк итүе әле дә күз алдымнан китми. Аннан соң да һәрбер чыккан китабы аның өчен зур куаныч булды. Мин “Ике әни” әсәрен укып әле дә аның яшьлеген, сугыш елларында күргән авырлыкларын искә төшереп Радикның түземлегенә, кеше буларак нык, чиста күңелле, ярдәмчел булып калуына сокланам. Менә бүген күп еллар дәвамында Радикның башкарган хезмәтләрен бергә туплап күргәзмә оештырганыгыз өчен музей хезмәткәрләренә олы рәхмәтемне белдерәм,”– ди Дамира апа күргәзмә янында.

Искә алу кичәсе музей хезмәткәре Алисә Галимҗанова башкаруында “Шушы яктан, шушы туфрактан без” җыры белән башланды. Аннан соң Гөберчәк авылындагы Мөхәммәт Мәһдиев музей-филиалы җитәкчесе Халидә Габидуллина моннан 20 ел элек шагыйрь, РСФСРның атказанган төзүчесе Вәзыйх Рәхимов тарафыннан язылган шигырен сөйләде. Ул аны якташы, якын дусты Радик Фәизовның 70 яшьлек юбилеена багышлап язган булган. Кичәдә Вәзыйх Рәхимовның тормыш иптәше Саҗидә апаның катнашуы безнең өчен зур куаныч булды.

Арча педагогия көллиятендә урнашкан “Әлифба” музей филиалы җитәкчесе Дамир Таҗиев, Радик абыйның үз куллары белән язган автобиографиясе белән таныштырды. Радик Фәизов сугыш чоры баласы. Дүрт елга сузылган Бөек Ватан сугышы бик күп балаларның балачагын урлый, аларны вакытсыз олыгаерга мәҗбүр итә. Радик Фәизовның “Ике әни” автобиографик повестенда сугыш еллары турында күп мәгълүматлар бирелгән. Музей хезмәткәрләре Гөлүсә Хаҗиева шушы әсәрнең “Үз әниебез” хикәясеннән, Ирина Синичкина әтисенең сугышка китү вакыйгасын сүрәтләгән өзекләр белән таныштырдылар. Кичәгә килгән, шул чор авырлыкларын күргән күренекле шәхесләребез, сугыш чоры балалары, бу чыгышларны күз яшьләре белән тыңладылар.

Авылдашы, сыйныфташы, Россия Федерациясенең атказанган авыл хуҗалыгы хезмәткәре Сабиров Наил Закир улы Радик абыйны бик якыннан белгән. “Без ун ел бергә укыдык, яхшы укучылар буларак безне укытучы итеп калдырдылар. Аннан соң икебез дә югары белем алдык, гомер буе үзебез дә, гаиләләребез дә дус, тату булып яшәдек. Радик чын тормыш кешеләре турында мәкаләләр язды, берсеннән-берсе кызыклы хикәяләре белән танылып Татарстан Язучылар берлеге әгъзасе, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре исеменә лаек булды. Ул олпат язучылар белән аралашты. Мәктәптә укыганда ук аның язучы булачагын укытучылар әйтә килделәр, Радик башта шигырьләр язды, аннан проза әсәрләре белән мавыкты. Аны авылдашларыбыз да бик хөрмәт иттеләр. Туган авылым Дусымның мәдәният йортында Радик Фәизовның тормыш юлы һәм иҗатына багышланган музей ачтык һәм ул уңышлы эшләп килә”,– дип сөйләде сыйныфташы турында хатирәләрен яңартып.

Дусым авылы мәдәният йорты директоры, “Радик Фәизов” музее җитәкчесе Гөлшат Раупова авылдашлары Радик Фәизовны олылап килгән һәм ул музейда төрле юнәлешләрдә уңышлы эш алып барулары турында сөйләде.

Радик Фәизов 1965 елдан 1992 елга кадәр районыбызның “Коммунизмга”, ә аннан соң “Арча хәбәрләре” газетасы редакциясендә эшли. Очрашуда аның белән бергә эшләгән, озак еллар газетаның редакторы булган, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре Тәлгат Гомәров, бүгенге көндә газетаның баш мөхәррире Исрафил Насыйбуллин һәм редакциянең хатлар бүлегендә эшләгән Сәетҗан Хәкимҗанов катнаштылар. Алар Радик Фәизовның үзенә һәм хезмәттәшләренә бик таләпчән, шул ук вакытта ярдәмчел булуын искә алып төрле кызыклы вакыйгалар сөйләделәр.

Радик абый Фәизов әдәби китаплар күп укыган, газета яңалыклары белән танышып барган, үзәк китапханәнең даими укучысы булган. Арча үзәк китапханәләр системасы директоры Эльвира Вафина шул хакта сөйләде, үзенең дә Радик абыйның иҗаты белән кызыксынып баруын белдерде. Китапханә хезмәткәрләре “Галәм кызы” фантастик хикәясен сәхнәләштереп, ә Рилә Габдрахманова “Туган авылым” җырын башкарып Радик Фәизовка карата булган олы ихтирамнарын һәм хөрмәтләрен белдерделәр.

Радик Хәбибрахман улы озак еллар укучылар һәм яшьләр белән “Тукай якташлары” әдәби түгәрәге алып барган. Бик күпләр аның ярдәмендә язучы буларак танылганнар. Язучы, галимә, филология фәннәре кандидаты, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасе Гүзәл Әдһәм шуларның берсе буларак кичәдә катнашты. Ул Радик абыйны мәктәп елларыннан ук белүен, беренче мәкаләләренең район газетасында басылып чыгуына аның зур ярдәме булуын әйтеп үтте. Язучының “Тимер чәчәк” әсәре белән танышканнан соң, бигрәк тә телевидение аша бу әсәрне сәхнәләштереп күрсәткәннән соң остазының иҗаты белән кызыксынуы турында сөйләде.”Мин бу кичәгә бик теләр кайттым. Арча педагогия көллиятендә укыганда Радик абый белән еш очрашырга туры килде. Ул миңа, сеңлем, яз, синдә өмет бар, дия иде. Радик абыйның тормыш иптәше Дамира апаны күрү дә насыйп булды”,– диде ул горурланып. Гүзәл Әдһәм үзенең беренче язган хикәясен сөйләде, ә улы Айзат Шакиров бәйрәмдә катнашучыларга татар халкының онытылмас җырларын бүләк итте.

Арчада яшәп озак еллар дәвамында Радик Фәизовны якыннан белгән, үзе дә сугыш чоры авырлыкларын күреп үскән хезмәт ветераны, Татарстанның атказанган укытучысы Илдус Сәгъдиев:” Радик Хәбибрахман улы мин белгән шәхесләр арасында иң уңай сыйфатларга ия булган, чын мәгънәсендә дустым дип атый торган кеше иде. Аның белән без төрле темаларга әңгәмә кора идек, үзенең тирән белемле булуы, кешеләрне тыңлый белүе белән аерылып торды. Ул шахмат уйнарга яратты, китапханә хезмәткәрләре күрсәткән өзекне карагач, аның белән озаклап шахмат уйнаган мизгелләр искә төште. Аның әсәрләрен мин әле дә кабат-кабат укыйм. Минем уйлавымча, киләчәк буыннар да аның әсәрләре аша тарихи чынбарлыкны өйрәнерләр”,– дип якын дустын искә алды.

“Каурый каләм” иҗат берләшмәсенең җитәкчесе Халидә Фәйзрахманова укытучы булып эшләгәндә Радик Фәизов әсәрләрен укучыларга өйрәтүе, язучының үзе катнашында ачык дәресләр, тәрбия чаралары үткәрүе турында истәлекләрен яңартты. Радик абый башлаган эшнең дәвамлы булуы, яшьләрнең иҗатка тартылуларын әйтеп үтте.

Радик Хәбибрахман улының кызы Светлана килгән кунакларның чыгышларын тыңлаганнан соң аларга һәм музей хезмәткәрләренә олы рәхмәтен белдерде. “Әнием Дамира да, минем кыз туганнарым Венера белән Лира да әтиебез белән горурланып яшибез. Ул кайда гына эшләсә дә намуслы хезмәт итте, гаиләбезне олылап, барыбызга да терәк булып яшәде. Бүгенге көндә әнием белән бергә яшибез, аның турында сөйләшмәгән көнебез юктыр. Музейга килгән саен аның белән очрашкан кебек булам, киңәшеп тә алам”, – дип күңелен бушатты һәм “Ике әни” повестеннән өзек укып кичәдә катнашучыларны да уйланырга мәҗбүр итте.

Кичәне йомгаклап “Казан арты” тарих-этнография музее директоры Гөлназ Камалова: “Язучы, күренекле журналист, Татарстан Республикасының атказанган мәдәният хезмәткәре, Татарстан Язучылар берлегенең Фатих Хөсни исемендәге бүләге иясе Радик Фәизовны искә алу кичәсен без “Аның иҗаты – тормыш мәктәбе” дип атадык. Дөрестән дә Радик Фәизовның үзенең тормыш юлы да катлаулы һәм төрле вакыйгаларга бай. Аның язган әсәрләре дә тирә-ягыбызда булган тырыш хезмәт кешеләре турында язылган. Ул аларны тормыштагы куанычлы да, кызганыч та булып кешеләр хәтерендә сакланып калган мизгелләрне, киләчәк буыннарга әйтеп калдыру максатында язган. Радик Фәизовның язганнарын укып һәркем үзе җавап таба алмаган сорауларга аңлатма таба ала. Чөнки аның язмалары уйланырга да, хыялланырга да, кирәгенчә тәрбияләнергә дә мөмкинлек бирә. Бүгенге кичәдә катнашкан Арча педагогия көллияте студентлары киләчәктә Радик абыйның иҗатын балаларга өйрәтү өчен бик күп мәгълүматлар алганнардыр. Без, музей хезмәткәрләре, Радик Фәизовның иҗатын өйрәнүне , аның турында истәлекләр туплауны дәвам итәрбез”,– диде һәм кичәдә катнашучыларга рәхмәтен җиткерде.

Музеебызның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә сакланучы “Истәлек язмалары” китабында: “Арчада әдәбият һәм сәнгать музее ачылу – бу бит гаять зур, кирәкле эш. Үзебезнең төбәктән чыккан язучылар һәм сәнгать эшлеклеләрен мәңгеләштерә бит ул. Безне гасырларга, оныкларга алып бара. Бу дөньяда безнең эзне калдыра”,– дип язган Радик Фәизов.

Казан арты” тарих-этногрыия музее -директор урынбасары Шәфигулла Гарипов

Буген якташыбыз, үзенең тормышчан, юмористик, фантастик хикәяләре белән татар әдәбиятында үзенең онытылмас эзен калдырган Радик Хәбибрахман улы Фәизовны искә алу кичәсе булды. “Аның иҗаты – тормыш мәктәбе” дип исемләнгән очрашу кичәсенә Радик Фәизовның туганнары, аны якыннан белгән, аның белән бергә эшләгән хезмәттәшләре, дуслары җыйналды. Һәрберсе язучы, якташыбыз турында якты истәлекләре белән уртаклашты. Кичәбез кунакларына  Радик Фәизовның әсәрләреннән күңелгә үтеп керерлек өзекләр музей, китапханә хезмәткәрләре тарафыннан җиткерелде.