"Казан арты" музее

   Кояш баегач, ике көн рәткә, Сикертән авылыннан үтәргә туры килде. Авылны чыкканда, кечкенә генә утрау сыман җирдә, Хәниф абый һәм Маһруй  апаның йорт-җире кала. Ике кичтә дә йорт тәрәзәләрендә ут балкый иде. Димәк, йортта кеше бар. Иртәгесен ике дә уйламыйча, кызым белән аларның йорт ишеген шакыдык. Ишектән бер апа чыкты. Мин аңа үземнең музейда эшләвемне әйттем, Маһруй апа М.Мәһдиевнең сыйныфташы булган дип аңлата башлауга: «Әйдәгез, әйдә, әни өйдә , керегез. Әле без Кукмарада идек, берничә көннән әнине Казанга алып китәбез”, — дип апа безне өйгә дәште. Апа дигәнем, хуҗабикәнең кызы, Сания исемле икән.

  Өйнең түрендә башына ап-ак яулык бәйләгән, кечкенә генә гәүдәле Маһруй апа утыра. Мин бу апаны беләм, чөнки Сикертәндә гаиләм белән дүрт ел торырга туры килде. Ул вакытта әле мин яшь, аның язучының сыйныфташы икәнен дә белмим.

  — Маһруй апа, мин Мөхәммәт Мәһдиев музеенда эшлим. Син аның белән бергә укыгансың икән. Язучы турында нәрсәләр хәтерлисең, гомумән, мәктәптә укыган вакытлар истәме?-дип сорыйм.

  — Инсульт булды, сеңелем. Күп нәрсә истә түгел. Әйе, Мөхәммәтне беләм. Хәтерлим. Бик әйбәт укыды, акыллы малай иде ул. Мин бишенче сыйныфны гына укыдым шул, урын өстендәге авыру әбине карарга туры килде миңа. Сыйныфташларымны, кайбер укытучыларны беләм, хәтерлим, — дип Маһруй апа һәр сыйныфташының тормышларын барлап чыкты. — Минһаҗева Сания Эзмә авылына кияүгә чыкты. Салих умартачы булып, бик тырышып эшләде, ләкин гомере генә кыска булды, агу эчеп үлде. Бу юлга барырга аның сәбәбе бар иде(аның тарихын да искә төшерде). Мөхәммәтхан үпкә авыруы белән интекте, Наҗия гомере буе Арчада яшәде. Миншәех-колхозчы, куллары алтын иде – итек басты ул. Гамбәр бик матур җырлый иде, Сәгыйдулланың да гомере кыска булды, төрмәгә эләгеп, ул шунда үлде. Мөхәммәтне беләсең, бик тырыш, акыллы малай иде, Казанда зур кеше, язучы булып яшәде…

  — Укытучылардан кемнәрне хәтерлисеңме, Маһруй апа? — дип сорыйм, үземнең кулымда Мөхәммәт абыйның хаты. Анда һәр укытучы турында кыскача белешмә бар. Мин укытучыларның исемнәрен әйтеп торам, ул һәрберсе турында миңа мәгълүмат бирә.

  — Зөһрә апа мәктәп директоры булып торды. Ләкин озак эшләмәде ул. Фәүзия белән Кәүсәрия исемле укытучы кызлар бар иде. Алар гел бергә йөрделәр.Кукмара ягыннан иде алар. Сылу апаны беләм:бик “простой”гына иде ул. Ачлык еллар бит. Ул безне көз көне уракка алып чыга иде, әз булса да тамаклары туяр дигәндер инде. Нурсабах апада квартирада торды. Сары гына Рәшит дигән егет бар иде, ул тарих фәненнән укытты. Сугыш вакыты бит, китте ул.

  — Ул заманда Большов Григорий дигән укытучы сезгә математикадан белем биргән. Син аны хәтерлисеңме?-дип сорыйм Маһруй ападан.

  — Юк шул, хәтерләмим,-ди.

  — Ә Мөкәррәмә дигән укытучыны, ул ботаникадан укыткан?

  — Аны беләм,бик чибәр иде ул. Ә ире Большов иде аның,- димәсенме Маһруй апам. Үзе көлә, үзе белмим дигән иде, хәтер сандыгы ныграк ачылып китте ахрысы. — Тагы Чөмә-Елга авылыннанүпкә чирле Борһан дигән егет укытты безне, немец теленнән керде ул. И, озын иде аның бармаклары, шул озын бармаклары белән төртә-төртә күрсәтә иде тактага язган хәрефләрне. Казанбаштан ике кыз бар иде, бертуганнар. Фәсәхәте укытучы иде, Мәдхиясе Сикертәндә фельдшер булып эшләде. Сеңелем, бер кызык хәл сөйлим әле. Мин бишенчене бетергәч, бик укырга йөрмәдем, әйттем бугай инде, әбине карадым. Әти сугышта үлде, әни конюшняда эшли, без өйдә өч кыз. Мин укырга бармагач, тарихтан укыткан Мәсхүдә апай өйгә килде. Бик кырыс, усал иде ул. Укырга йөрмәгән өчен мине ачулана бу. Ул заманда сыерны өйгә кертеп башак ашату бар иде. Мәсхүдә апа өйгә кергәндә сыер ашап торган, ул озын мөгезле башын укытучыга борып, сөзмәкче булды. И, шуннан китте теге апа “җенләнеп”, үзләре генә түгел, маллары да каршы тора дигәндер инде ул. Мин кушмаган бит инде ул сыерга мөгез болгарга. Без, балалар бит, көлгәнбездер дә инде.

  — Укырга нәрсәләр белән йөрдегез соң ул заманда?

  — Әти Чүриле базарыннан ике фанер сумка алып кайтты: берсе миңа, икенчесе сеңелем Фәнирәгә. Минеке яшел төстә, аныкы сары иде. Сары зур кәгазьләр була иде. Аларны дәфтәр сыман итеп кисә идек, шуңа яздык. Карасы да юк заманнар бит ул. Китаплар булгандырмы инде ул, хәтерләмим. Ашханәдә дежур тора идек. Гайшә апа пешерә иде.

  — Шулайдыр, Маһруй апа. Мөхәммәт абый язган хатта менә мондый юллар бар. Укып күрсәтим әле мин сиңа: “…Ашны Сикертәннән бер әби пешерә иде, ул тәмле ашны әби безгә гадел итеп, тигез итеп чүмечләп бүлеп бирә иде. Һәм мөләем йөзе белән безнең ашаганга шатланып, рәхәтләнеп карап тора иде. (Әллә Гайшә исемле идеме?)”

  Хәтерем бик начарланды дисә дә, Маһруй апа,сөбеханалла, күп нәрсәләрне күңелендә яңартты. Көтү куганда гел ап-ак яулык бәйләп йөрүен дә, кирәк чакта колхоз рәисенә дә үз фикерен җиткерә белүен дә искә алды. Сердәшчеләре кемнәр икәнлеген дә , гаилә дуслары, күршеләре, балалары, туганнары белән дус-тату яшәвен дә белдем. Гомере буе механизатор булып эшләгән ире Хәниф абый белән дөньяга алты бала тудырып, матур тормыш юлы үткәннәр алар. Хәниф ага сиксән ике яшендә дөнья куйган. Бүгенге көндә Маһруй апа балалары тәрбиясендә кадерле әни, яраткан әби булып яши.

  Бу очрашуда мин М.Мәһдиев турында гына түгел, ә үземнең әти-әнием, әбиләрем , ирем хакында да җылы фикерләр ишетүемә бик шат идем. Маһруй апа аларны хөрмәт белән, яратып искә алды. Яхшылык онытылмый бит ул.

Халидә Габидуллина, М.Мәһдиев музее мөдире. Арча, Гөберчәк.

Бүген Арча стадионында «Казансу» паркының икенче өлешен һәм Яңа чыршысын ачу бәйрәме булды.

«Казан арты» тарих-тарих-этнография музееның әдәбият-сәнгать бүлегендә календарь тарихына багышланган күргәзмә эшли.

Календарь — елның барлык көннәре исемлеге һәм белешмә мәгълүматләр туплаган вакытлы матбугат басмасы. Календарь көндәлек, атналык, айлык, еллык итеп төзелә. Татар телендә беренче календарьны якташыбыз, Яңа Кишет авылында туып-үскән мәгърифәтче, тәрҗемәче Рәхмәтулла бине Имәнколый бине Нурсәед әл-Кишети (Рәхмәтулла Әмирханов) “Горрәнәмә” исеме белән 1841 елда Казан университеты типографиясендә бастыра. Аннан соң “Горрәлек”, «Тәкъвиннамә» “Салнамә” исеме белән календарьлар нәшер ителә. 1871-1995 елларда Каюм Насыйри, беренче мәртәбә календарь сүзен кулланып, 24 өстәл календаре чыгара. 1890 елларда стенага эленә торган айлык, атналык календарьлар нәшер ителә. ХХ йөздә кесәдә йөртелә һәм ертып алына торган календарьлар барлыкка килә. 1990 еллардан татар мөселман өстәл календарьларын төзү һәм бастырып чыгару җайга салына.

Хөрмәтле укучылар! Әгәр дә сездә элекке календарьлар бар икән, аны һич икеләнмичә, «Казан арты» музее фондына тапшыра аласыз. Алар анда кадерләп сакланачак һәм төрле күргәзмәләргә куелачак.

Бүген музеебызда «Арча кичләре, сагыну хисләре…» дип аталган әдәби-музыкаль кичә узды. Бу кичәбез фронтовик шагыйрь, бик күп җырлар авторы Мостафа Ногманның тууына 105 ел тулуга багышланды. Мостафа Ногманның иҗаты белән якыннан таныштык, җырларын тыңладык, шигырьләрен укыдык. «Казан арты» тарих-этнография музее директоры урынбасары Гарипов Шәфигулла Зәйнулла улы Мостафа Ногманның биографиясе, иҗаты турындагы тулы мәгълүматны кичәбез кунакларына җиткерде. Арча педагогия көллияте студентларының Мостафа Ногман сүзләренә язылган җырлары әдәби-музыкаль кичәбезне тагы да җанландырып, ямьләндереп җибәрде. Килгән кунаклар арасында да якташыбыз турында якты истәлекләр сөйләүчеләр күп булды, кичәбезне тулыландырып бәйрәм рухы керттеләр. Киләчәктә дә аның иҗаты, җырлары, шигырьләре онытылмасын иде!

Бүген «Казан арты» тарих-этнография музеенда Фәрит Салиховның шамаилләр күргәзмәсе ачылды. Күргәзмәгә куелган әсәрләр белән 2018 елның гыйнвар урталарына кадәр танышырга мөмкин. Керү бушлай.

Музеебызның әдәбият һәм сәнгать бүлегенә актив иҗат белән шөгыльләнүчеләр үзләренең әсәрләре тупланган китапларын бик теләп бүләк итәләр. Шушы көннәрдә Урта Бирәзә авылыннан Дамир Нуриәхмәтов “Ачтым күңелем пәрдәсен”, Казанбаш авылыннан Гөлара Шәрипова “Баллы көзләрем” дип исемләнгән шигырь җыентыкларын бүләк иттеләр. Якташыбыз, язучы Рөстәм Галиуллинның иҗаты белән бәйле материалларны һәм китапларын аның әтисе Госман Галиуллин музеебызга тапшырды. Бу экспонатлар безнең музеебыз фондында сакланачак.

 Без, “Казан арты” тарих-этнография музее хезмәткәрләре, озак еллар Шушмабаш мәдәният йортын җитәкләгән, бик күп спектакльләрдә төп рольләрне башкарган, берсеннән берсе тирән эчтәлекле, төрле номерларга бай булган концерт-тамашаларны алып баручы, район һәм республика күләмендә оештырылган бәйге-конкурсларда актив катнашучы, күп еллар оештырылган “Уйнагыз, гармуннар!” ярышларының алгы сызыгында булучы, мәдәният чараларына багышлап чыгарылган альбомнардагы фотоларда еш күренүче Әхмәтов Хәйдәр Гани улы белән очраштык.

 Узган гомер юлын барлаганда үзеннән канәгать булган кешеләр сирәк очрый. Хәйдәр абый әнә шундыйларның берсе.Ул үзенең һәр яшәгән көнен халыкка хезмәт итеп, мәдәният өлкәсендә башкарган эшләренә сөенеп яши. Алар бүгенге көндә Зөлхәбирә апа белән балаларына булышып яшиләр.Дүрт егет һәм бер кызларына югары белем биреп, тормышлы итеп, унике оныкларын үстерергә булышып, һәр туган көнгә канәгать калып, кадерле әби-бабай булып гомер итәләр.

 “Мин үземне белә башлаганнан бирле сәхнәдә, 4-5 классларда укыганда Носы мәктәбе укытучылары “Зәңгәр шәл” спектаклен куйдылар. Мине малай роленә алдылар һәм шул миңа сәхнәгә юл булды. Мәктәптә укыганда һәр концертта катнаштым, гармунда уйнадым. 1957 елда Носы 7 еллык мәктәбен тәмамлагач, 8-10 классларны Яңа Кенәр урта мәктәбендә укыдым. Анда да концерт, спектакльләрдә актив катнаштым.Урта мәктәпне бетерүгә, минем сәләтемне күрептер инде, Шушмабаш клубына эшкә чакырып алдылар. Ул вакытта бернинди музыка коралы юк, концерт-спектакльләр оештырып авылларга йөреп гармун сатып алдык.

 1961 елның башында комсомол путёвкасы белән Сәрдәбаш клубына эшкә җибәрделәр. Ул авылда гөсләчеләр бик күп иде. Анда да шул ук хәл, музыкаль инструментлар юк. Шушмабашта алган тәҗрибәмне кулланып, күрше авылларда төрле чаралар оештырып гармунлы булдык. Шунда эшләгәндә Хәсәншаех авылына концерт белән киттек. 2 ат белән, күбесе терлекчелектә эшли, соң гына инде. Минем аттагылар белән алдан барып җиттек, халык җыйналган, ә икенче аттагылар юк. Концертны башладык, булган номерлар бетә башлады, мин бөтен белгән шаян хәлләрне сөйләп бетердем, ниһаять калганнар да килеп җитте. Тиз генә чишенеп киенделәр, концерт дәвам итте. Бер пәрдәлек спектакльне соңыннан куйдык, бер кеше таралмыйча, рәхмәтләр әйтеп карадылар.Ул вакытта халык безнең чыгышларны шулкадәр зарыгып көтеп ала иде.

 Үзем белән булган бер кызыклы хәл. Күрше Марий Эл Республикасының Дружин дигән авылыннан килделәр. Анда Сәрдәбаш авылыннан бер кыз клуб мөдире булып эшли иде. Икенче көнне алар ”Шоңкар” дигән спектакль белән районга конкурска барасы икән, ә бер егетләре катнаша алмый диләр. Мин юлда барганда гына кемнең нинди роль башкаруын белдем. Клуб мөдире комиссиягә спектакльдә катнашучыларның берсе бүген генә алыштырылганын әйтеп куйган булган. Спектакльне куйдык. Анализ вакытында, сезнең кайсыгыз яңа иде, без сизмәдек диделәр.Мин икәнен әйткәч, сез кайда эшлисез дип сорадылар. Клубта эшләвемне белгәч бик мактадылар. Конкурста спектакль беренче урынга лаек булды. Менә шулай ярдәмләшеп эшләдек,”- дип искә ала Хәйдәр абый эшли башлаган елларын.

 Хәйдәр абыйны үз авылларына, Носы клубына күчерәләр. Шул елларда читтән торып Алабуга мәдәният-сәнгать училищесына укырга керә һәм 1963 елда тәмамлый. Сәрдәбашта өч ел укытучы булып эшли. Ә 1966 елдан 2002гә кадәр Шушмабаш авылында төзелгән яңа клубта эшли.

 1960 елда Шушмабаш авылында яңа мәдәният йорты ул вакытта “Северный” совхозы директоры булып эшләгән Советлар Союзы Герое Нәкыйп Сафин җитәкчелегендә төзелә башлый. Яңа мәдәният йортында эшләүчеләргә югары таләпләр куела. Хәйдәр Әхмәтов җитәкчелегендә авылдагы талантларны барлау, аларны сәхнәдә чыгыш ясарга өйрәтү, сәхнә костюмнары булдыру буенча зур эш башкарыла. Хәйдәр абый җитәкчелек иткән елларда авыл яшьләре, мәктәп укытучылары һәм укучылары, башка оешмаларда эшләүчеләр катнашында спектакльләр куела, концертлар оештырыла һәм башка кызыклы чаралар үткәрү системага салына.

 “Мин җырлый белгән һәр кешене сәхнәгә тарттым. Ганиуллиналар гаиләсеннән 5 кыз җырладылар, биеделәр, чын артист булып киттеләр. Ашытбаштан Фирая исемле кыз укытучы булып килде, ул бик матур җырлый иде. Аның тормыш иптәше Альберт Бухаров белән без Кенәр мәктәбендә бергә укыдык. Ул рәссам иде, без куйган спектакльләр өчен бик күп декорацияләр ясашты, аларның кызлары Эльвира Бухарова да Шушмабаш сәхнәсенең бизәге. Мәдәният йортында зур хор бар иде. 1967 елда Арчада бәйрәм оештырдылар. Шушмабаштан 80 кешелек хор катнашты.Район буенча бер мең сигез йөз кешедән торган хор составында җырладык. Ә мин нәфис сүз сөйләдем.Ул елларда концерт, спектакльләр белән тирә-як авылларга йөрдек, районда булмаган авыллар калмады. Миңа булышкан, спектакль һәм концертларда катнашкан авылдашларыма мин бик рәхмәтлемен,”-дип искә ала ул елларны Хәйдәр Гани улы.

 Мин үзем дә Хәйдәр абыйны бик яхшы беләм һәм хөрмәт итәм. 1977 -1986 елларда Шушмабаш мәктәбендә директор урынбасары булып эшләдем. Без дә укытучылар коллективы белән һәр елны бер спектакль әзерләп, укучыларыбыз яшәгән унҗиде авылда булып чыга идек. Бу спектакльләрне әзерләгәндә Хәйдәр абый безгә һәрвакыт ярдәм итә иде. Вакытын кызганмыйча репетицияләрдә катнаша, үзенең фикерләрен әйтә, мәдәният йортында булган декорацияләр белән булыша иде. Ул безнең режиссёрыбыз да, остазыбыз да булган икән.

 Кайбер кешеләр үзләрен таба алмыйча эштән-эшкә күчә, ә кайберәүләр үзләре сайлап алган һөнәрләренә тугры калып гомер буе тырышып хезмәт итәләр.Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре Әхмәтов Хәйдәр Гани улы тормышта үз урынын тапкан, зур уңышларга ирешкән, олыгайган көнендә авылдашларының хөрмәтен һәм ихтирамын тоеп яшәүче шәхесләрнең берсе. Ул бүген дә төрле мәдәни чараларда актив катнаша.

 “Казан арты” тарих-этнография музее  директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

Бүген «Казан арты» тарих-этнография музеенда 9 декабрь — «Ватан Батырлары көне» һәм 12 декабрь — РФ Конституциясе көне уңаеннан районыбызның 13 укучысына паспорт тапшыру тантанасы булды. Әлеге чарада Россия Эчке эшләр министрлыгының миграция буенча бүлек җитәкчесе Илнур Йосыпов, РФ Эчке эшләр министрлыгының Арча районы бүлеге җитәкчесе Айдар Баһавиев, “Бердәм Россия” партиясенең Арча районы башкарма комитеты бүлеге җитәкчесе Тәлгать Җәләлетдинов, баш белгеч Ришат Камалов катнашты.

7 декабрьдә “Казан арты” тарих–этнография музееның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә повесть-хикәяләр, поэма-шигырьләр, көндәлек матбугатта чыккан күпсанлы публицистик мәкаләләр авторы Рәис Сафин кунакта булды. Субаш-Аты авылында туып-үскән якташыбыз музейга үзенең яңа гына басылып чыккан китапларын бүләк итте.

Арча шәһәренең 3 нче номерлы мәктәбендә язучы, тәрҗемәче, галим Рөстәм Галиуллин иҗатына багышланган музей дәресе һәм күргәзмә оештырдык.