"Казан арты" музее

      23 сентябрьдә хөрмәтле якташыбыз, Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре, Татарстан Язучылар берлегенең Абдулла Алиш исемендәге бүләге иясе  Мәрзия Фәйзуллина вафат булды һәм Казанның Яңа татар бистәсе зиратында җирләнде.

      Балалар язучысы, шагыйрә  Фәйзуллина (Тәрҗеманова) Мәрзия Низам кызы 1930 елның 11 июнендә Шушмабаш авылында туа. Үз авылларында мәктәпне тәмамлагач ул Казанга китә. 1946-1956 елларда Мәрзия Фәйзуллина халык судында сәркатип, милиция бүлегендә бәлигъ булмаган балаларны тәрбияләү эше инспекторы, Татарстан китап нәшриятында бухгалтер вазыйфасын башкара. Мәрзия Фәйзуллина 1956-1962 елларда балалар бакчасында тәрбияче булып эшли. Ул 1958-1964 елларда читтән торып Мәскәүдәге М.Горький исемендәге Әдәбият институтында укый.

Мәрзия Фәйзуллина 1950 елларда яза башлый. 1955 елда аның балалар өчен беренче китабы “Салават күпере” басылып чыга. Якташыбызның 1959 елда “Чәчәкләр сәгате”, 1961 елда “Ике көрәк”, 1962 елда “Зур дулкыннар”, 1963 елда “Гөлнар мәктәпкә бара”, 1966 елда “Шаян ай”, 1967 елда “Саф мәхәббәт”, 1970 елда “Нәни булышчы”, “Энҗе чәчәк”, 1975 елда “Уенчыклар иртәсе”, 1985 елда “Болытсыз яңгыр”,“Сугыш юлларының тузаны”, 1991 елда “Чиккән яулык”, 1992 елда “Мияубикә”, 2004 елда “Тик сиңа гына” һәм башка бик күп   китаплары дөнья күрә. 1963-1972 елларда аның Мәскәүдә бер-бер артлы русча тәрҗемәдә “Цветочные часы”, “Стихи”, “Пропала кошка”, “Два утёнка” дигән китаплары чыга. Шагыйрәнең аерым әсәрләре рус теленнән тыш үзбәк, чуаш, украин һәм башка телләргә тәрҗемә ителгән. Көндәлек матбугатта басылган публицистик мәкаләләр авторы буларак та Мәрзия Фәйзуллина әдәбият сөючеләргә яхшы таныш иде.

Мәрзия апа соңгы елларда авырды, ул кызы Фәридә гаиләсе һәм оныклары тәрбиясендә булды. Без аларның һәм туганнарының олы кайгысын уртаклашабыз.

Берничә буын балалар, шулай ук өлкәннәр дә Мәрзия Фәйзуллинаның шигырьләрен укып туган илне, туган телебезне һәм башка халыкларның телләрен яратырга һәм хөрмәт итәргә, өлкәннәргә ихтирам белән карарга, үзара дус, тату яшәргә өйрәнделәр. Киләчәктә дә Мәрзия Фәйзуллинаның иҗаты онытылмас, балаларны тәрбияләүдә ярдәм итәр.

“Казан арты” тарих-этнография музее

директор урынбасары Шәфигулла Гарипов

      Төркиянең Карс шәһәрендәге Кавказ университетында чордаш төрки телләр бүлеге мөдире, филология фәннәре докторы, доцент Чулпан Эфрәим кызы Зарипова-Четин Арча шәһәренә кунакка кайткач “Казан арты” тарих-этнография музеенда булырга да өлгерә.
Очрашу вакытында: “Узган ел кайта алмаган идем, Арчаның үзәге төзекләндерелгән, матурланган, Язучылар аллеясы үзе бер горурлык. Андагы язучылар миңа көч һәм энергия бирәләр. Мин студенларга белем бирү белән генә чикләнмим, фәнни хезмәтләр, танылган шәхесләребез турында төрек телендә мәкаләләр язам, якташларыбызның татар һәм рус телендә язылган хезмәтләрен төрек теленә тәрҗемә итәм. Аларның барысы да төрле журналларда уңышлы гына басылып килә. Төрек телендә язылган “Русча сөйләшүнең этик формалары”, “Русский язык (Грамматика и упражнения)”, “Галимҗан Ибраһимовның әсәрләрендә татар, башкорт һәм казак халыкларының милли кыйммәтләре” һәм башка китапларым басылып чыкты. Гомүмән, мин татар халкының гореф-гадәтләрен, милли йолаларын, кием үрнәкләрен, бездә генә пешерелә торган тәмле ризыкларны башка халыкларга белдерү юнәлешендә максатчыл эш алып барам. Быел Татарстаныбызда Туган телләр һәм халыклар бердәмлеге елы дәвам итә. Бу уңайдан музейда бик эчтәлекле күргәзмә оештырылган. Анда үзем укыган Арчаның беренче мәктәбе укучылары белән очрашу вакытында туган тел турында әйткән фикеремне күреп бик горурландым”, – диде Чулпан Зариф.
Озак еллар Чулпан читтә яшәсә дә саф татар телендә генә сөйләшә, якташ язучыларыбыз турында бик күп белә, аларның иҗатлары белән даими танышып бара икән, һәрберсе турында үзе белән бәйле истәлекләр сөйләде. Ул районда яшәп иҗат итүчеләрнең Татарстан Язучылар берлегенә кабул ителүләрен белеп шатланды, аларның иҗатлары белән танышты.
Чулпан Зариф шигырьләрен татар, рус, төрек телләренндә яза. Аның шигырь китаплары, фәнни мәкаләре басылган журналлар, фотолары музейның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә тупланып бара. Ул очрашу истәлеге итеп үзенең китапларын һәм журналлар бүләк итте.

“Казан арты” тарих-этнография музее
директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

19 сентябрь – Урман хуҗалыгы хезмәткәрләре көне. Лесхоз бистәсендә яшәүче Мөдәрис абый Габдрахманов нәселе урман белән бәйле.
“Урманны яратырга, аңларга, сакларга гына кирәк, – дип сөйләде ул. – Саф һава, кошлар сайравы, җанварларның төрле аваз чыгарып йөрүләре, шарт-шорт килеп корган агач ботакларының җиргә төшүе, көзге алтын төс – урманның алыштыргысыз бер атрибуты дияр идем. Урманнан башка кешелек дөньясы, без, яши алыр идек микән? Юктыр, мөгаен. Урманның хисапсыз байлыгын сакларга, корткычлардан чистартырга, яңа агачлар утыртырга урманчылар кирәк. Безнең нәсел урманга хезмәт иткән нәсел”.
Әтиләре Гомәр 1906 елда Балтач районы Пүскәл авылында туган, 1932 елда урманчы булып эшли башлый. Аны Сурнар урманчылыгының Тылаңгыр, Чүк Төрнәле урманына урманчы итеп билгелиләр. Төрнәледә гаилә белән торалар. Бераз эшләгәч, аны Балтач районы Шапшар кардонына күчерәләр. 1940-1950 еллар аралыгында ул бу эштән китеп тора. Чөнки сугыш вакыты. Ул сугыштан 1947 елда гына әйләнеп кайта.
“Авыл янында ферма бар иде, – дип искә төшерә Мөдәрис абый. – Аның янәшәсендә питомник ясадылар. Шул чорда әни кара мунчада күркә киптерде. Күркәне урманнан җыеп китерәләр. Әни мунчага яга, калайларга тезеп, күркәләрне киптерә. Эсселекне гел тикшереп тора. Мунчада градусник торды. Ул тиешле нормадан артып китсә, әни тәрәзә ачып бераз мунчаны суыта, күркәләрне әйләндереп тора иде. Күркә артык кипсә, ачыла, бозыла, орлыгы коела. Аның орлыгын җыеп, питомникка чәчтеләр. Орлыгын чыпчыклар бик ярата. Мин Мәхмүт абый белән питомникны шул чыпчыклардан сакладык. Әтинең тырыш хезмәтен күреп, 1950 елда кабат урманчылыкка урман технигы итеп алдылар һәм пенсиягә чыкканчы урманчы булып эшләде. Шапшардан, Лесхозга, аннан Гөберчәк кардонына урманчы итеп күчерделәр һәм шуннан ул пенсиягә чыкты. Егерме дүрт ел гомере урманчылыкта үтте. Әти урманның һәр почмагын, андагы җәнлекләрне, кош-кортларны яхшы белә иде. Кайда җиләклек, аланлык яки сазлык – биш бармагы кебек белде. Мин кечкенә вакытта аңа соклана да, гаҗәпләнә дә идем”. Мөдәриснең абыйсы Хәмзә армиядән кайтканда Гөберчәк кардонында яшәгән вакытлары була. 1954 елның 5 декабрендә кайта ул. Училищеда алты айлык курсларда укып, язын урманчылыкка урнаша. 1955 елдан Сурнарда Лесхозда торып эшли. Пенсиягә чыгар алдыннан Гөберчәк кардонының алма бакчасын карый. Аннан Лесхозда балта остасы булып эшли. 1991 елда пенсиягә чыга. Ул гомеренең утыз алты елын урманчылыкта үткәрә. “Бик таләпчән, эшен җиренә җиткереп эшләргә яратты. Ул инде вафат”, – ди Мөдәрис абый. Урманчы Хәмзә дип гөберчәклеләр аны яхшы хәтерли.
Хәмзә абыйның хатыны Фирдәүсә апа да шул ук урманчылыкта хезмәт куя. Ул мунчала ясый һәм урманчылыктагы башка эшләрне дә намус белән башкара. Фирдәүсә апа бу хезмәттә 19 ел эшләсә, уллары Фәрит армиядән кайткач, шулай ук урманчылык машинасында эшли. Гаиләдә көндәлек сөйләшү темасы да агач, урман, материаллар турында була. Андый сөйләшүләр күңелгә ләззәт тә бирә.
– Зөфәр абыем армиядә хезмәт иткәндә ялга Гөберчәк кардонына кайтса, хезмәтен тәмамлап кайтканда безнең гаилә Лесхозга күчкән иде инде, – дип сөйли Мөдәрис абый. – Ул Үрнәк училищесында укыды, урманчылыкка эшкә керде, читтән торып Кукмарадагы Лубянь техникумын тәмамлады. Гомеренең утыз ике елын урманчылыкка багышлап, өлкән мастер дәрәҗәсендә пенсиягә чыкты. Кызганыч, гомере генә кыска булды. Урыны оҗмахта булсын. Аның хатыны Фагыйлә апа Пөшәңгәр кызы. Ул, яшьтән авылларында мунчала тарап өйрәнгән кеше буларак, монда да шул ук хезмәтне намус белән башкарды. Уллары Азат та 16 ел урманчылыкта хезмәт куйды. Барысы да эшләрен яратып, намус белән башкардылар. Зөфәр абыем гаиләсе бу өлкәдә алтмыш дүрт ел эшләгән булып чыга”.

Мөдәрис абый Гөберчәк кардонында яшәгән вакытта ук урманчылыкта Гөберчәкнең Габдразак белән бергә эшли. Ике ел ат белән эшләргә туры килә. Аннары училищега укырга керә. Аны тәмамлап, Казахстан далаларында эшләп кайта. Кабат урманчылыкка эшкә керә. Мин 29 ел, хатыным Кафия – 20, улы Ирек 19 ел урманчылыкта эшли. Урманчылык җиңел хезмәт түгел. Төрле вакыт булгандыр. Әмма алар тормышны, урманны нык яраталар, авырлыкларны җиңә, үткәреп җибәрә беләләр.

“Урманчылык җитәкчеләре белән уртак тел табып эшләдек, – дип сүзне дәвам итте Мөдәрис абый. – Вакытында акчасын да алдык, премияләр дә бирделәр. Туган көннәрне күңелле итеп үткәрә идек. Лесхозда эшләүчеләр арасында иң югары хезмәт хакы безнеке иде. Урманчылык көнен ел да күңелле итеп оештыралар. Бөтен урманчы шул көнне бәйрәм итә: җырлый-бии”.

Язын агач утырталар. Бу чорда бистәдә беркем калмый: кем булдыра ала, бригадаларга тупланып, Балтач ягына, ә кемнәрдер Әтнә яки Арча, Казан якларына агач утыртырга чыгып китә. Ул чорда эшләүчеләрне урманчылар көнендә аерым бүләклиләр.

“Дөньялар үзгәрде. Гөрләп торган, хәтта икешәр смена эшләп торган урманчылык эше хәзер нык үзгәрде, – дип көрсенә өлкән урманчы. – Күп цехлар бетте. Кызганыч, бүгенге көндә бу өлкәдә эшләүче нәсел дәвамчыларыбыз юк”.

Урманчылыкта эшләгән ветераннарны һәрвакыт искә алалар, күчтәнәчләр, бүләкләр бирәләр. Аздан да күңел була. “Без бит өлкән кешеләр. Искә алгач, күңел күтәрелә”, – диде урманчылык ветераны, Лесхоз бистәсендә яшәүче Мөдәрис абый Габдрахманов.

Телефоннан һәрчак минем хәлемне белеп, гөберчәклеләрнең тормыш-көнкүрешләре белән кызыксынып яшәүче Мөдәрис абый нәселенең урманчылыкта эшләгән елларын барладык. Ул – ике йөз унбиш елга җыела.

Мөдәрис абый! Сезнең барчагызны да урманчылар көне белән тәбрик итәм. Сәламәтлек, тигезлек, шатлык-куанычлар белән әле күп еллар бу бәйрәмне каршы алырга насыйп булсын. Алдагы елларда да очрашып, хатирәләр барларга, үткәннәрне искә алырга язсын.

Бүген, 8 сентябрь көнне, районыбызның Шекә авылында туып-үскән, Татарстаннның халык артисты, Республикабызның Муса Җәлил исемендәге бүләк иясе, Кырым Республикасының атказанган сәнгать эшлеклесе Гөлзадә Сафиуллинаның туган көне, ул 75 яшьлек олы юбилеен билгеләп үтә.                      Без якташыбызның уңышларына сөенеп һәм шатланып яшибез, аның чын сәнгать кешесе булуы белән горурланабыз. Гөлзадә апа Арча төбәгенең йөзек кашы, аның башкаруында “Арча гимны” безнең районыбызның данын республикада гына түгел, бөтендөнья татарларына да таныта, аның бер концерты да бу җырдан башка узмый. Гөлзадә Гомәр кызы башкаруында халкыбызның  “Арча”, “Туган авылым”, “Кара урман”, “Көзге ачы җилләрдә”, “Сибелгән татар” һәм башка җырларын дөньяның төрле почмакларында яшәгән милләттәшләребез яратып тыңлыйлар.

Якташыбызның сәхнә костюмнары һәркемдә аеруча  соклану хисләре уята, ул алар аша да яшьләребездә милли киемнәргә мәхәббәт тәрбияли. Нәфис сүз остасы буларак  Гөлзадә Сафиуллинаның  уңышлары бәяләп бетергесез, аның һәр сүзе туган телебезгә хөрмәт белән карарга өйрәтә.

Гөлзадә Сафиуллинаның балалар белән эшләү тәҗрибәсе бик күпләргә үрнәк булып тора. Төрле яшьтәге балалар ул оештырган фестивальләр аша сәхнәдә үзләрен ничек тотарга кирәклеген өйрәнәләр, ул үзе дә  концертларда һәм төрле очрашуларда  балалар өчен язылган җырларны бик теләп башкара.

Якташыбыз туган авылы Шекәдә, Шушмабаш сабантуйларында, районда уза торган төрле очрашуларда актив катнаша, ел саен Казан шәһәрендә була торган “Арча якташлыгы” җәмгыяте очрашуларын оештыруны башлап йөри һәм зур ярдәм итә.

“Туган авылдан китеп, кайларда гына гомер сөрсәк тә, нинди генә дан-дәрәҗәләргә ирешсәк тә, без барыбер шул авыл баласы булып калабыз.”, – дип яза ул  “Шекә пәриләре комнан бау ишә” дигән китабында. Гөлзадә апа Сафиуллина татар халкының гореф-гадәтләрен, йолаларын саклау, аның мәдәниятен һәм сәнгатен үстерү өчен җан атып яшәүче  зыялы шәхес.

Без якташыбыз Гөлзадә Гомәр кызын олы юбилее белән котлыйбыз, ныклы сәламәтлектә, кызы Резедә һәм оныкларының уңышларына сөенеп яшәүен телибез,  киләчәктә дә матур җырлар көтәбез.

      “Казан арты” тарих –этнография музее

 директор урынбасары Шәфигулла Гарипов

Уйларым,  якын фикердәш,

Уртак безнең серебез.

Олыгайган  саен, миннән

Бераз алда йөрегез.

       Әйе, һәркемнең уйлары төрле, бу шигырь юлларын укыгач, аны кем язды икән, дигән сорау туа. Урта Бирәзә авылында яшәп иҗат итүче Дамир Фәтхрахман улы Нуриәхмәтовның “Уйларым” шигыреннән ул. Аның һәркемгә  уйланырга, фикер йөртергә булыша торган,  үрнәк алырга ярдәм итә торган шигырләре тупланып 2017 елда “Ачтым күңелем пәрдәсен”, 2019 елда “Кайтам әле…” дип исемләнгән китаплары басылып чыкты. Ул үзенең шатлыгы белән уртаклашып музеебызда булды һәм: “Безнең чор вакыйгалары шигырьләрем аша яшь буынга барып җитсен иде.  Киләчәк буын яшьләре минем шигырьләремне укып илһамлансыннар, тормыш тәҗрибәсе тупласыннар дигән теләктә калам”, –  дип  язып  бу китапларны  бүләк иткән иде.

Дамир Нуриәхмәтов төрле темаларга яза,   бу көннәрдә ул  яңа язылган шигырьләренең кулъязмаларын җибәреп тагын безне куандырды. Алар арасында “Сорамагыз минем яшемне!”  шигыре дә бар,  анда авторның гомер бәйрәме алдыннан уйланулары чагыла.  Бүген, 7 сентябрь көнне  райондашыбыз  үзенең  60 яшьлек олы юбилеен билгеләп үтә.

Без Дамир Фәтхрахман улын  бу истәлекле бәйрәме белән чын күңелдән тәбрик итәбез, тормыш иптәше Рәмзия белән  ныклы сәламәтлектә һәм тигезлектә гомер итеп, уллары Ленар һәм оныкларының кайгыртучанлыгын тоеп, яңа иҗат уңышлары белән әдәбият сөючеләрне  даими куандырып  торуын телибез.

Шәфигулла Гарипов

Һәр кеше куркыныч хәлләргә юлыкса үз-үзен саклау чараларын алдан өйрәнергә тиеш. Бүген музеебызда «Терроризм-җәмгыятькә янау!» дигән тема астында  Арчаның 1нче номерлы мәктәбенең 7В сыйныф укучылары белән эчтәлекле әңгәмә үткәрелде. Музей хезмәткәрләре, Россия Эчке эшләр министрлыгының Арча районы буенча ПДН бүлегенең инспекторы, өлкән лейтенант Мөхәммәтгалиева Энҗе Фәнис кызы, полиция лейтенанты Вәлиуллина Алинә Фоат кызы террорзим, куркыныч хәлләрдә үз-үзеңне ничек тоту турында тулы мәгълүмат бирделәр.

Илебез халкы  1 сентябрь– Белем көнен бәйрәм итә. Мәктәпкәчә яшьтәге балаларны, укучыларны, ата-аналарны, хәтта әби-бабайларны да шатландыра, уйландыра, һәркемне дә балачагына, мәктәп елларына алып кайта торган  бәйрәм бүген. Иртәдән үк матур итеп киенгән, кулларына чәчәк букетлары тоткан балаларны күргәч күңелләр күтәрелеп китте.

Белем көне уңаеннан музеебызның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә  “Якташларыбыз төзегән дәреслекләр” дип исемләнгән күргәзмә урнаштырылды. Быел, 2021 ел – Татарстан Республикасында Туган телләр һәм халыклар бердәмлеге елы буларак билгеләп үтелүен исәпкә алып без анда төрле елларда  туган телебезне өйрәтүдә кулланылган  татар теле һәм әдәбияты дәреслекләрен, укытучыларга тәкъдим ителгән методик ярдәмлекләрне тупладык. Безнең якташларыбыз Хәй Хисмәтуллин, Наҗия Саттарова, Мәрьям Хәсәнова, Мөхәммәт Мәһдиев, Фәрваз Миңнуллин, Альберт Яхин, Хәнәфи Бәдигый һәм башкалар катнашында төзелгән дәреслекләрне кулланып бик күп еллар дәвамында милләттәшләребез  туган телебезне тирәнтен өйрәнгәннәр.

Белем  “Әлифба” дан  башлана.  Ярты гасыр дәвамында татар  һәм башка милләт балаларына туган  телебездә укырга һәм дөрес итеп язарга өйрәткән “Әлифба”  китаплары, язарга өйрәтү дәфтәрләре,  башлангыч  сыйныфлар өчен уку  һәм татар теле дәреслекләре иҗат иткән  Сәләй Вагыйзов һәм Рәмзия Вәлитованың бәяләп бетергесез хезмәтләре белән  күргәзмәдә якыннан танышырга мөмкин.

Күрәзмәне караучылар үзләре укыган дәреслекләрне танырлар, райондашларыбызның бу юнәлештә дә актив булганнарын  белерләр.  Бүген мәктәпләребездә туган телебезне өйрәнү өчен барлык мөмкинлекләр бар. Һәркем үз туган телен белергә, балаларына һәм оныкларына өйрәтеп калдырырга тиеш.  Яңа уку елы һәркем өчен уңышлы булсын иде.

                                                                                                 Шәфигулла Гарипов

Арча  районы  мәгариф  хезмәткәрләренең  август киңәшмәсендә катнашучылар  һәм  килгән  кунаклар  “Казан арты”  тарих-этнография музее  тәкъдим  иткән   күргәзмәне  кызыксынып карадылар. Алар  2021 ел – Татарстан Республикасында  Туган телләр һәм халыклар бердәмлеге  елы  уңаеннан  оештырылган  күргәзмәдә якташ язучыларыбызның  һәм  тел  галимнәренең туган тел турындагы  фикерләре  белән  таныштылар.  Укытучылыр  анда  үз мәктәпләрен  тәмамлаучыларны, авылдашларын  күреп горурландылар,  безнең  өчен дә кызыклы булган  өстәмә  мәгълүматлар  сөйләделәр.  Ә  иң  сөенечлесе,  яңа уку елы башланып киткәч,  бу күргәзмә белән  үз мәктәпләренә чакырдылар.

Музейның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә 30 август — Татарстан Республикасы көненә багышланган күргәзмә эшли. Анда Республикабызда һәм Казан шәһәрендәге уңай үзгәрешләр турында мәгълүматлар алырга, кызыклы китаплар белән танышырга мөмкин.

Арча муниципаль районы Сикертән авылында татар драматургиясенең йөзек кашы Галиәсгар Камал музее ачылды. Авылдашлар ярдәмендә, хуҗалык җитәкчесе Сәләхов Шәйдулла Имамович җитәкчелегендә төзелгән тарихи йорт ишекләрен ачты.

Бәйрәм чарасында ТР мәдәният министры урынбасары Хәкимҗанов Ленар Сәетҗан улы, Арча муниципаль районы башлыгы урынбасары Мөхәмәтова Алсу Фирдәүс кызы котлау сүзләрен җиткереп, мәдәният министрлыгы, район башлыгының бүләкләрен, рәхмәт хатларын тапшырдылар.

Ачылыш тантанасыннан соң барлык кунаклар бәйрәм концерты карап хозурланып, Галиәсгар Камал музеена экскурсия ясадылар. Ачылыш кичәсендә Г.Камал исемендәге татар дәүләт академия театры җитәкчеләре, артистлары да катнашты.