"Казан арты" музее

Кайсы яклар дип сорыйлар,

Без бит Арча яклары.

Читкә китсәк тә арада

Йөри сәлам хатлары.

Арча кайда дип сорыйлар,

Арча Казан артында.

Әтнә, Саба, Кукмаралар,

Биектаулар да шунда.

Сагынасызмы дип сорыйлар

Сез дә туган якларны.

Туган яктан кадерлерәк

Тагын берәр як бармы?

Сез якташыбыз, шагыйрь Галиәхмәт Шаһиның “Без бит Арча яклары” шигырен тыңладыгыз. Аның “Якташлар” шигыре дә шулай ук Казан артында яшәүчеләргә багышланган.

Исәнмесез, авылдашлар,

Райондашлар, якташлар!

Без бит Тукай якташлары!

Хакны кире какмаслар.

Казан арты – алты район,

Башкалардан ким тугел.

Телебез – саф әдәби тел,

Ходай биргән киң күңел.

Казан арты – иң ямьле як,

Мәгърифәтле, нурлы як.

Язучылар иң күп чыккан

Серле, моңлы, җырлы як.

Габдулланы, ятим калгач,

Асрамага алган як.

Күңеленә табигатьнең

Матурлыгын салган як.

Игенчеләр, терлекчеләр –

Һәркайсы үз эшендә.

Кая барсам, нишләсәм дә

Сез булырсыз исемдә.

Казан арты – Татарстан Республикасының төньяк-көнчыгышындагы төбәк. Аңа Арча, Әтнә, Биектау, Балтач, Саба, Теләче, Кукмара районнары керә. Казан арты төшенчәсен Тукай бик яратып һәм шактый еш файдаланган. Мәкалә, очерк, хатларында ул аны ниндидер бер җылылык, сагыш белән, шигырьләрендә сызлану, сыкрану, ә кайчакта сатирик юнәлештә кулланган. 1912 елда язылган “Казан вә Казан арты” шигыре дә шушы темага багышланган.

И Казан шәһре, торасың тауда зур шәмдәл кеби,

Мәсҗедең, чиркәүләрең, һәр часларың шәмнәр кеби.

Син, үзеңне чорнаган һәрбер өязгә нур чәчеп,

Бик мәһабәтле торасың, барчага юл күрсәтеп.

Нур ала синнән бөтен як: Чистополь, Спас, Тәтеш

Һәм Чабаксарга, Мамадышларга, Чар, Малмыж катыш.

1910 елның 9 ноябрендә  Габдулла Тукай Казаннан  Сәгыйть Сүнчәләйгә язган хатында: “Мин… Казан арты татарларын шушы көнгә кадәр милләтен югалтмаган вә киләчәктә дә югалтмаячак төп халык, дип саныйм. Милли әдәбиятыбыз фәкать шулар телендә, шулар рухында гына булуын телим”, – дип  Казан арты турында горурланып язган.

Якташыбыз Наил Касыймның 2013 елда дөнья күргән “Күңелем кояшы” шигырьләр җыентыгына кертелгән “Казан арты” шигырен укыгач, безнең якларда уңай үзгәрешләрнең күп булуына ышанасың.

“Казан арты” дигән сүзне бары

Әйтү җитә татар халкына:

Кул сузалар танып, әйтерсең лә,

Барлык татар Казан артыннан!

Казан арты, синдә яше-карты

Шигырь сөя, җырлый, гармунчы.

Санап кына бетерерлек түгел –

Берүзеңнән күпме язучы!

Тукай, Камал, Гомәр, Сибгат, Гариф,

Мөхәммәт, Мәрҗани…– күп алар.

Һәркайсына һәйкәл куеп була,

Бар да Казан арта –арчалар!

Казан арты, бар соң нинди серләр

Синең ямьле, нурлы җиреңдә?

 

Әллә синдә чәчеп үстерәләр

Шагыйрьләрне, моңны, җырны да?

Әйтерләр күк: “Нигә сездә генә?

Бездә дә бар сезгә торырлык”!

Шигъри теләгем дә – йөрәкләрдә

Уятырга теләү горурлык!

Горурлык ул – тирән яткан зур көч,

Түгел минлек, түгел мактану…

Мин шикләнәм: халкын сөймәгәннең

Дөреслекне җирдә яклавын!

Гүзәл табигатьле күп җирләр бар,

Нигә юк соң аннан талантлар?..

Ямьле җирдә тору аз, күрәсең,

Горурлыктан мәллә канатлар?!

Казан арты горурланып яши,

Искә алып данлы улларын.

Нык ышанам: шул халыктан әле

Яңа Тукайларның туарын!..

Татарстанның халык шагыйре Сибгат Хәким “Гел кояшка карый тәрәзәләрең” шигырендә:

Атым минем үргә менгән саен,

Шатлыгым да артканнан артты;

Ватанымның якты бер почмагы син,

Казан арты, әй Казан арты.

Кыр җилләре иркәләде килеп,

Тукай моңы ерактан тартты;

Әкиятләрең белән ачылды телем,

Казан арты, әй Казан арты.

Менә авыл, таныш кешеләрем,

Хыялларым ник болай татлы?

Гел кояшка карый тәрәзәләрең,

Казан арты, әй Казан арты.

– дип, үзенең соклануын белдерә.

Ә якташыбыз Илгиз Кадыйровның истәлеге булган, “Туган ягым” шигырендә Казан арты, бигрәк тә аның үзәге Арчабыз белән горурлану чагыла:

Казан арты – минем туган ягым,

Мул сулары, иркен кырлары.

Мәрҗәнине, Курсавины биргән

Данлы, шанлы Арча яклары.

Горурланып сөйлим синең хакта,

Купшы сүзләр әйтү кирәктер.

Милләт дәрәҗәсен куәтләүче

Синең кебек җирләр сирәктер.

Шүрәлене, кырлай урманнары…

Бөтен татар белә бу хакта.

Нәни Апуш белән очрашырга

Күпләр сәфәр чыга шул якка.

Арча ягын җыр-моң ягы диләр,

Шул төбәктә үсә талантлар.

Инде күпме сәхнә йолдызларын

Очырды ул куеп канатлар.

Арча ягы – муллык, туклык иле,

Тырыш хезмәт – яшәү үрнәге.

Якташларым һәрчак үрнәк тора

Яулау өчен биек үрләрне.

Язмыштан узмыш юк, дип сөйлиләр.

Хакыйкать раслый дөреслеген.

Арча якларында туып, үсеп,

Ар илендә яшим мин бүген.

Тормышымнан бер дә көенмимен,

Торган җирне үзем теләдем.

Әмма йөрәгемне өзеп-өзеп,

Сагындыра туган төбәгем.

Татарстан Республикасы Дәүләт Советының 2008 елның 27 июне карары белән шәһәр тибындагы Арча бистәсе Арча шәһәре итеп үзгәртелде һәм ул һәр елны зурлап билгеләп үтелә. Менә ул карар кабул ителгәнгә дә 13 ел вакыт узган инде. Казан арты төбәгенең үзәге буларак Арча шәһәре көннән-көн матурлана, үзгәрә. Һәркемне якынлашып килүче  Арча шәһәре көне белән тәбрик итәбез, ныклы сәламәтлек, эшегездә уңышлар телибез.

Гөрләп яшә, җырлап яшә, Арча,

Борынгы һәм яңа калабыз!

Синдә – яшәү, тулы канлы тормыш,

Син бит безнең Ватан – анабыз!

                                                                          “Казан арты” тарих-этнография музее

                                                                                       директоры  урынбасары Шәфигулла Гарипов

2000 елның 23 июнендә Россия Президенты Владимир Путин Казан шәһәре Сабантуенда катнашкан иде. Ул вакыттагы Арча районы хакимияте башлыгы Илһам Сабиров җитәкчелегендә Татарстан һәм Башкортстан республикасы Президентларын һәм башка кунакларны каршы алдылар. Районыбызның мәдәният хезмәткәрләре, Арча педагогия көллияте студентлары илебез җитәкчесенә олы хөрмәт күрсәттеләр.

Төрле шәһәрләрдә экскурсияләр вакытында 1941-1945 еллардагы Бөек Ватан сугышы белән бәйле вакыйгалар турында күп мәгълүматлар бирәләр.

 

Безнең Ленинград, Мәскәү, Волгоград, Киев, Винница һәм башка шәһәрләрдәге музейларда булган вакытта 80 ел элек башланган сугышта халкыбызның батырлык үрнәкләре, тылдагы хезмәтчәннәрнең тырышлыгы белән бәйле әңгәмәләр тыңлап, кызыклы экспонатлар белән танышканыбыз бар. Иң истә калганы, безне гаҗәпләндергәне Куйбышев (хәзерге Самара) шәһәрендәге Сталин бункеры белән танышу булгандыр.

 

Фашист гаскәрләре илебез башкаласы Мәскәүне басып алган очракта СССР хөкүмәте Иосиф Сталин җитәкчелегендә Куйбышев шәһәренә күченергә тиеш була.1942 елның февраль аенда КПССның Куйбышев өлкә комитеты урнашкан бина астында, яшерен рәвештә тирәнлеге  37 метр, ягъни 12 катлы йорт биеклегендә, 3,5 метр калынлыгындагы бетон стена белән капланган, эшләү, яшәү, ял итү өчен бөтен мөмкинлекләр булган корылма төзелә башлый һәм ноябрь аенда Лаврентий Берия катнашында кабул ителә. Җир казу эшләре төнлә генә  оештырыла. 2900 төрле эш башкаручылар китерелә,  ә калганнары  Мәскәү метросының  махсус бүлегеннән 597  хезмәткәре тарафыннан башкарыла.  Соңыннан бу төзелештә катнашучылар серне саклау шарты куелып ил буенча таратыла. 9 ай дәвамында шул кадәр күләмле  эшне башкарганны хәтта өлкә комитеты хезмәткәрләре дә белми.

Бүгенге көндә бу корылма музей буларак  кулланыла, шулай ук аны гражданнар оборонасы объекты буларак та файдаланырга мөмкинлекләр тудырылган. Экскурсия вакытында без андагы киңәшмәләр үткәрү залында урнаштырылган җиһазлар, Сталинның эш һәм ял бүлмәсендәге уңайлы шартлар белән таныштык. Иң астагы катта юыну бүлмәләре, туалетлар, саф һава һәм чиста су белән тәэмин итү, электр белән яктырту, элемтә җайланмалары урнаштырылган. Мондый мөмкинлекләр булу, бомбага тоткан очракта  бу бинада биш көн дәвамында 115 кешегә яшәргә һәм эшләргә мөмкинлек бирә дип уйланылган. Экскурсавод сөйләве буенча монда Сталин үзе бер тапкыр да булмаган. Башка илләрдә дә андый саклану корылмалары булган, ләкин Куйбышевтагысы ул чорда иң зуры дип санала.

Сталин бункерының булуы турындагы мәгълүмат 1990 елның октябренә кадәр яшерен сер итеп сакланган. 1991 елның май аенда анда беренче  экскурсияләр оештырыла башлый. 2003 елда безгә дә бу истәлекле урында булып, Сталин бункеры турында бик күп мәгълүматлар белдек,  ул утырып киңәшмә үткәрәсе өстәл янында фотога төшкән идек. Менә шул фотоларны караганда истәлекләр яңарды. Ләкин мондый корылмалар бүтән төзелмәсен, илебездә һәм дөньяда тынычлык булсын иде.

           “Казан арты” тарих-этнография музее

директор урынбасары  Шәфигулла Гарипов

Быел, 22 июньдә Бөек Ватан сугышы башлануга 80 ел була. Бөтенләй көтмәгәндә башланып киткән сугыш илебез халкын аптырашта калдыра. Илебез мәктәпләрендә чыгарылыш кичәләре уздырылган, авылларда сабантуйлар гөрләгән көннәрдә башланып киткән сугыш бик күп ирләрне, яп-яшь егетләрне һәм кызларны үзенә суырып ала.

Ватан өчен, нәсел-нәсәп өчен

Кичеп үттем авыр елларны.

Мәңге истә калыр тузаннары

Җиңү даулап йөргән юлларның.

Шунда күрде солдат, җиңәр өчен

Түзәлмәслек авыр нужаны…

Байракларда булды дары исе,

Шинельләрдә юллар тузаны.

Җиңеп кайткач, кагып итегемнән

Сугыш юлларының тузанын,

Шыпырт кына атлап, бусагадан,

Улым, бәгърем, өйгә узармын.

Сине күргәч кенә төшенермен,

Дүрт ел гомер ничек узганын…

Алмаштырыр басу тузаннары

Сугыш юлларының тузанын.

Бу шигырь районыбызның Шушмабаш авылында туып-үскән, бүгенге көндә Казан шәһәрендә яшәүче балалар шагыйрәсе Мәрзия Фәйзуллинаның “Сугыш юлларының тузаны” дип исемләнгән китабыннан алынды. Әлеге җыентыкта якташыбызның Бөек Ватан сугышы чоры күренешләрен сүрәтләүгә багышланган шигырьләре урын алган, автор аларны Бөек Җиңү хакына корбан булган солдатлар истәлегенә багышлый.

Бөек Ватан сугышы тәмамланганнан соңгы елларда Казан шәһәрендә яралы солдатларны  госпитальләрдә дәвалау дәвам иткән. Бер төркем яшьләр белән бергә Мәрзияне дә шунда яраланган сугышчыларга ярдәм итәргә җибәрәләр. Шигырьләрнең язылу тарихы турында “Үзем турында үзем” хезмәтендә: “1946 ел иде бу, һәркемнең йөрәгенә яра салган еллар. Казан госпиталендә каты яраланган солдатларның сызланып ятканнарын, җан биргәннәрен үз күзләрем белән күрдем. Яраланган сугышчыларның хәлләрен җиңеләйтү өчен, аларга сулар эчертә, юата, сораулары буенча гаиләләренә хатлар яза, сугышта булган хәлләр турында сораша идем… Ишеткәннәремне дәфтәргә теркәп барырга тырыштым. Шулай итеп “Сугыш юлларының тузаны” китабым дөнья күрде”, – дип яза Мәрзия апа Фәйзуллина.

Сугыш башланган көннәрдә илебез гаскәрләре зур югалтуларга дучар була, бер-бер артлы шәһәр, авылларны калдырып башкалабыз Мәскәүгә кадәр чигенә. Мәрзия Фәйзуллинаның “Ышаныч” шигырендә яралы солдатларның сөйләгәннәре гомумиләштереп бирелә.

Вакытлыча артка чигенәбез,

Тактиканың үтәп кушканын.

Без беләбез тиздән бу авылга

Керәчәген явыз дошманның.

Хатын-кызның сүзсез карашлары

Безнең башны түбән идерә.

Мина шартлаганда чәчрәп тигән

Ярчык кебек җанны көйдерә.

Үз авылым күз алдыма килеп,

Мөлдерәмә тулды яшьләрем.

Шул чагында кинәт миңа таба

Бер кыз сузды сирень чәчәген.

Ни әйтергә белми каушап калдым,

Ак сиреньнең күреп сафлыгын.

Бик урынлы булыр иде бу, дип,

Билгеләргә җиңү шатлыгын.

Шуңар сирень учны әрнеттерде,

Уйда купты нәфрәт давылы.

Ә күңелне тетте, тетерәтте

Калдыруым шушы авылны.

Кыр, болыннар, йортлар, агым сулар –

Бөтенесе болар безнеке.

Шул байлыкмы калсын фашистларга,

Без, солдатлар, шуңар түзикме?!

Ник сызланам болай, бу бит безгә

Өмет баглап сузган бер чәчәк –

Кыз ышана, тоя: авылына

Солдат җиңү алып киләчәк…

Мәрзия Фәйзуллинаның бу шигырендә солдатлар өчен хыял булган  җиңү көне бары тик дүрт елдан соң гына килә. Сугыш елларында бик күп гаиләләр үзләренең якыннарын югалта, кайгы-хәсрәт кичерә. Автор госпитальдә дәваланучы яшь сугышчыларның сөйләве буенча сугыш кырында беренче тапкыр үлем белән очрашуларын, дусларын югалтуларын кичергән вакытларын  киләчәк буыннарга шигырь юлларына салып җиткерә. “Юк, мин солдат түгел идем әле…” шигырендә яшь егетнең кичерешләре аша безгә ул көннәрдә дошманның тыныч халыкка карата булган вәхшилеге сүрәтләнә.

Автоматым кулда, башта каска,

Ә өстемдә соры шинелем.

Я, кем әйтмәс мине солдат, диеп,

Ышанычы, диеп илемнең.

Юк, мин солдат түгел идем әле,–

Артык йомшак иде күңелем.

Үзем аңлый идем бу көенчә

Солдат булу мөмкин түгелен.

Каршы бәрде кургаш яңгырлары,

Алга бардым, артка карамый.

Ләкин солдат түгел идем әле,

Сугышсам да җанны аямый.

Солдат түгел идем әле, дустым

Шәһит булган чакта кулымда,

Тәүге тапкыр яшем тамган чакта

Күзләремнән сугыш кырында.

Ә беркөнне күрдем искиткеч хәл:

(Мәңге инде оныта алмамын.)

Юл өстендә, тузан арасында

Бер сабыйның үлеп калганын.

Мин сабыйны төрәм ак күлмәккә,

Ярасыннан аның кан ага.

Сыкрыйм: кирәк нинди сабырлыклар

Бу баланы җуйган анага!

Ак күлмәгем кәфен булыр диеп

Уйламаган идем мин бер дә…

Күңелемнән әйтеп бар белгәнне,

Салдым аны нәни кабергә.

Йөрәгемә кысып күз яшемне,

Алга барыр юлга карадым.

Тик шул чакта гына үз-үземне

Мин чын солдат итеп санадым.

Еллар узар, хаклык өстен чыгар,

Тыныч тормыш бизәр дөньяны.

Ак күлмәккә төргән шул сабыйны

Һич оныта алмам мин аны!..

Шагыйрә Мәрзия Фәйзуллинаның “Сугыш юлларының тузаны “ китабына кертелгән шигырьләрендә Бөек Ватан сугышының бөтен барышы сүрәтләнә. Аның шигырьләрен укып 80 ел элек башланган сугышның, 1945 елның 9 маенда билгеле булган һәм һәр елны зурлап үткәрелә торган Җиңү көненә кадәр, тарихи чынбарлыгын күз алдына китерергә мөмкин. Вакыт үткән саен халкыбызның сугышта күргәннәре, тылдагыларның тырыш хезмәте турында яңа мәгълүматлар табылып тора. Ул елларда һәркем Җиңү көнен якынайту өчен үзенчә булышлык күрсәткән. Мәрзия апа да яралы солдатларның истәлекләре аша ул чорның нинди авыр, газаплы булуы, күп югалтулар китерүе турында киләчәк буыннарга  җиткерергә тели. Киләчәктә сугышлар булмасын иде, Мәрзия апа Фәйзуллина язганча:

Нәкъ солдатлар кебек чәчәкләр дә –

Күп булсалар, җиңел аларга.

Бар теләгем: гүзәл саф чәчәкләр

Буялмасын иде каннарга…

“Казан арты” тарих-этнография музееның

 директор урынбасары Шәфигулла Гарипов

Бүген Арчаның 3 номерлы мәктәп лагере укучылары музеебызда кунакта булды. Балалар киң эчтәлекле экскурсия тыңладылар, үзләренә файдалы мәгълүмат тупладылар. Шулай ук “Сугыш урлаган балачак”, “И, газиз туган телем” исеме астындагы күргәзмә белән таныштылар. Музеебызның актлар залында грант кысаларына кергән видеоролик, презентация карадылар. Сугыш чоры балаларының тормышлары, аянычлы балачаклары турында лекция тыңладылар.

1941 елның 22 июнендә башланган Бөек Ватан сугышы илебезнең һәр гаиләсенә  бик күп авырлыклар алып килде. “Казан арты” тарих-этнография музеенда сугыш еллары турында язучыларыбыз иҗат иткән бик күп әсәрләр саклана, башка шәхесләребезнең дә шул чор турында язган истәлекләре бар. 1994 елда басылып чыккан “Җәйге кырау” китабына сугыш елларының истәлекләре тупланган. Китапның авторы элеккеге Октябрь, хәзерге Норлат районының Күлбай Мораса авылында туып-үскән, 19 яшендә партия кушуы буенча Чепья районына мәгариф бүлеге җитәкчесе итеп җибәрелгән, аннан соң Арча һәм Саба районыннан аерып алып оештырылган Яңа Чүриле районында мәгариф бүлеге җитәкчесе булып эшләгән Галия Шәйхетдинова-Минская. Дәһшәтле сугыш елларында тылдагы халыкны җиңүгә рухландыручы авыл интеллигенциясенең бер вәкиле буларак Галия Шәйхетдинова язмаларын үзе эшләгән Балтач, Арча, Октябрь, Саба якларының Бөек Җиңүгә зур өлеш керткән фидакарь хезмәт кешеләренә багышлый.

Китапның “Җәйге кырау” дип аталуы да очраклы түгел. “Кырауларның язгысы була, көзгесе – алары бик үк афәтле түгел. Ә менә җәйгесе… Бүген җәмгыятебездәге җитешсез якларның сәбәбен үткәннәрдән эзләүчеләр бар. Тик шуны онытмыйк: сугыш алды еллары өстәлебезгә икмәк, өстебезгә кием куна башлаган чор иде. Тормышыбыз инде әйбәтләнеп, күтәрелеп кенә килгәндә илебезгә немец-фашистларының бәреп керүе кырау төшкәндәй булды”, – дип яза китапның авторы.

Ә хәзер Галия Шәйхетдинованың “Җәйге кырау” китабына кертелгән “Мәгъсүмнең күргәннәре” хикәясеннән өзек тәкъдим итәбез.

***

Мәгъсүм сүзен әтисен сугышка озату вакыйгасыннан башлады.

–Бабай сөйләгән рәхәтләрне әтием күрә алмады шул, – диеп көрсенеп куйды

ул баштарак. – Минем әти коммунист, авылда колхоз оештыруда башлап йөрүче һәм авыл советы рәисе дә булган. Сугыш башланганда исә Арча урман хуҗалыгында баш бухгалтер булып эшли иде.

1941 елның 24 июнь иртәсендә иң олысы нибары унөч яшендә булган алты баласын калдырып, үзе теләп фронтка китә әти. Ул иртәгесен китәчәк төнне без, балалар, бөтенләй йокламадык. Әти безне жәлләп уятмас, китеп барыр, күрми калырбыз, дип курыктык.

Таң атты. Сугышка китүчеләр, олауларга утырып, безнең капка төбенә килеп туктадылар. Аерылыр алдыннан әти безнең барыбызны да берәм-берәм кочагына алып кысты. Бит алмаларыбыздан, маңгайларыбыздан үпте. Башларыбыздан, аркаларыбыздан сыйпады.

–Минем бер генә үтенечем бар, – диде барыбызның аңа төбәлгән моңсу

күзләребезгә беръюлы карарга тырышып, – зинһар өчен тату торыгыз! Барына канәгать булыгыз… Бер-берегезне бервакытта да рәнҗетмәгез, ташламагыз! Мин әйләнеп кайтканчы зур үсегез!”– аның бу сүзләре мәңге онытылырлык түгел.

Аннан апам янына килеп:

–Бөтен өметем синдә, кызым Таифә. Зинһар, моны яхшы аңла. Син

туганнарыңа әти дә, әни дә булып каласың, – диде дә, безнең күзләр белән кабат очрашмаска тырышып, аларны озата баручы егет янына сикереп менеп утырды. Атлар кузгалып китте.

Без, бер-беребезгә сыенышып, башта капка төбендә басып карап калдык,

аннан нәрсәдер исебезгә төшкән кебек, дәррәү кузгалып, әтиләр артыннан чаба башладык.

–Әти, китмә! Әти, китмә! – дибез, алда ни буласын сизенгәндәй, елый-елый

кычкырабыз.

Мансур белән әтиләрне куып та җиттек. Арба артына барып ябышуыбызга,

өч җигүле ат өчесе беръюлы туктады.

Әти арбадан төште дә безнең янга йөгереп килеп җитте. Икебезне дә

күкрәгенә кысты. Ул арада сеңлемне җитәкләп апа ди килеп җитте. Без тагын, бергәләшеп, әтинең кул-аякларына сарылдык. Әйтерсең аны әнә шулай алып калырга мөмкин иде.

Үзендә нинди көч таба алгандыр, бәлки илнең иминлеген саклап калу – коммунист әтием өчен бар нәрсәдән дә мөһимрәк булгандыр, бәлки туганнарның һәм авылдашларның безгә ярдәм итүенә  өмете камил булгандыр, ахыр чиктә, күз яшен күрсәтеп, аңа тилмереп карап торган балаларының йөрәген тагында телгәлисе килмәгәндер – анысын ачык әйтүе кыен, ләкин әти бер генә бөртек күз яшен дә безгә күрсәтмәде.

–Акыллыларым минем! Үтенеп сорыйм, тынычланыгыз! Дошманны

җиребездән куып, элекке герман сугышында үлеп калган Каюм белән Бари абыемның да үчен алып, җиңүче булып сезнең яныгызга кайтырмын. Рәхәтләнеп бергә-бергә яшәрбез, – диде ул гаҗәеп бер ышандыргыч көч белән.

Әти сүзен тыңлап, без елаудан туктадык. Ләкин кайтып китмәдек. Әтине соңгы тапкыр кочаклап үптек тә, басу уртасында апама сыенышып, әти киткән якка карап, кулларыбызны болгый-болгый басып калдык. Әтиләр инде күренмәс булгач:

–Әйдәгез, кайтабыз, – дигән тавышка сискәнеп киттем. Укытучым Кафия апай икән. Ул да безнең арттан килеп җиткән…

Әни 1939 елда ук вафат булганга, безгә әтине озатып җибәрү бигрәк авыр иде шул. Без әтисез дә, әнисез дә калдык.

Әтинең “рәхәтләнеп бергә-бергә яшәрбез” дигән сүзләре әле безне озак вакытлар җылытып, өметләндереп торды. Әти безгә башта хатлар язып торды. Аннан соң… Хат ташучының турыбыздан үтеп, хатлар, газеталар таратканын көтеп алырга сабырлыгыбыз җитми башлады. Мансур яки мин үзем хат ташучыны Сикертән юлында каршы ала башладык. Бу үзеннән-үзе гадәткә кереп китте. Безнең почта бүлеге Сикертәндә булганга, хатлар-газеталарны шуннан алып кайта иде почтальон. Безнең бу йөрүләребез дә ярдәм итмәде. Әтидән хат килү бөтенләй туктады.

Хатларны укып, әтинең Мәскәү янындагы каты сугышларда катнашканын белә идек. Иртә торабыз да, беренче чиратта радиодан Мәскәү янында барган сугышлар турында тыңлыйбыз. Олы кешеләрдән сорашабыз. Тик әлегә безгә өметле хәбәр әйтүче булмады.

Атналар, айлар үтте… Көннәрнең берендә хат ташучы эндәшми генә апам кулына бер конверт тоттырды да, үзе, гаепле кешедәй, яшен тизлеге белән ишектән чыгып китте.

Әтинең хатлары өчпочмаклы булганга, бу конверттагы хатның әтидән түгел икәнен, андый хатларны инде авылдагы берничә гаиләнең алганын белгән апам хатны кулына алу белән фаҗига булуын аңлагандыр, әлбәттә.

Апам конвертны ачты. Тик әти хатын башка вакытта укыган кебек кычкырып укырга ашыкмады. Ә үзенең күзләре яшь белән тулды. Аннан, хәлсезләнеп сыгылып төште дә, хатны кулына кысып тоткан хәлдә сәкегә ауды.

Апамның учына йомарланган хатны, бармакларын көч-хәл белән каера-каера, Мансур алды. Ни әйтсәң дә ул өлкәнрәк малай шул: барыбызга да ишетелерлек итеп, әтинең сугыш кырында батырларча үлеп калуы турындагы хәбәрне кычкырып укыды.

Безнең ни әйтергә белмичә үзенә карап, аптырап торганыбызны күргәч, Мансур русчадан татарчага тәрҗемә иткәндәй: “Әткәй юк. Әткәй үлгән. Без инде әтисез дә калдык”,– дип елап җибәрде.

Сеңелләрем, сәкедә хәлсезләнеп яткан апамны барып кочаклап алдылар да, мәрхәмәтсез сугышның безгә китергән чиксез хәсрәтеннән үксеп-үксеп елый башладылар.

Апам – бездән берничә яшькә олырак бала. Шуның өстенә, безне карауның җаваплылыгын аның өстенә йөкләп калдырганны да әзме-күпме аңлагандыр инде, үзен-үзе кулга алырга тырышып, берничә мәртәбә торып утырырга талпынып карады. Ләкин булдыра алмады. Аның хәлсезләнгән гәүдәсе моңа ирек бирми иде. Тагы сәкегә ауды.

Әгәр бездәге кайгыны ишетеп, минем укытучым Кафия апа Гарипова килеп җитмәсә, без – алты ятим, күпме вакытлар бергә өелешеп елаган булыр идек, әйтә алмыйм. Аннан күрше –колан, туган-тумача җыелды. Безне үзләренә чәйгә алып киттеләр. Алар белән әзрәк җиңелрәк булып китте.

Менә шул көннән алып, шул көннән алып кына да түгел, әтине сугышка озатып кайтканнан башлап без үзебез тормыш алып бардык.  Авыр, бик авыр иде безгә. Бер тәгам ризык күрмәгән көннәребез күп иде. Физик яктан зәгыйфь булган энем Илсур ачлыкка түзә алмыйча вафат булды…

***

Бу истәлекләрдә искә алынган укытучы Кафия Гарипова – Курса авылы кызы. Ул 1941-1947 елларда Гөберчәк башлангыч мәктәбендә эшләгән.

Үзе күргәннәрен сөйләгән Мәгъсүмнең әнисе Сәгъдәтбану һәм әтисе Юныс гаиләсеннән ятим калган алты баланың берсе кечкенә чакта ук, ә 1936 елгы Илсур исемлесе өченче класста укыган чакта вафат була. Апалары Тайфә, сеңелләре Әнисә Казан шәһәрендә яшәгәннәр, абыйсы Мансур озак еллар Чыпчык урта мәктәбендә директор булып эшләгән. Бу мәгълүматларны Гөберчәк авылында яшәүче тыл ветераннары Хәнифә апа Шәймуллина һәм Рәсимә апа Минсафинадан алган идек.

Ә инде Мәгъсүм турында авылдашы Мөхәммәт Мәһдиевнең “Торналар төшкән җирдә” повестендә искә алына. “Мәгъсүм җиде яшьтә әнисез, тугыз яшьтә әтисез калды. Аннан үзе юллап, үзе йөреп балалар йортына китте, шунда менә дигән тәрбия алып кеше булды. Балтик флотына эләкте… “Масра басу” да басып торганда нигәдер мин Мәгъсүм турында уйландым”, – дип яза якташыбыз Мөхәммәт Мәһдиев. Мәгъсүмнең хатыны Гөлчәчәк Насыйбулла кызы да Гөберчәкнеке булган, алар Гөберчәк авылы зиратына җирләнгән.

Без сугыш вакытында ятим калган бер гаилә балаларының язмышы белән генә таныштык, ә андыйларның саны чиксез күп. Һәрберсенең үз язмышы, ил күләмендә күпме балалар ятим калган. Бөек Ватан сугышы башлануга 80 ел узса да, бу көннәр өлкәннәребез күңелендә онытылмый. Яшьләребез дә сугыш алып килгән авырлыклар турында белеп үссеннәр, өлкәннәргә хөрмәт күрсәтеп яшәсеннәр. Дөньяда тынычлык булсын, сугышлар кабатланмасын иде.

              “Казан арты” тарих-этнография музее

директор урынбасары Шәфигулла Гарипов

Районыбызның Шушмабаш авылында туган, бүгенге көндә Казан шәһәрендә  яшәүче балалар язучысы Мәрзия апа Фәйзуллинаның әсәрләре тупланган егермедән артык китабының һәркайсы балалар өчен дә, зурлар өчен дә кызыклы, аларны һәркем яратып укый һәм куллана. Ул Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре, Татарстан Язучылар берлегенең Абдулла Алиш исемендәге бүләге иясе. Якташыбыз Мәрзия Фәйзуллинаның бүген, 11 июньдә туган көне, аңа 91 яшь. Без Мәрзия апаны чын күңелдән туган көне белән котлыйбыз, аңа сәламәтлек, кызы Фәридәнең һәм оныкларының кайгыртучанлыгын тоеп яшәвен телибез.

Мәрзия апаның туган көне алдыннан Шушмабаш мәктәбе укучылары музеебызның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә булып, аның иҗаты һәм тормыш юлы белән таныштылар.Үзләре дә Мәрзия апаның мәктәп музеенда булуы турында истәлекләрен яңартып сөйләделәр.

                                                                              Шәфигулла Гарипов

Уважаемые жители района! Из года в год в Арском муниципальном районе проводится независимая оценка качества условий оказания услуг муниципальных учреждений в сфере культуры и образования.
Независимая оценка является одной из форм общественного контроля и проводится в целях предоставления гражданам информации о качестве оказания услуг, а также в целях повышения качества их деятельности.
По итогам проведения независимой оценки качества условий оказания услуг будет сформирован рейтинг учреждений, который публикуется на сайте www.bus.gov.ru.