"Казан арты" музее

Бүген, 25 февраль көнне, бөтен гомерен Арча эшчеләр бистәсендә яшәүчеләрнең тормыш-көнкүреш  шартларын яхшыртуга багышлап намуслы хезмәт иткән, районыбыз халкына билгеле булган шәхес – Вәлиев Инсан Миргали улы үзенең 75 яшьлек юбилеен билгеләп үтә. Ул мәктәпне тәмамлап, унбиш яшеннән Казанда һөнәр училищесында белем ала, слесарь буларак хезмәт юлын башлап төрле оешмаларда мастер, җитәкче вазыйфаларын башкара. Аның тырышлыгын, оештыру сәләтен күреп  халык депутатларының Арча поселок Советы председателе итеп сайлыйлар һәм ул бу җаваплы вазыйфаны 23 ел дәвамында башкарды.

1986 елдан мин үзем дә Арча поселок Советы депутаты идем,  ә 1992 елдан халык депутатларының Арча район Советы рәисе урынбасары булып эшләдем. Инсан Вәлиев белән 10 ел дәвамында Арчада башкарылган эшләрнең шаһиты булдым. Инсан Миргали улы эшләгән елларда илебездә барган үзгәрешләр безнең районыбызга, шул исәптән Арча эшчеләр бистәсенә дә йогынты ясады. Ул елларда Инсан Миргалиевич һәм аның урынбасарлары поселок Советы утырышларын үткәрүгә, даими комиссияләрнең эшләрен оештыруга зур җаваплылык белән карадылар. Алар тарафыннан гражданнарны кабул итү һәм аларның үтенечләренең үтәлешенә зур игътибар бирелде. Районда төрле чаралар оештырганда  Арча поселок Советы актив катнашты. Поселок халкы Инсан Миргали улын гадел һәм ярдәмчел булуы, әйткән сүзен төгәл үтәве өчен ихтирам итте. Гомүмән, Инсан Миргали улы кайда гына эшләсә дә үзен оста оештыручы, тирән белемле һәм  хезмәттәшләренә карата таләпчән җитәкче итеп танытты. Инсан Вәлиев Арча эшчеләр бистәсендә яшәүчеләрнең йортларына газ кертүгә иң зур өлеш керткән кеше буларак хөрмәт ителә. Район җитәкчелеге Инсан Миргали улын  һәрвакыт хөрмәт итте. Аның хезмәтләре югары бәяләнде, аңа  Республика һәм районның мактау грамоталары, рәхмәт хатлары тапшырылды. Инсан Вәлиевкә 1996 елда Татарстанның атказанган торак-коммуналь хуҗалыгы хезмәткәре дигән мактаулы исем бирелде.

Инсан Вәлиев  хәзерге вакытта лаеклы ялда булса да, мәктәпләрдә, үзәк китапханәдә, “Казан арты” тарих-этнография музеенда оештырылган чараларда актив катнаша, яшьләргә үзенең тормышы һәм хезмәт юлы турында сөйләп, файдалы киңәшләрен бирә.

Бүгенге көндә Арча шәһәре көннән-көн төзекләнә, матурая бара. Ә аның нигезендә Вәлиев Инсан Миргали улы кебек намуслы хезмәт иткән райондашларыбызның керткән өлешләре дә зур.

Инсан Миргали улын бергә эшләгән хезмәткәрләр исеменнән олы юбилее белән котлыйбыз, ныклы сәламәтлек, Сәвия ханым белән тигезлектә балалары һәм оныкларының, туганнарының һәм дусларының кайгыртучанлыгын тоеп яшәвен телибез.

 

Агымдагы елда Әфганстаннан совет гаскәрләре чыгарылып беткәнгә 32 ел тулды. 15 нче февраль көнне үткән кичәнең  хөрмәтле кунаклары Әфган җирендә барган сугышларда катнашкан  якташларыбыз һәм Арчаның 1 номерлы урта мәктәбе укучылары иде.

 

16 февральдә Арча мәдәният йортында Арча муниципаль районы Советының чираттагы утырышы булды. Анда район советы депутатлары, район  администрациясе һәм башкарма комитетының җаваплы хезмәткәрләре, оешма җитәкчеләре,  ТРның  Премьер-министр урынбасары Васыйл Шәйхразиев, Татарстан Дәүләт Советы депутатлары, Президент аппараты хезмәткәрләре катнашты. Килгән кунаклар һәм утырышта  катнашучылар  “Казан арты”  тарих-этнография музее оештырган “Фотоларда  Арча  тарихы” дип исемләнгән күргәзмәне зур кызыксыну белән карадылар.

Илебез тарихында күмәк хуҗалыклар буларак колхозлар төзелү бик авыр шартларда, күп каршылыклар аша алып барыла. Районыбыздагы авыллар арасында Югары Курсада колхоз кызу темплар белән төзелә һәм яңа төзелгән колхозга “Батыр Курса” дигән исем бирәләр. Колхозны төзүдә авыл активистлары, бигрәк тә Хәбибулла Мохтаров зур хезмәт куя. Ул елларда Казанда яшәүче Госман Бакиров (фронтовик язучы) көньяк районнардагы колхозлар белән танышканнан соң, авылга кайтып “Батыр Курса” колхозына керергә теләмәүчеләр белән эш алып бара. Җыелышларда колхоз тормышы турында чыгышлар ясый һәм нәтиҗәдә икеләнеп йөрүчеләр дә колхозга керәләр.

1931 елның 17 февралендә Казанда Татарстан Советларының IX съезды була. Анда “Батыр Курса” колхозыннан  күмәк хуҗалык ударнигы Хәбибулла Мохтаров та катнаша. Бу съездда Һади Такташ та була һәм ул съезд делегаты Хәбибулла Мохтаров белән очраша. Шагыйрь  1930-1931 елларда  “Киләчәккә хатлар” исемле поэмасының өч хатын язып өлгерә, ләкин поэма тәмамланмый кала.  Һади Такташның бу поэмасында түбәндәге юллар бар:

Мохтар бабай сөйли:

• Мин, – ди – менә

Дошман булып йөрим үземә…

Элек чакта мин бер кеше идем.

Хәзер, малай, миндә ике “мин,”

Берсе менә аның коммун  яклы,

Икенчесе каршы, суккин сын!

 

***

Пример,

Бервакытны шулай, сабан өсте,

Кырдан бергә сабан сөрәбез,

Минем атым юаш булганлыктан

Бер малайга җигеп бирәбез.

Малай алда йөри, мин – артыннан,

Үзем йөрим, үзем сагалыйм,

Минем атка суга-нитә калса,

Тотып яңакларга чамалыйм…

Малай, дөрестән дә, сугып куйды,

Белмәмешкә башта салыштым,

Тагын суккан иде,

Түзәлмәдем,

Якасына барып ябыштым…

 

Якташыбыз, Татарстанның халык язучысы Мөхәммәт Мәһдиевнең 1962 елда “Яңа тормыш” газетасында басылып чыккан “Мохтар картны юлда очраттым…” мәкаләсендә  билгеләп үтелгәнчә, шагыйрь Һади Такташ съезд вакытында “Батыр Курса” колхозыннан  ударник карт Хәбибулла Мохтаров белән әңгәмә корган. Мөхәммәт Мәһдиев, Курса аксакаллары истәлекләрен дә куәтләп, “Киләчәккә хатлар” поэмасындагы Мохтар карт образының прототибы Хәбибулла Мохтаров булган, дип фикер йөртә. Бу фаразга курсалылар да инана һәм моның белән горурлана.

Быел гыйнвар аенда татар совет әдәбиятының классик язучысы Һади Такташның тууына 120 ел тулуны билгеләп үттеләр. Шул уңайдан Курса Почмак авылында туып-үскән якташыбыз, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе, Һади Такташ һәм Саҗидә Сөләйманова исемендәге әдәби премияләр лауреаты Сания Әхмәтҗанова  “Гасыр кичкән мизгел” дип исемләнгән шигырен тәкъдим итте:

Такташ чоры зольмәт чор ул дибез,

Тетрәнәбез искә алганда…

Чоры нинди – чордашлары шундый,

Тарих бизмәненә салганда.

Чоры нинди – җыры шундый булган:

Талкый җанны, изә бәгырьне,

Шагыйрь Такташ! Киләчәктән карап

Беләбезме синең кадерне?

Юкка гына “чор”  дип җорланмыйм мин:

“Киләчәккә хатлар”  минем өчен

Икеләтә бүген кадерле.

 

Мохтар карты белән… Әйе, әйе,

Ишетмәсәң-ишет: “Батыр Курса”

Колхозыннан булган Мохтар карт.

Такташ язган картны (!) искә алам:

Махраң булса, махраң борып тарт!

 

“Мохтар бабаң, ялгыз йокласа да,

Колхозын ул ташлап качмаган…”

диме  Шагыйрь? Шул-шул!

Нәкъ шул картлач,

Сүзләремә ышан-ышанма –

Колхоз оештырып йөргән чынлап,

Нәрсә диим, заман кушканга.

Карт ударник Хәбибулла агай,

Метрикәчә әйтсәк, Мохтаров,

Җылы түшәгеннән сөрелсә дә,

Калган үз колхозын коткарып.

 

Минем сүзем түгел, китап сүзе:

Нысыйп турылаган җаен да,

Күрешкәннәр, диләр, Такташ белән

Утыз бернең февраль аенда,

Башкалага корылтайга баргач…

Казан-кала белә дөресен.

Ә мин җайлап кына, курсаларга

Борыйм әле сүзнең сөрешен.

 

“Батыр Курса” калган маһир булып,

Мохтар картны әнә сатмаган!

Заман кыйшая дип кыйшаймаган –

Бердәмлеген гаярь яклаган.

Таркалганда күмәк хуҗалыклар,

Нигез ташын сүтеп сатмаган,

“Коммуна”сын бөтен саклаган.

*

“Үтерелгән пәйгамбәрләр “ каны,

Карт ударник Мохтар картлары,

Күмәк хуҗалыкны сөйрим диеп,

Күтәрәмгә калган атлары,

Хакланмаган кеше хаклары…

“Коммунизм кыры”н күрмәсә дә,

Әйтер сүзен йөрәк белән аңлап,

Зур шагыйрьнең олы ышанычын

Якташларым эштә аклады.

 

Мохтар картлар ул чак аз булмаган,

Һәр колхозда, һәрбер авылда.

Кем чыныккан, кем суынган-сынган

Сыйнфый көрәш дигән давылда.

 

Хәзер генә, бик белдекле багып,

Акыллыбаш булып йөргәч тә;

Киләчәктән карап, бер сүз белән

Чор-тарихка бәя биргәч тә,

Мокамайлар, шагыйрь Такташлары

Һәләкәткә тарган заман ул.

Җил искәннән ботак шартласа да,

Үзен хәтерләтә һаман ул.

Такташ сүзе чыңлый хәтеремдә:

“Ерткыч кара кошлар кан сорый…”

Шагыйрь тавышы – еллар күкрәгендә,

Гасырларны кичеп яңгырый.

 

Урта Курса мәктәбенең “Туган якны өйрәнү музее”нда  “Батыр Курса” колхозы турында  тарихи материаллар тупланган альбомнар саклана. Без шундагы мәгълүматларны өйрәнеп, Һади Такташның “Киләчәккә хатлар” поэмасында искә алынган Мохтар картның безнең якташыбыз булуына инандык. Колхозның аннан соңгы  тормышы турында түбәндәге язмалар бар.

1933-1934 елларда “Батыр Курса” колхозы районда иң алдынгы колхозлардан санала. Татарстан күләмендә алдынгы 30 колхоз турында китап чыгарыла, бу китапта “Батыр Курса” колхозы да мактап телгә алынган.

1933 елда Арча районыннан “Батыр Курса” колхозы гына Казанда оештырылган авыл хуҗалыгы күргәзмәсендә колхозның уңышларын күрсәткән экспонатлар белән катнаша. Бу күргәзмәдә колхозның яшелчәдән мул уңыш алуы үрнәк итеп куела, Халиков Шәймулла җитәкләгән яшелчә бригадасының хезмәт уңышлары күрсәтелә. Ул вакытта “Батыр Курса” колхозын урак машинасы белән бүләклиләр.

1931 елның 17 февралендә  Казанда оештырылган  корылтайның узуына быел 90 ел була. Анда  “Батыр Курса” колхозыннан берничә делегат катнашуы һәм күренекле язучы Һади Такташның иҗатында безнең районыбызның күренекле кешеләре искә алынуы белән без дә горурланабыз.

(Герой шагыйрь Муса Җәлилнең тууына 115 ел тулу уңаеннан)

Җырларым, сез шытып йөрәгемдә
Ил кырында чәчәк атыгыз!
Күпме булса сездә көч һәм ялкын,
Шулкадәрле җирдә хаккыгыз!

Сездә минем бөтен тойгыларым,
Сездә минем керсез яшьләрем.
Сез үлсәгез, мин дә онытылырмын,
Яшәсәгез, мин дә яшәрмен.

Мин кабыздым җырда ялкын итеп
Йөрәгем һәм хаклык кушканны.
Җырым белән дусны иркәләдем,
Җырым белән җиңдем дошманны.

Бу юллар Муса Җәлилнең 1943 елда язган “Җырларым” шигыреннән һәм ул шигырь:
Җыр өйрәтте мине хөр яшәргә
Һәм үләргә кыю ир булып.
Гомрем минем моңлы бер җыр иде,
Үлемем дә яңрар җыр булып,
– дип тәмамлана.

15 февральдә без шагыйрь, Советлар Союзы Герое, СССРның Ленин премиясе лауреаты Муса Җәлилнең тууына 115 ел тулу көнен билгеләп үтәбез. Бу дәрәҗәле исемнәр аңа озак елларга сузылган кимсетүләр, гаепләүләр, ныклап тикшерүләр аша һәм бары тик дусларының ныклы теләктәшлек күрсәтүләре , дөреслекне исбат итүләре нәтиҗәсендә генә бирелә. Муса Җәлил 38 яшендә Берлинның Плетцензее төрмәсендә җәзалап үтерелгән. Аның үлемсез шигырьләре һәм җырлары бик күп, ә язылмый калганнары…
Бу көнне районыбыз халкына, бигрәктә мәктәп укучыларына яхшы таныш булган Луиза Сабировна искә төшә. Ул бөтен гомерен районыбызның горурлыгы булган , Советлар Союзы Герое исеменә лаек булган якташларыбызның тормыш юлларын, күрсәткән батырлыкларын өйрәнүгә багышлады. Луиза апа алдан сөйләшеп куеп, 15 февраль көнне Муса Җәлилнең әсирлектә язган шигырьләре тупланган “Моабит дәфтәрләре”н Татарстанның Милли музееннан Арчага алып кайта иде, ул истәлекле мизгелләрне күпләр хәтерлидер әле.
Муса Җәлилне искә алу көннәрендә без Татарстаның Габдулла Тукай исемендәге премиясеннән кала, икенче дәрәҗәдә булган Муса Җәлил исемендәге премиягә лаек булган якташларыбызны барлап, алар белән горурланып та алабыз. Төрле елларда өч райондашыбыз бу югары дәрәҗәле премиягә лаек булдылар, хәзер ул ике елга бер тапкыр тапшырыла.
Якташыбыз, Татарстанның халык артисты Гөлзадә Сафиуллина 1985-1990 елларда Муса Җәлил исемендәге Татар дәүләт опера һәм балет театрында эшли, үз группасын оештыра. Ул 1986 елда үз репертуарындагы патриотик җырлар циклы өчен Муса Җәлил исемендәге премиягә лаек була.
2015 елда яшь язучы, бүгенге көндә “Казан утлары” һәм “Мәйдан” журналларының баш мөхәррире, якташыбыз Рөстәм Галиуллинга әдәбият өлкәсендәге уңышлары өчен Татарстанның Муса Җәлил исемендәге премиясе бирелде.
2019 елда Советлар Союзы Герое, Ленин премиясе лауреаты Муса Җәлилнең моңлы бер җырга тиң тормыш юлын һәм киң колачлы иҗади эшчәнлеген җентекләп өйрәнүче күренекле җәлилче-галимнәребезнең берсе – филология фәннәре кандидаты, танылган шагыйрь, прозаик, публицист һәм әдәби тәнкыйтьче Хәнәфи Бәдигыйга Татарстан Республикасының Муса Җәлил исемендәге премия тапшырылды. Якташыбыз Хәнәфи Бәдигый 2020 елның 27 ноябрендә вафат булды, аның ”Дала бөркете”, “Муса Җәлил поэтикасы” китаплары бу премиягә лаек булуын озак еллар дәлилләп торырлар әле. “Дала бөркете” поэмасында Хәнәфи Бәдигый Муса Җәлилнең батырлыгы, безгә килеп ирешкән иҗаты киләчәк буынарга үрнәк буласына зур ышаныч белдерә.

Безнең өчен язган Җәлил
Бәхет, ирек турында.
Уйларыбыз яктырсын дип,
Туар таңнар нурында.
Гомер буена көрәшкән
Халык, хаклыкны яклап.
Ут эченә барып кергән
Илне дошманнан саклап.
Соңгы көрәшкә ташланган
Һич аямаган үзен.
Фашистларга, ядрә итеп,
Төбәгән ул һәр сүзен.
Әсирлеккә эләксә дә,
Данлы сугыш кырында,
Җырлары аша белдек без
Батырлыгы турында.
“Кичер, илем!” – дигән әрнеп,
Иле өчен сугышта.–
“Данлы үлем күммәде,– дип, –
Тәнне соңгы сулышта”.
Газапласа да фашистлар,
Лагерь, төрмә ташлары,
Тез чүкмәгән җәлилчеләр,
Киселсә дә башлары!
Җыры яши күңелләрдә,
Юк, беркем онытмады!
Үрнәк алалар, кабатлап,
Аларның оныклары:
“Утта булган балчык кире купмас,
Эштә булган тимер тутыкмас.
Эш күрсәткән ирне ил онытмас,
Каберенә эзне суытмас”.

11 февраль көнне Арча мәдәният йортында Татарстанның халык язучысы Гомәр Бәшировның тууына 120 ел тулу уңаеннан күргәзмә куелды. Аны Арча муниципаль районы мәдәният учреждениләренең 2020 ел өчен хисап җыелышанда катнашучылар зур кызыксыну белән карадылар. Мәдәният хезмәткәрләре һәм районыбызның төрле милләт вәкилләреннән торган ансамбльләр Гомәр Бәшировның тормыш юлы һәм иҗаты белән бәйле экспонатлар белән якыннан таныштылар.

Кеше өлеше – мәкалә. Автор исемнәр тарихы турында уйланып, нәтиҗәләр ясый. Авыл яки берәр җисемнең исеме каян килеп чыккан, нәрсәгә бәйле икәнлеген үзенчә раслый, мисаллар белән дәлилли. Мәсәлән: “күчтәнәч” “күчкән аш” сүзеннән түгел, ә русның “гостинец” сүзеннән алынган, ди ул. Төркиләштергәч – кочтинеч – күчтәнәч. “Урыс капкасы”на да аңлатма бирә. Аның ничә өлештән торуын, һәрберсенең бүленешен, кулланылышын аңлатып бирә. Авыл исемнәренең килеп чыгышына, шул җирлекнең тарихына басым ясый, укучыны эзләнергә этәргеч бирә.

Чыганак:

Мәһдиев, М.С. Әсәрләр: 10 томда / Мөхәммәт Мәһдиев; (төз. Г.Хәсәнова ). – Казан : Татар. кит. нәшр., 2019. 9 т.: публицистика, эсселәр, интервьюлар. – 2019. – 478 б.

Мәһдиев М. Кеше өлеше // Татарстан яшьләре. – 1992. –3 ноябрь.

Габидуллина Х.К.

Бер хатирә – мәкалә. Автор күңелендә сакланган хатирәләргә урын бирә: кайчандыр үзе белән тыгыз аралашкан колхоз рәисенең урып-җыю вакытында Казанга килеп, танылган авылдашының дәрәҗәле исеме өчен кайгыртып йөрүе хакында. Колхоз рәисе Президиум председателенә, ул ризалык белдермәгәч, Республика җитәкчесенә кадәр шул сорау белән мөрәҗәгать итә. Иҗат һәм сәнгать өлкәсендә зур хезмәт башкарган композиторның колхоз рәисе кайгыртуы аркасында ниндидер исем алуы билгесез. Әмма аның төп максаты – исән вакытында хезмәт кешесен тиешле дәрәҗәдә бәяләү, аның үрнәгендә яшьләргә патриотик тәрбия бирү.

Чыганак:

Мәһдиев, М.С. Әсәрләр: 10 томда / Мөхәммәт Мәһдиев; (төз. Г.Хәсәнова ). – Казан : Татар. кит. нәшр., 2019. 9 т.: публицистика, эсселәр, интервьюлар. – 2019. – 478 б.

Мәһдиев М. Бер хатирә // Ватаным Татарстан. – 1993. – 26 май. — №103.

 Габидуллина Х.К.