"Казан арты" музее

— Мөхәммәт абый безнең нәсел кешеләрен әсәрләренә, мәкаләләренә күп кертте. Бигрәк тә әбиебез Камәрне үз итте күршебез. Чөнки Камәр әбиебез күпне күргән кеше, ачы язмыш юлы үткән. Бала-оныкларны үз итеп, һәркайсын тигез күреп яраткан. Шәһәрдән кайткан балаларны сөт-катык белән сыйлаган, кара мунчасын ягып, авылдашларын чакырган. Гомере буе аягың-кулың сызлаусыз булсын дигән сүзләрне ишетеп яшәгән әби ул, – дип әбисен искә алды балачактан бергә уйнап үскән күрше кызы Миңниса.

Чыннан да М.Мәһдиевнең “Торналар төшкән җирдә” әсәрендә мондый юллар бар: “Кешеләрдә бердәмлек рухы – шулай ук ата-бабадан килгән матур омтылыш. Моның бик матур үрнәген безнең күрше Камәр түтидә күрергә була иде. Шәһәрдә катык-сөт җитми дип, Камәр түти җәй буе өендә Казандагы, Арчадагы таныш-белешләренең кыска итәкле, яки кыска чалбарлы, озын ботлы җиде-сигез баласын асрый иде… Кара мунча, гади әдәп нормалары, гап-гади мөнәсәбәт, әмма шул мунча белән Камәр түти бөтен бер төбәкне беркетеп тора иде”.

–Авылга кунакка кайткач,Мөхәммәт абый үзенең кара сумкасын тотып безгә еш керә иде. Ул сумкада әтинең тел ачкычын бора торган бер шешә дә була. Ә без, балалар, романга кермибез дип, тизрәк өйдән чыгып качабыз, чөнки Мөхәммәт абыйның авылдашларыннан мәгълүмат җыеп, язып чыгасын белә идек, – дип дәвам итте күршем.

Миңнисаданәбисе Камәр апаһәм әтисе Салих абый турында сораштым, чөнки Мөхәммәт ага Салих абыйны күршесе буларак та, замандашы буларак та якын күргән һәм аннан бик күп мәгълүмат алып, аларны үзенең әсәрләрендә кулланган кеше.

–Мөхәммәт абый әбиебез Камәрне һәм аның кызы Маһирә апаны(әсәрдә ул Саимә булып гәүдәләндерелә), улын, ягъни әтиебезне “Каз канатлары” романына геройлары итеп алды, – дип сөйләде Миңниса. –Камәр әбинең биш баласы булган. Олы улы Бөек Ватан сугышында һәлак була, икенче малае ис тиеп үлеп китә, бер кызы  иртә дөнья куя. Маһирә апа белән әтием Салих кына исән-сау үсәләр. Ире сугыштан кайтып җитә алмый, юлда үлеп кала. Маһирә апа колхозда алдынгы сыер савучы булып эшли. Ул Мәскәү шәһәренә дә бара, төрле күргәзмәләрдә дә катнашкан.Бик күп бүләкләр ала. Мөхәммәт абый әсәрендә: “Сыер савучыларның дәрәҗәсе бик күтәрелеп киткәч, Камәр карчыкның тормышы тагы да ямьләнде. Саимә иң алдынгы савучы булып исәпләнде, ел саен күргәзмәләрдән зур-зур бүләкләр алып кайтып, йортны тутырды. Авылда беренче булып электр самавыры Камәр карчыкның өстәленә менде. Мәскәү күргәзмәсендә Саимәгә күче белән фарфор чынаяклар бүләк иттеләр”, – дип яза. Язучы апабыз тормышының бу чорын ничек бар, шулай тасвирлый. Маһирә апа бик тырыш кыз була. Апабыз Казанка дигән авыл егетенә кияүгә чыга, ләкин гаилә тормышы бозылып, ул әнисе янына кире кайта. Кызы Әлфияне дөньяга тудыргач, Казандагы кирпеч заводына эшкә керә. Торыр урыны булганчы Маһирә апаның кызын минем әти-әни(Салих-Хәнифә) карап үстерә. Ул аларны әти-әни дип үсә. Ә Маһирә апа ялларга гына кайта. Әле дә исемдә, ул безгә һәр сабантуй бәйрәменә яңа күлмәк алып кайта һәм мамыктан, төрле тукымалардан юрган сыра иде.

Әлфиясе дүртенче классны укып бетергәч, апабыз аны үз янына Казанга алып китте. Алар бергә бары алты ел гына яшәп калдылар, чөнки Маһирә апа авырып китеп, кызының урта мәктәпне медальгә тәмамлаячагын да белмичә, үлеп китте. Мөхәммәт абый әсәрендә бу вакыйгаларны үзенчә тасвирлый – герое Саимәгә бөтенләй икенче төрле тормыш бүләк итә. Бу, аңлавымча, язучы фантазиясе. Әсәр өчен алар да кирәктер. Ә Әлфия апа безнең өлкән туганыбыз булып яшәде. Без–аны, ул безне бик яратты. Әти-әни аны зурлап кияүгә бирде. Фәрит җизни белән ике бала үстерделәр. Шәһәрдән кунакка кайткач, төрле эшләрдә булыштылар. Ни кызганыч, апабызның да гомере бик кыска булды – кырык сигез яшендә авырып, бу дөньядан китеп барды. Әти-әниебез өчен бик зур югалту булды ул, чөнки өйләнешеп, җиде ел буе балалары булмаган вакытта, Әлфия апабыз– әти-әни өчен беренче нарасыйлары булып үскән кеше.

ӘтиемСалих гомере буе руль артында булды. М.Мәһдиев “Авыл алга карый” исемле мәкаләсендәменә ничек искә ала аны: “ Күршем Шәймуллин Салих белән урамда сөйләшеп торабыз, мине күргәч, “бензовоз”ын туктатты, әллә никадәр хәбәр сөйләде. Мин аның белән бергә үстем, ул Куйбышев исемендәге колхозга 1956 елда беренче йөк машинасы алып кайткан иде. Шуннан бирле – рульдә”. Әти белән әни безне, өч баланы үстерделәр. Алар бик миһербанлы, игелекле күңелле, кешелекле булып яшәделәр. Әти ике елга бер итек баса иде. Сату өчен эшләмәде, ә бәлки гаиләбез өчен, оныклары өчен баса иде ул итекләрне. Безнең балачак еллары йорт салган вакытка туры килде. Җитмәүчәнлек көчле булгандыр инде, иркен заман түгел бит. Төзелешкә агач әзерләү өчен әти кышын каен агачы кисә, ә без себерке бәйли идек. Унарлап көлтә итеп әзерләп, урманчыга тапшыра идек. Агачы үзеңә кала, ә себеркесе план үтәр өчен тапшырылган дип хәтерлим. Ә җәен тал агачын кисеп, аның кайрысын каезлап, тал кабыгы тапшыра идек. Тал кайрысын үз вакытында каезламасаң, агачына ябыша, шуңа күрә бөтенебез бергә, тиз-тиз эшләргә тырыша идек. Болар барысы да йорт салу өчен эшләнгән эшләр инде.

Әти уңган да, тапкыр да, зирәк тә, шул ук вакытта кайгыртучан һәм таләпчән гаилә башлыгы да булды. Без, балалары, аны җор телле, шаян булганы өчен бик яраттык. Ул гел безне шаяртырга яратты. Берсендә хәтерлим, мәктәпкә килгәч сумкамны парта өстенә куйдым да, китап-дәфтәрләремне алмакчы булдым. Шулвакытта идәнгә “карга борыны” дөбердәп төште. Бөтенесе шаркылдап көлде. Әти шаяртып, кичтән минем сумкага тыгып куйган булган икән. Ә мин шуны мәктәпкә кадәр алып барганмын бит. Дәресләрне әзерләп бетермичә ятсак, ачуланмый, ә табан асларын, колакларны кытыклап, урыннан торгыза иде. Әй, күңелле вакытлар!

Әти безне машинасына утыртып кырга алып бара, урманга алып менә иде. Ул кырда эшләүче транспортларга  бензин яки соляр илтә, ә без урманда калып, алма, шомырт, җиләк җыябыз. Бик күңелле сәфәр була иде ул. Авылыбызның беренче шоферы иде бит ул. Гөберчәк-Арча юлын аның кадәр күп үткән кеше булмагандыр. Безнең якта иң газаплы тау – Кирәмәт тавы бар. Көзге яңгырда, кышкы буранда ул тауның газапларын безнең әтидән кала кем шул кадәр күрде икән… Әтиебез бәхетле булгандыр, чөнки әниебез белән бик яратышып яшәделәр, бервакытта да сүзгә килгәннәрен, ачуланышканнарын хәтерләмим. Хәтта әни безгә дә: “Ирегезне кеше алдында тиргәмәгез, әйтәсе сүзне үзенә генә әйтергә өйрәнегез”, – дия иде. Ә әтиебез тормыш җанлы кеше иде. Йортта төзелеш кирәк булса, иң беренче барлык әйберне хәстәрләп куя, аннан соң гына эшкә тотына иде ул. Хәтта үләр алдыннан хәле булмаса да, тәрәзә йөзлекләре ясап, үзе шуны элеп куйды. Авыргач, больницага салдык. Шуннан да качып кайтты ул. “Ходай биргән гомер миңа җитә”,– диде әтиебез. Ул дөньядан иртә китте, әниебез туксан яшенә кадәр яшәде. Без бәхетле идек. Хәзер инде үзебез әти-әни, әби-бабай булып, оныклар үстерешәбез. Тормыш дәвам итә…

Миңниса әтисенә охшаган ахрысы. Истәлекләре аша мин шуны аңладым: ул хисләрен шигырь юлларына сала икән. Апасы Әлфиягә багышлап бәет язган, аны укыганда күңел тула, күзләр яшьләнә. Туган авылыннан еракта гомер итүе дә сагынычлы шигырь юлларына күчкән.

Шунысы куанычлы,Камәр түтинең нигезе югалмый, чөнки анда улы Салихның малае Гайнулла, килене Ризидә һәм аларның дәвамчылары – кече уллары Дилүс яши. Димәк, нигез бетми, истәлекләр югалмый, тарих саклана.

Халидә Габидуллина, М.Мәһдиев музее мөдире, Арча, Гөберчәк.

«Буыннар язмышы» мәкаләсен язар өчен М.Мәһдиевнең әсәрләренә кертелгән Камәр түтинең туганнары белән истәлекләр барладык. Камәр апаның оныгы Гайнулланың хатыны Ризидә апа белән фотоларга күз салдык. Анда буыннар язмышы белән бәйле геройлар: Хәнифә апа, Маһирә һәм Әлфия апа, Камәр апа үзе, бүгенге көндә әбисе Камәр нигездә гомер кичерүче Гайнулла абый бензовоз машинасында гомер буе эшләгән әтисе Салих абый белән. Бу фотолар никадәр тарихи вакыйгалар, истәлекләр саклыйлар.

Ана — бөек исем

Нәрсә җитми ана булуга!

Хатыннарның бөтен матурлыгы,

Бөтен күрке ана булуда!

Матур кичәбездә Арча районында күп тапкырлар әни булу бәхетенә ирешкән гүзәл затларыбыз катнашты. Алар гаиләдә дөрес итеп балалар тәрбияләү турында фикерләре белән уртаклаштылар, үзләренең киңәшләрен бирделәр. Әлеге бәйрәм тәнгә җиңеллек, рәхәтлек, җанга ял бирде.

Кичә «Казан арты» тарих-этнография музеенда «Тукай юлы» маршрутын оештыру буенча киңәшмә узды. Җыелышка ТР Дәүләт Советы рәисе урынбасары Римма Ратникова да кайткан иде.

Кыз бала кияүгә чыккач, иренең фамилиясен ала. Ни генә дисәң дә, язылышкач, канун шикелле инде, фамилия үзгәртәсең. Ярый ла ул фамилия бозылмаса?

Минем кыз вакыттагы фамилиям бик уңай языла, әйтелә һәм бозылмый, кыскалыкка да кыска – Минзина. Кияүгә чыккач, иремнең фамилиясенә күчәргә туры килде – Габидуллина булдым. Авылыбызда охшаш әйтелешле, ләкин икесе ике төрле язылып, ике төрле мәгънә аңлатучы ике нәсел кешеләре булган: Гыйбадулла һәм Габидулла. Икесе дә гомер буе Гөберчәк авылында яшәгәннәр, эшләгәннәр, тормыш корып, балалар үстергәннәр. Ләкин бар авырлыкны безгә калдырганнар ахрысы. Ник дисезме? Сүзем тормыш авырлыгы турында түгел, ә исемнәрен фамилия иткәч, дөрес язмауларында. Берара паспорт алмаштырдылар, Рәсәй гражданлыгы язабыз дип. Ярар, яздылар. Кулыма яңа паспортны алгач, карыйм, өч хата ясаганнар. Кире паспорт өстәленә кереп, андагы чиратларны узып, паспортымдагы хаталарны төзәтергә дип кире тапшырдым. Алар да алданмадылар, лезвия белән кырып, хаталарны төзәтеп бирделәр. Ярар, кырык биш яшьтә яңадан бу документны алмаштырасы бар бит. Анысын да алдым, ләкин һәр биттәге сүзләрне иҗекләп укып, хәрефләрне тикшереп алырга туры килде. Ул шулай булырга да тиеш дип беләм. Минем шулай эшләвемне күргәч, андагы хезмәткәр миңа шундый “мөлаем” итеп карады, үзем дә әллә нишләп киттем.

1994-1995 нче елларда медицина полисы ясадылар. Безнең әле ул вакытта кызыбыз гына бар иде. Гаиләгә өч полис бирделәр. Карыйм, фамилия Гыйбадуллина язылган, ә исемнәре дөрес. Документны бирүчедән: “Ник фамилия дөрес язылмаган?” – дигән соравыма, җавап бик кыска булды: “Арчага барып сорагыз, анда төзәтәләр аны”. Менә ничек җайлы! Ярар, анысы артыннан бераз йөреп, төзәттердем. Аның өчен яңа полис биреп тормадылар, теге фамилияне сызып кына ташладылар да, өстенә тиешлесен язып куйдылар. Төзәтелгән полис белән табибларга кергәч, алар да гаҗәпкә калдылар. Эшнең нидә икәнлеген бөртекләп аңлатып утырырга туры килде.

Берара җир кәгазьләре белән йөреп алдым. Шулвакытта фамилиямнең беренче хәрефен үк төшереп язганнар да, компьютердан һич кенә дә таба алмыйлар бит. Вәт җәфаландылар кызлар. Үзем дә аптырап утырдым. Кызларга: “Мин сезгә паспорт тоттырдым, ә сез кайдан алып яздыгыз бу фамилияне?” – дим. Үзләре дә аптырадылар. Бу кызлар аркасында Абидуллинага да әйләнеп куйдым. Инде дә килеп иремне ничә тапкыр гәҗиткә яздылар, һәрберсендә ниндидер үзгәреш күзәтелә: әле Гыймадиев, әле Гыйбадуллин. Гәҗит укыганда ә кая минем Габидуллиным дип үз-үземә сорау бирәм. Әле күптән түгел генә, әлеге дә баягы дигәндәй, тагы бер кеше исеменә гариза язарга туры килде. Нәтиҗә белергә дип килдем, юк инде, гаризамны эзлиләр-эзлиләр, тапмыйлар. “Сезнең гариза монда юк”, – дип, кырт кистеләр. “Ничек булмасын, мин фәлән числода сезгә бирдем бит”, – дим мин дә. Юкның башы авыртмый аның, өлкән яшьтәге кеше булса, аларга ышанып, кире кайтып китәр иде. Мин инде бу тема белән еш очрашкач, ныклап торып эзләттем һәм таптылар, чөнки компьютерга тагы шул и хәрефе кереп утырган. Туйдырды бу хәреф. Өйгә кайткач, иремә дә зарландым: ”Нишләтергә синең бу бабаңны?” Нишлисең, аның бит үзен кире кайтарып булмый, җәмәгать. Инде дә килеп улыма чират җитте. Машинасын теркәргә дип районга китте. Машинаның документына Гобәйдуллин дип язып куйганнар. Монысы бөтенләй башка кеше инде. Дөрес язылмавын әйткәч, аптырап тормаганнар, тегесен сызып ташлаганнар да, тиешлесен язып куйганнар. Югыйсә, документ язучы һәр кешегә паспортны кулларына тоттырасың, юк, игътибарсызлык микән ул, дөрес язмыйлар. Ә нәрсәгә карап язалар соң? Җәмәгать, бу бит кешене ихтирам итмәү була түгелме соң? Иҗекләп әйтеп яздыра башласаң, шундый матур итеп күзләрен әйләндереп, синнән башка да беләм инде дигән караш белән сиңа карыйлар, егыл да үл.

Җәмәгать, игътибарлырак булыйк әле. Ялгыш язылган мәгълүматлар болай да күп, тарихка дөрес исем-фамилия белән кереп калыйк!

Халидә Габидуллина,

М.Мәһдиев музее мөдире,

Гөберчәк авылы.

Иске Муй авылында яшәүче Язилә Гыйбадуллина-Йосыпова белән очраштым. Ул — сөннәтче Юныс бабайның кызы. Ә Юныс бабай — Яңа Масра авылында туып, шунда гомер кичергән кеше. Ул пенсия яшенә җиткәч, сөннәтчелек эшенә алына. Һәм тирә-як авылларда гына түгел, ә Әтнә, Лаеш кебек районнарның авылларында да ир балаларны сөннәткә утырта.

Гали Рәхим (Гали Мөхәммәтшакир улы Рәхим) – татар язучысы, тел галиме, тарихчы, фольклорчы. 1892 елның 4 ноябрендә Казанда II гильдия сәүдәгәр гаиләсендә туа. «Мөхәммәдия» мәдрәсәсендә, Казандагы коммерция училищесында белем ала, Мәскәү сәүдә институтын тәмамлый. 1919-1930 елларда төрле педагогик курсларда, Көнчыгыш академиясендә һәм педагогика институтында укыта.

Г.Рәхимнең 1909 елда «Җир йөзе» дигән беренче фәнни-популяр китабы дөнья күрә. 1913 елдан «Ак юл» журналында әкият-хикәяләре басыла. Октябрь революциясеннән соң «Җанвар» пьеса, «Бер шагыйрьнең өйләнүе» исемле хикәя һәм «Идел» повесть иҗат итә. «Татар әдәбияты тарихы өчен материаллар җыю юлында бер тәҗрибә», «Татар әдәбияты тарихы» (Г. Газиз белән бергә), «Утыз еллык хезмәт», «Беренче тюркология корылтае һәм аның тикшергән мәсьәләләре», «Татар авылын ничек өйрәнергә» һ.б. фәнни хезмәтләр яза.

1926-1930 елларда Академүзәк каршындагы Татарстан һәм татар белеме җәмгыятенең гыйльми сәркатибе булып тора.

Гали Рәхим – 1927 елда иске татар имлясын яклап Сталинга язылган хаттка имза куйган 82 кешенең берсе.  1931 елның 8 маенда кулга алына, 1932 елның 11 маенда 5 елга концлагерьгә хөкем ителә. Беломорканал төзелешендә катнаша. Азат ителгәч, Казан университетындагы Н.И.Лобачевский исемендәге Фәнни китапханәнең кулъязмалар бүлегендә эшли. Аннан китәргә мәҗбүр ителгәч, гади банк хезмәткәре булып эшли.

1937 елның июлендә янәдән кулга алына. «Буржуаз милләтчеләрнең Совет хакимиятенә каршы оешмасы» эшендә катнашу гаебе тагыла. Ике ел чамасы төрмә тоткынлыгыннан соң, 1940 елда аны 8 елга төзәтү-хезмәт колониясенә җибәрәләр. Сәламәтлеге какшау сәбәпле, 1943 ел башында вакытыннан алда азат ителә. Шул ук елның 3 мартында Казанда вафат була.

Берничә дистә ел торгынлыктан соң, М.Мәһдиев беренчеләрдән булып Гали Рәхим иҗатына игътибар итә. 1971 елда Мәскәүдә чыккан “Краткая литературная энциклопедия”нең 6 нчы томына Г.Рәхим турында мәкалә яза. 1978 елда “Казан утлары” журналында “Бүген дә хәрәкәттә” исемле күләмле мәкалә язып бастыра. М.Мәһдиев галимне: “Татар халкының иң затлы укымышлысы, милләтебезнең йөзек кашы”, – дип бәяли.

Чыганак:

Магдеев М. Рахим Гали // Краткая литературная энциклопедия. Том 6. – Москва: Изд-во “Советская энциклопедия”, 1971. – Стб. 199;

Мәһдиев М. Бүген дә хәрәкәттә // Казан утлары. – 1978. – №7. – Б.160-170;

Мәһдиев М. Ерактан яңгыраган аваз // Мәһдиев М. Әдәбият һәм чынбарлык: ХХ йөз башы татар әдәбияты тарихыннан яңа материаллар. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1978. – Б.118-144;

Мәһдиев М. Әгәр бәхетең кара булса… // Соц. Татарстан. – 1990. – 20 дек.;

Мәһдиев М. Каһәрләнгән язмыш: [Г.Рәхимнең тууына 100 ел] // Татарстан хәбәрләре. – 1992. – 24 окт.;

Мәһдиев М. Ул да каберсез әдип // Сабантуй. – 1992. – 21 окт.;

Мәһдиев М. Йомгаклау дәфтәре: [Җ.Вәлиди, Г.Рәхим, М.Галәү турында] // Казан. – 1994. – №3/4. – Б.103-105;

Мәһдиев М. Ерактан яңгыраган аваз //Гали Рәхим: тарихи-документаль, әдәби һәм биографик җыентык(“Шәхесләребез”сериясе) / Төз. Раиф Мәрданов, Ирек Һадиев.– Казан: Җыен,2008.– Б. 33-62.;

Мәһдиев М. Каһәрләнгән язмыш //Гали Рәхим: тарихи-документаль, әдәби һәм биографик җыентык(“Шәхесләребез”сериясе) / Төз. Раиф Мәрданов, Ирек Һадиев.– Казан: Җыен,2008.– Б. 391-396.

Әдәбият:

Гыйбадуллина Л.Ф. М. Мәһдиев хезмәтләрендә Гали Рәхим // Классик филология һәм КФУның татар филологиясе һәм тарихы факультеты галимнәре: төбәкара фәнни-гамәли конференция материаллары (Казан, 2011 ел, 1. март). Казан, 2012. – Б.29-31.

М.Мәһдиев хезмәтләрендә Гали Рәхим – Чаллы шәһәрендә яшәүче шагыйрә Гыйбадуллина Лилия Фаис кызы (1987) язган фәнни мәкалә. Биредә күренекле татар галиме, язучы һәм археограф Гали Рәхим турында М.Мәһдиев язган мәкаләләр тикшерелә. М.Мәһдиев тарафыннан аның әдәби тәнкыйть, әдәбият теориясе, әдәби текстология татар сәнгате өлкәсендәге эшчәнлеге өйрәнелгәнлеге турында языла. Язучының Г.Рәхим мирасы кадерсез булуына нык борчылуына, аны өйрәнеп, берничә том итеп чыгарырга кирәклегенә, үлеме турында ачынып язганына игътибар итә.

Чыганак:

Гыйбадуллина Л.Ф. М. Мәһдиев хезмәтләрендә Гали Рәхим // Классик филология һәм КФУның татар филологиясе һәм тарихы факультеты галимнәре: төбәкара фәнни-гамәли конференция материаллары (Казан, 2011 ел, 1. март). Казан, 2012. – Б.29-31.

Әдәбият:

Мәһдиев М. Әгәр бәхетең кара булса… // Соц. Татарстан. – 1990. – 20дек;

Мәһдиев М. Ерактан яңгыраган аваз //Гали Рәхим: тарихи-документаль, әдәби һәм биографик җыентык(“Шәхесләребез”сериясе) / Төз. Раиф Мәрданов, Ирек Һадиев.– Казан: Җыен,2008.– Б. 33-62.;

Мәһдиев М. Йомгаклау дәфтәре (Җ.Вәлиди, Г.Рәхим, М.Галәү турында) // Казан – 1994. – №3-4. – Б.103-105;

Мәһдиев М. Каһәрләнгән язмыш //Гали Рәхим: тарихи-документаль, әдәби һәм биографик җыентык(“Шәхесләребез”сериясе) / Төз. Раиф Мәрданов, Ирек Һадиев.– Казан: Җыен,2008.– Б. 391-396.

Габидуллина Х.

Билалов Мансур Юныс улы – ТРның атказанган укытучысы, РСФСРның, СССРның  Халык мәгарифе отличнигы, хезмәт ветераны, педагогика фәннәре кандидаты, партия һәм хуҗалык эшлеклесе, райсовет, авыл советы депутаты. М.Мәһдиевнең күршесе, яшьтәше, сабакташы, дусты.

1930 елның 10 гыйнварында Гөберчәк авылында туа. Әтисе Юныс 1930-1937 елларда колхоз рәисе булып эшли. Әнисе, озак авырудан соң, 1939 елда вафат була. Әтисе 1941 елда фронтка китеп, 1942 елда хәбәрсез югала. Шулай итеп, биш балалы гаилә ятим кала.

М.Ю.Билалов Биектау районында “Дружба” совхозы директоры, Чыпчык авыл мәктәбендә директор, Чыпчык туган якны өйрәнү музее мөдире булып эшли. 2003 елда «Социализация личности средствами музейной педагогики» дигән темага кандидатлык диссертациясе яклый (73 яшендә!).

Совхоз рәисе М.Ю.Билаловның сөйләгәнен М.Мәһдиев “Торналар төшкән җирдә” исемле әсәрендә Хрущев чорын тасвирлаганда искә ала. М.Ю.Билаловның язучы турында берничә мәкаләсе бар. Аларда Арча педучилищесында уку еллары, Ямаширмә мәктәбендә очрашу тарихы (әдипне аны махсус эзләтеп китертә), М.Мәһдиевнең тууына 70 ел тулу уңаеннан Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында оештырылган конференция хакында языла, әдипнең исемен мәңгеләштерү пролемасы күтәрелә. Ю.Билалов Гөберчәк авылына, М.Мәһдиев музеена еш кайтты. 2005 елда вафат булды.

 Чыганак: Мәһдиев М. Торналар төшкән җирдә / Сайланма әсәрләр. I том –Казан: Татар. кит. нәшер. – 1995. – Б.151.

Әдәбият: Билалов М.Ю. «Без – кырык беренче ел» // Биектау хәбәрләре. – 1998. – 10 дек.; Билалов М.Ю. «Мы – дети сорок первого года» // Высокогорские вести. – 1998. – 10 дек.; Билалов М.Ю. Юбилей писателя // Высокогорские вести. – 2000. – 29 июль; Билалов М.Ю. В память о народном писателе // Высокогорские вести; Билалов.М.Ю. Сагышлы хәтер // Мирас. – 2000. – №4. – Б.11-18.