"Казан арты" музее

Фатих Сәйфи-Казанлы (Мөхәммәтфатих Камалетдин улы Сәйфуллин) (22.08.1888-5.08.1938) – журналист, мөхәррир, драматург, язучы, мөгаллим һәм дәүләт эшлеклесе.

Казан губернасы Спас өязе Карамалы (хәзер Әлки районына керә) авылында крестьян гаиләсендә туа. «Мөхәммәдия» мәдрәсәсендә белем ала, Минзәлә өязендә укытучы булып эшли. 1906 елда Казанга кайтып, үзенең әдәби һәм журналистлык эшен башлап җибәрә. 1912-1918 елларда Уфада яши, «Галия» мәдрәсәсендә тарих фәне укыта.

1917 елгы Февраль революциясе көннәрендә татар эсерлары органы «Ирек» газетасының нашире була. 1918 елның январенда Казанда кайткач, Мулланур Вахитов җитәкчелегендәге Үзәк мөселман комиссариатында эшли башлый, төрле уку йортларында укыта. ТАССР төзелгәч, Мәгариф халык комиссариатында, Җир эшләре халык комиссариатында җаваплы вазыйфалар башкара. 1923-1925 елларда «Кызыл Татарстан» һәм «Крәстиян гәзите»нең җаваплы мөхәррире. 1927-1929 елларда «Яңалиф» журналының җаваплы редакторы буларак, татар язуын гарәп графикасыннан латин графикасына (яңалифкә) күчерү буенча зур эш алып бара. 1930-1935 елларда Татар коммунистлары университетында, Марксизм-ленинизм институтында һәм Казан педагогия институтында тарих фәне укыта.

Фатих Сәйфи-Казанлы –  «Мөкатдәс хезмәт» (1907), «Безнең заман» (1909), «Ямьсез тормыш» (1915), «Җәмәгать хадиме», «Дошманнар» (1920), «Зәкуан мулла шәҗәрәсе» (1929), «Зөбәрҗәт» (1936) исемле пьесалар, «Зимагур» (1921), «Крушниклар» (1921), «Двор өендә» (1925), «Һани» (1923), «Елан токымы» (1931), «Кызыл эшелон» (1932), «Корбый иптәш» (1933), «Беренче адымнар» (1933) исемле хикәя, повестьлар; «Өч нарат» исемле роман (1930) авторы. Г. Тукайның өч (1929-1931), Г. Камалның ике (1929-1930) томлык җыентыкларын төзеп чыгара, Г.Камал, Ф.Әмирхан иҗатларына багышланган махсус китап язып бастыра («Өч татар классигы», 1930).

1934 елдан – СССР Язучылар берлеге әгъзасы. Репрессия корбаны.

Совет чорында Фатих Сәйфи-Казанлы иҗатын, берничә ел торгынлыктан соң, беренче мәртәбә Мөхәммәт Мәһдиев 1963 елда өйрәнә. Тууына 75 ел тулу уңаеннан “Азат хатын” журналында махсус мәкалә дә бастырып чыгара.

Чыганак:

Мәһдиев М. Сәйфи-Казанлының тууына 75 ел // Азат хатын. – 1963. – №9.

Мәһдиев М. Сызып ак нур белән… – Казан. – 2014.– 583 бит.

Берләшкән Милләтләр оешмасы карары белән һәр елны 21 февраль – Халыкара туган тел көне буларак билгеләп үтелә. Һәр халыкның – үз тарихы, үз кыйбласы, үз гореф-гадәтләре, үз теле. Аларның һәркайсы бик тә кадерле, бик тә газиз. Кеше үз төбәгенең, ыруының тарихын белергә, шәҗәрәсен өйрәнергә тиеш. Телебез исә әни кебек аеруча сөекле, шуңа да мәңге аерылгысыз, изге төшенчә. Кешегә нәселенең, халкының асыл гадәт-сыйфатларын да иң әүвәл тел тәме, тел кодрәте ярдәмендә ана бирә. Туган тел – дөньяны ганып белү, өйрәнү-төшенү өчен тылсымлы алтын ачкыч, могҗизалы асыл  корал – үзара  аралашу коралы. Адәм баласының иң изге, иң мөкатдәс хисләренең берсе – туган телгә гаме, хөрмәте булу.

Шура авылында туып-үскән якташыбыз шагыйрь, күп җырлар авторы Галиәхмәт Шаһи “Тел турында” дигән шигырендә:

Телсез калган халык юкка чыга,

Эри, суга салган тоз кебек.

Фамилиясен дә алмаштыра,

Туй күлмәге кигән кыз кебек.

Телгә һөҗүм милли мәктәпләрдән,

Китапханәләрдән башлана.

И Ходаем, синдә бөтен өмет,

Берүк ярдәмеңнән ташлама.

Олы абыйдан без зарланырга

Яратабыз инде, сүз дә юк.

Татар телдән язып бара икән,

Әллә дисез гаеп бездә юк?

Әби-бабай тәрбиясен күрми

Үсә сезнең, безнең балалар.

Тырышабыз русча укытырга,

Рус телен дип белми калалар.

Хәтта сиксән яшьлек әбиләр дә

Сукалыйлар алар телендә.

Оныклары горурланып әйтә,

Яшибез дип урыс илендә.

      Әтнә районының  Иске Әҗем авылында туып-үскән профессор, Төркия һәм Алмания Фәннәр Академияләренең хокукый әгъзасе, Истанбул университеты каршындагы Тюркология  институты җитәкчесе Рәшит Рәхмәти Арат үзенең ”Тел темасы һәм төрки тел” мәкаләсендә: “Телнең кешелек җәмгыятенә  кагылышлы күп төрле вазыйфасы бар. Беренчесе: Тел ул – бер халыкның аерым кешеләре арасындагы аралашуны-аңлашуны булдыра торган чара. Икенчесе: Тел – кешелекнең гасырлар буена туплаган тәҗрибәсен үз эченә алган белем хәзинәсен саклап, буыннан-буынга тапшыра. Өченчесе: Тел – бер милләтнең күпъеллык тәҗрибәләреннән килеп чыккан төшенчәләрне сүз һәм гыйбарә формасында калыпларга сала һәм шул рәвешле, милли фикер эшчәнлеген булдыра. Дүртенчесе: Тел — уртак фикер һәм сөйләм берлеге тирәсендә җыйган халыкларны мәгънәви-рухи яктан яшәешләрен саклап килә. Бишенчесе: Тел – дөнья халыкларын, уртак фикер эшчәнлеге тирәсендә берләштереп, аларны бер милләт рәвешенә китерә.

Дөнья халыкларын, шул исәптән, аның иң югары баскычын тәшкил итүче милләтне тудыручы сәбәпләр арасында иң мөһим элементның тел булуында шик юк. Без бүген тел дигәндә, шул телдә сөйләшүче милләтне, ә милләт дигәндә, шул халык сөйләшкән телне әйтәбез. Әлеге ике төшенчә бер-берсенә бик нык береккән. Шулардан тел төшенчәсе шундый мөһим урын били  ки, юкка чыккан бер милләтнең теле бүген бар булырга мөмкин, ә телен югалткан милләт үзе юкка чыга.

Тел – халыкларның тәҗрибәләрен үз эчендә саклый торган бер хәзинә.  Ул – халыкларның үткәннәрен генә түгел, шул ук вакытта аларның киләчәктәге үсеш мөмкинлекләрен дә үзендә булдыра”,  — дигән фикерен җиткерә.

1900-1964 елларда яшәгән Рәшит Рәхмәти 1923 елда Берлин университетының фәлсәфә бүлегенә укырга керә һәм тел мәсьәләләрен тирәнтен өйрәнә. Аның: “Бер баланың хәтта үз ана телен җиңел генә өйрәнә алмавы барчабызга да мәгълүм. Бала – ашарга-эчәргә, моңа бәйле хисләрен әйтергә бик тиз өйрәнә. Кыска вакытта тәпи йөрүне дә булдыра ала. Ләкин сөйләү, уйлау һәм боларны җиткерер өчен тиешле телне үзләштерергә озак вакытлар кирәк була. Балага бер генә сүзне өйрәтер өчен генә күпме сабырлык, күпме вакыт кирәк. Шушы эш өйдән соң мәктәптә, аннан соң гомер буе тормыш юлында дәвам итә.

Адәм баласы шушындый авырлыклар белән ирешкән тел, вакыт үтү белән аның рухын, тәнен сырып алган шундый кадерле кыйммәткә әверелә. Ахыр чиктә, телне кешедән, кешене телдән аерып карап булмый һәм әлеге ике төшенчә бер-берсенә бик нык укмаша”, —  дигән нәтиҗәләре бүгенге көндә дә һәркем өчен  зур әһәмияткә ия.

Байкал авылында туып-үскән якташыбыз, шагыйрь, драматург, җәмәгать эшлеклесе Габделгазиз Монасыйпов 100 ел элек язган  “Әшгарь” шигырендә туган телебезне сакларга кирәклегенә басым ясап,  безгә һәм киләчәк буыннарга  теләкләрен җиткерә:

Сүз белән дөньяга шау-шу бер салыйк,

Уңга-сулга бакмыйча алга барыйк.

Гомре аз калды дигән милләтне без

Тергезик – дөньяда калсын исмемез.

Йир йөзе белсен татарның барлыгын,

Бу заманда аңа дәүләт ярлыгын.

Дөньяга үрнәк булырлык эш ясыйк,

Кулга-кул тоташып тиз үк алга басыйк .

Ләкин, иптәш, сиңа сүзем шул гына:

“Кушмый чит тел яз татарча мул гына!”

Һәр кеше дә шунда җырларны укыр,

Җыр йокыдан күп кешене уйгатыр.

                                                                                     “Казан арты” тарих — этнография музее

                                                                                      директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

Хәсәнова Гәүһәрия Мөхәммәт кызы 1959 елның 11 сентябрендә Арча районы Казанбаш авылында Мөхәммәт һәм Лилия Мәһдиевләр гаиләсендә туа. Казанның 126 нчы урта мәктәбен тәмамлый. 1977-1982 елларда Казан дәүләт университетының рус филологиясе факультетында белем алып, 1984-1987 елларда Казан дәүләт университетында аспирантурада укый. 1988 елда Урал дәүләт университетында (Екатеринбург шәһ.) рус әдәбияты тарихы буенча кандидатлык диссертация яклый. 1982-1984, 1987-1990 елларда Казан дәүләт педагогика институтының рус һәм чит илләр әдәбиятлары кафедрасында ассистент булып эшли. 1990-2007 елларда Татарстан китап нәшриятының матур әдәбият редакциясендә мөхәррир булып хезмәт итә. Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы, тәрҗемәче. Хәзерге көндә ТР Фәннәр Академиясендә фәнни-оештыру бүлеге җитәкчесе булып эшли. Мөхәммәт Мәһдиевнең мирасын саклый. Төп хезмәтеннән тыш вакытта әтисе иҗатын өйрәнү һәм пропагандалау белән шөгыльләнә.

Гәүһәр Хәсәнова – “Татарстан Республикасының атказанган мәдәният эшлеклесе” (2015), Г.Державин исемендәге Бөтенрусия премиясе лауреаты (2015), Татарстан Республикасы С.Сөләйманова исемендәге әдәби премия лауреаты (2009). Ире вафат, кызы һәм улы бар.

 Әдәбият:

Сайланма әсәрләр: 5 томда / Мөхәммәт Мәһдиев; төз. Г.Хәсәнова. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2009.

Мөхәммәт Мәһдиев: язучы турында замандашлары / төзүче-редактор Гәүһәр Хәсәнова. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2004. – 144б.

Мәһдиев М.С. Сызылып ак нур белән…: шәхесләребез тарихыннан фәнни-публицистик мәкаләләр / Мөхәммәт Мәһдиев; төз. Г.Хәсәнова; кереш сүз авт. Д.Заһидуллина. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2014. – 583 б.

Мәһдиев Искәндәр Мөхәммәт улы 1966 елның 17 ноябрендә Казан шәһәрендә Мөхәммәт Мәһдиев һәм Лилия Бәширова гаиләсендә туа. Казанның 126 нчы урта мәктәбендә укый, аны 1984 елда тәмамлагач, Казан дәүләт университетындагы филология факультетының рус бүлегенә укырга керә. 1985-1988 елларда Советлар Союзы Кораллы Көчләрендә хезмәт итә. Университетны тәмамлаганнан соң Татарстан Республикасы Мәдәният министрлыгында, аннары – татар телле вакытлы матбугатта эшли («Заман» газетасында – тәрҗемәче, «Мәгърифәт» газетасында – хәбәрче булып). 1993 елның декабрендә Татарстан Республикасы Мәгариф министрлыгы тарафыннан Истамбул университетына (Төркия Җөмһүрияте) аспирантурага җибәрелә (укуын тәмамламый), аннары Татарстан Республикасы Тышкы икътисади элемтәләр министрлыгында эшли. 1996-2002 елларда эчке эшләр органнарында (Казан шәһ. Эчке эшләр идарәсендә, соңыннан – Татарстан Республикасы Эчке эшләр министрлыгы үзәк аппаратында) хезмәт итә. 2002-2003 елларда электр элемтә индустриясендә эшли («КОМТАТ» ААҖендә – электромонтер, «Татинком — Т» ААҖендә – инженер булып), шул ук вакытны Казан элемтә электротехникумында читтән торып укый (тәмамламый). И.Мәһдиевнең исеме татар вакытлы матбугатында 1990 еллар башында күренә башлый, ә 1997 елда «Вечерняя Казань» газетасында аның рус телендәге беренче мәкаләсе басылып чыга. И.Мәһдиев хезмәт юлын татар-төрки текстологы буларак башласа, соңрак ул үзен публицист, редактор, тел, тарих һәм дин белеме өлкәләрендә тәнкыйтьче буларак сынап карый, аннары тәрҗемәче буларак дәвам итә – татар, инглиз, казак, төрек, рус текстлары белән эшли. И.Мәһдиев 2004 елдан бирле гаиләсе белән АКШта яши.

М.Мәһдиев улы Искәндәрнең балачагына бәйле хатирәләрне “Бәхилләшү” романында искә ала. Язучы улын туган авылының табигате, болын-кырлары белән таныштыра.

Чыганак:

Мәһдиев М. Бәхилләшү. Роман. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1999. – Б.76-77.

Мәһдиев Рөстәм Рәшит улы 1951 елның 17сентябрендә Чүриле районы Яңа Чүриле авылында туган. 1969 елда Казанда урта мәктәпне тәмамлагач Казан дәүләт университетының тарих-филология факультетына укырга керә. 1974 елда уку йортын тәмамлагач, Балтач районы Урта Көшкәт авылындагы мәктәптә рус теле һәм әдәбияты укыта. Казанда төзелеш трестының күп тиражлы “Төзелештә” исемле гәзитендә хәбәрче булып эшли. Татарстан радиокомитеты хәбәрчесе, китап нәшриятында мөхәррир вазыйфаларын башкара. 1990 елда Татарстан Президенты һәм Министрлар Кабинеты матбугат үзәгендә референт, баш референт булып эшли. 2011 елдан лаеклы ялда. Р.Мәһдиевнең “Мәдрәсәләрдә китап киштәсе” (1992) исемле китабы озак еллар Кышкар, Түнтәр, Казан мәдрәсәләре тарихын өйрәнү өчен алыштыргысыз әдәбият булып торды. Язучы соңгы елларда әтисе, Бөек Ватан сугышы ветераны, Өченче дәрәҗә Дан ордены иясе Габдерәшит Сөнгатулла улы Мәһдиевнең тормыш юлын, язып калдырган фронт истәлекләрен өйрәнү һәм пропагандалау белән шөгыльләнә.

Әдәбият:

Мәһдиев Р. Уттан сау чыккан хәтер-хатирә (фронтовик әтием язмалары) // Безнең мирас. – 2019. – №1. – Б.80-85; №2. – Б.78-83.

Мәһдиева Рәмзия Рәшит кызы 1954 елның 19 мартында Арча районы Гөберчәк авылында туган. Урта мәктәпне тәмамлагач, Казан дәүләт медицина институтына стоматология факультетына укырга керә. 1980 елдан үз белгечлеге буенча шифахәнәдә эшли. 2009 елдан Казан елга техникумының дәваханәсендә теш табибы булып хезмәт итә. 2013 елдан лаеклы ялда.

Мәһдиев Р.

Мәһдиев Расим Рәшит улы 1952 елның 8 декабрендә Чүриле районы Яңа Чүриле авылында туган. 1970-1976 елларда КДУның тарих-филология тәмамлаганнан соң Татарстан телевидениесендә хәбәрче, Татар әдәбияты һәм Шариф Камал музей-фатирының мөдире булып эшли. 2012 елдан бүгенгәчә ТР Халыклар Дуслыгы Йортында музей-күргәзмә эшчәнлеге бүлегенең мөдире вазыйфасын башкара.

Мәһдиев Р.

Кашапов Миннәхмәт Кашафетдин улы 1930 елның 30 октябрендә Татарстанның Мамадыш районы Урта Тәкәнеш авылында гаиләдә җиденче бала булып туа. 4 классны тәмамларга да өлгермичә, көтүче булып эшли. Иптәшләре 8 класста укыганда ул 5 класска укырга бара. Тырышлыгы көчле булу, аңа мәктәпне яхшы билгеләргә генә тәмамларга мөмкинлек бирә. Казан авыл хуҗалыгы институтын тәмамлап, 50 ел төрле өлкәләрдә – бухгалтер, экономист, агроном, партия оешмасы секретаре, авыл хуҗалыгы идарәсе җитәкчесе, КПССның Сарман райкомы беренче секретаре, Республикабызның икмәк инспекциясе җитәкчесе, Авыл хуҗалыгы министры урынбасары булып хезмәт итә. Хезмәт Кызыл Байрагы ордены кавалеры, Татарстан Язучылар берлегенең һәм Мамадыш муниципаль районы хакимиятенең атаклы әдип Шәйхи Маннур исемендәге әдәби премиясе лауреаты. М.К.Кашапов Хабаровск краеның Амур флотилиясе базасында 1954 елда оештырылган 3 айлык хәрби сборда М.С.Мәһдиев белән бергә укый. Шул хакта истәлекләр яза, соңрак мемориаль музей хезмәткәре Халидә Габидуллина һәм язучының туганнары белән эләмтәдә яши. “Сагышлы мәхәббәт”, “Шәхесләр: язмышлар балкышы”, “Язмышым сукмагы буйлап” исемле китаплар авторы. Хәзерге көндә Казан шәһәрендә яши.

Әдәбият:

 Кашапов М.  Авыл энциклопедиясен тудыручы / Шәхесләр: язмышлар балкышы. Очерклар. – Казан: “Идел-Пресс” нәшрияты, 2013. – Б.64-96.

Галимова Җәүһәр Баһман кызы 1959 елның 8 апрелендә Татарстанның Арча районы Култәс авылында туган. Язучы Мөхәммәт Мәһдиевнең бертуган апасы Равиянең кызы. Башлангыч белемне Гөберчәк авылында алып, аннан соң Сикертән сигезьеллык мәктәбен тәмамлый. Арчада 2 нче номерлы мәктәпнең рус классында укый. 1976-1981 елларда Казан университетының тарих-филология факультетында белем ала. Диплом алгач, Казанның Островский урамында урнашкан 11 нче рус мәкәбендә эшли. 1981 елны Ютазы районы Урыссу егете, фармацевт Ренат Галимовка тормышка чыга. 1982 елдан КХТИ китапханәсендә (хәзер КНИТУ) эшли. 1990 елдан – сектор, 1990 елдан бүлек житәкчесе. Татарстан hәм Россиянең Мактау хатлары, грамоталары алып, Хезмәт ветераны булды. Хәзерге көндә дә шушы уку йортында хезмәт итә. Чулпан, Надир hәм Наилә исемле балалары, 7 оныгы бар. Җәүһәр Баһман кызы Гөберчәк авылында Мәһдиевләр йортын, каралты-курасын саклап-карап тора, җәй көннәрен шунда уздыра.

Иске Муй авылында Мөхәммәт Мәһдиевнең укучысы Фәнис ага Гыйбадуллин белән очраштым. Ул гомере буе авылда яшәгән. Туган авылында башлангыч белем алып Курса Почмак мәктәбендә җидееллыкны тәмамлап, Казанбаш урта мәктәбенә укырга бара. Мөхәммәт ага алар сыйныфына тарих фәненнән белем бирә. Очрашу барышында Фәнис абый укытучысының асыл сыйфатларына басым ясап, аның турындагы истәлекләре белән уртаклашты.