"Казан арты" музее

Билалов Мәгъсүм – М.Мәһдиевнең дусты, күршесе. “Торналар төшкән җирдә” исемле әсәрдә ятим калган күрше малае Мәгъсүм образының прототибы. Кече яшьтән, әти-әнисе бик иртә үлеп, ике туганы белән ятим кала, моңлы бала булып үсә, моряк булып хезмәт итә. Казанда җаваплы эштә (аэродром складлар мөдире) эшли. М.Мәһдиев аның турында “Яшь ленинчы” газетасына зур мәкалә дә яза.

 Әдәбият: Мәһдиев М. Торналар төшкән җирдә / Сайланма әсәрләр. I том. – Казан,– 1995. – Б.355-356.

Габидуллина Х.

Зарипова Рауза Сөнгатулла кызы – Арча районы Гөберчәк авылында 1924 елда Сөнгатулла мулла гаиләсендә туа. М.Мәһдиевнең бертуган апасы. Белем алгач, Казан шәһәренә китеп, гомер буе шунда яши. Ире Гомәр белән ике бала үстерә: Әлфия һәм Камил. Рауза Сөнгатулла кызы бар тормышы сәүдә эшенә багышлый. Товарларга дефицит вакытта энесе Мөхәммәткә һәрвакыт ярдәм итеп тора. 1990 елда вафат.

Әдәбият: Нуруллин Р. Яхиннар. – Казан, 2016. – Б.81.

Габидуллина Х.

– Иртә язда урманнан умырзаялар алып төшә иде абый. Бик яратты ул чәчкәләрне. Бигрәк тә табигатьнең яңа уянган мәлендә кояшка үрелеп чәчәк атучы умырзая чәчәкләрен үз итте. Ул аларны бакчага утырта иде. Аның төсе булып әле дә алмагач төбендә берничә умырзая чәчәге үсә. Аларны күргәч, абый күз алдына килә, аның шау итеп ишегалдында, бакчада йөргән вакытлары искә төшә, – дип сөйләде Гөлнара Әфганстанда хезмәт итеп кайткан абыйсы хакында.

Гөберчәк авылы егете Гыйбадуллин Рөстәм Сөнгатулла һәм Сөембикәгаиләсендә беренче бала булып туа. Мәктәпне тәмамлаганнан соң, 1983 нче елның 15 нче ноябрендә(16 ноябрьдә Рөстәмгә унсигез яшь тула) солдат хезмәтенә алына.

–Абыйның беренче хаты Ташкент якларыннан килгәнне белгәч, укытучы Илсүрә апа Зиннурова бу бала Әфганстанда икән дип әйткәнне хәтерлим. Шул көннән башлап әни көн саен яңалыклар тыңлады. Ә анда Әфган сугышы хакында бертуктаусыз сөйләделәр. Ут йотып, абыйдан хатлар көттек. Ярты ел буе бернинди хәбәр булмады. Шушы вакытта әти белән әни ничек түзгәннәрдер, белмим, ни уйларга да белмәдек. Ә ул яраланып, гоcпитальдә яткан икән. Үзенең Әфган җирендә хезмәт итүен ул безгә сиздермәде. Хезмәте Кабул шәһәрендә булган”,– дип,яшь аралаш искә алды күршем абыйсы хакында.

Гөлнара белән без күршеләр булып, бергә уйнап үстек. Алар алты бала – ике малай, дүрт кыз. Рөстәмне яхшы хәтерлим:бик тә шаян, кара бөдрә чәчле, озын буйлыегет иде ул. Мин кич чыгарга дип аларга кереп, стенага беркетелгән төймәгә ике тапкыр бассам, әһә, Халидә кергән дип, ишектән атылып чыгар иде дә, кочаклап күтәрә, әле кызлар әзер түгел дип, минем белән шаярырга, төрле кызыклы сүзләр әйтеп көлдерергә дә өлгерә иде.

– Рөстәмнең армиядән кайтканын ничек хәтерлисең?

–Абый белән бергә армиягә киткән егетләр 1985 нче елның көзендә кайттылар, ә абый юк. Аның өчен дә бик борчылдык. Ул 1986 нчы елның февралендә кайтты. Мин ул вакытта фермада сыер савам. Эштән кайтканда, абый инде өйгә кайткан, капка төбенә чыгып, мине кочаклап алганы әле дә күзалдымда. Ул бик матур бүләкләр белән кайтты. Ялтыравыклы яулыклар ул вакытта кешедә юк, ә безгә бүләккә шундый яулыклар алган, наклейкалары бик күп иде. Әфган җирендә бөркетләр күп дип беләм, берничә наклейкасы бөркет рәсеме белән иде. Менә алар(күршем көзгегә ябыштырылган төсле бөркет рәсемнәрен күрсәтә). Аның төсе итеп саклыйбыз. Башка төрле рәсемнәре дә бар, алар да ничек ябыштырылган, шулай сакланалар. Армиядән кайткач, абый Т-40 тракторына утырып, колхозда эшли башлады. Бераздан аңа Т-150, ә аннан К-701 тракторы бирделәр. Иртән чыгып китә, кич кенә кырдан кайта иде. Тракторы белән ферма тирәсендә эшләсә, миңа кереп булышырга да онытмый, я мин эш бетергәнне көтеп тора, өйгә бергә кайта торган идек. Өйдәге эшне бөтенебез бергә күмәкләшеп эшләдек. Сеңелләрем Казанда укып, эшлиләр иде инде, ә абый аларның кайтканын түземсезлек белән көтә. Бик тә туган җанлы, йомшак күңелле кеше иде ул. Иң кечкенә сеңелебез Гөлүсәне хәтта исем белән дә атамады, һәрвакыт “үскәнем” дип кенә йөртте. Хәзердә сеңелебезгә шул исем белән генә дәшәбез. Безнең әти гомере буе итек басты. Без, балалар, барыбыз бергә әтигә булыша торган идек. Абый да гел әти янында булды. Бервакыт авылдашыбыз Рәдиф белән Казанга барып гармун сатып алып кайттылар. Ул гармунда бераз уйнарга өйрәнде, ләкин оста итеп уйнарга өйрәнерлек гомере генә булмады. 1991 нче елның егерме беренче маенда абыебыз вафат булды. Нинди сугыш эчләреннән кайткан тап-таза егеткә Аллаһы тәгалә кыска гомер насыйп иткән. Бу көннәр әле дә хәтердә… Егерме алты яшьлек егет үз оясын корып, балалар үстерергә тиеш иде дә бит, юк, гомерне сорап алып булмый. Кызганыч…, Ә гармуны һаман да абыйны көтә сыман. Әти дә безнең тальянда, гармунда оста уйный, җырлый иде. Чөнки бабабыз Галимулла да оста гармунчы булган.

Бу урында Гөлнараның гына түгел, үземнең дә күңелем тулды. Күршебез Рөстәм үлгән дигән хәбәрне мин Арчада вакытта ишеттем. Ышанмадым… Кичтән генә сеңелләре белән капка төбендә көлешеп утырдык, шаярыштык, төрле вакыйгалар турында сөйләштек. Ләкин Ул, эштән кайтышлый, бу дөньядан китеп барган.

Гөлнарадан сорап, аның фотоларын карыйм: Әфганның тау-таш арасыннан баручы машиналар колоннасы, үзе дә шул җирләрдә басып төшкән рәсемнәре бар. Урта мәктәпне бетергәндә ясатылган альбомы да сакланган. Уйчан күз карашы: “Их, яшәргә дә яшәргә иде бит әле”, – дигән сыман. Әфган халкы исеменнән бирелгән медаль дә, солдат киеме дә Рөстәмне юксынып, тын гына тарих саклыйлар.СССРның Югары Совет Президиумыннан бирелгән грамота да хуҗасын юксына шикелле.

– Әти абыйның бу әйберләрен гел алып карый торган иде. Һәр язган кәгазе, медальләренең документлары, фоторәсемнәре шушы чемоданда саклана. Киемнәрен дә читкә куймыйбыз, гел күзалдында тора. Әни әйтә иде: “Абыегызны бары үзем үлгәч кенә онытырмын шикелле”, – дип. Бервакытта да исеннән чыгармады. Әти белән әни дә инде бу дөньяда юк. Бәлки теге дөньяда очрашканнардыр…

– Тагы нинди истәлекле хатирәләрең бар, Гөлнара?

–Бик тә авыр йокылы иде ул. Иртән әни йокысыннан уята алмас иде. Әллә хезмәт иткән вакытларында бер дә йокы эләкмәдеме икән дисәң дә, белмим. Әллә гомере кыска булганга Аллаһы тәгалә аны йоклаттымы икән? Йоклаган вакытларында кисәк кычкырып, сикереп тә тора иде. Анда күргән мәшхәрләре төшенә кереп йөдәттеләр, ләкин төгәл ниләр күргәне хакында ачыктан-ачык бервакытта да сөйләмәде. Абыйны ел саен 9 майда митингка чакыралар иде. Ул бик теләп бара һәм аннан кайткач шаяртып: “Сугыш ветераннары үлеп беткәч, мин үзем генә йөрермен инде ул бәйрәмгә”, –дип әйтә иде.

Хәтеремдә: китапханәчебез Рәкыя апа Латыйпова, Рөстәм армиядән кайткач, авыл клубында аның белән очрашу оештырды. Рәкыя апа аңа сораулар бирә, ә ул ирен чите белән генә елмаеп, көлемсерәп, шунда ук бераз уңайсызланып та утырды, ләкин бер генә истәлеге белән дә уртаклашмады. Аның өчен ул бик авыр халәт булгандыр.

Быел Әфган җиреннән совет солдатлары чыгарылганга утыз ел. Исән булса, Рөстәм дә бу бәйрәмнәрдә катнашыр, ни дә булса сөйләр иде…

Халидә Габидуллина,

М.Мәһдиев музее җитәкчесе,

Гөберчәк авылы.

Совет гаскәрләрен Әфганстан җиреннән чыгарганга 30 ел. Шул уңайдан музеебызда «Әфганстан — йөрәк ярасы» исеме астында күргәзмә ясалды.

Сөнгатулла Бәдретдин улы – М.Мәһдиевнең әтисе. 1885 елда Сикертән авылында мулла гаиләсендә туа. Мәктәпне авылда тәмамлый, Сатыш мәдрәсәсендә белем ала, Арчада ике еллык урыс-татар мәктәбендә укый. Хәрби хезмәтне Вильно шәһәрендә үтә.  1915 елдан – Гөберчәк авылы мулласы, мөгаллиме була. 1915 елда Түбән Симет кызы Бибирәбигага өйләнә, 1916 елда йорт сала. Алты бала тәрбияләп үстерә, шуның дүртесе генә исән калып, тормыш кора. “Йолдыз” газетасында хәбәрләр бастыргалый. Шуларның берсе – Яңа Чүриле волосте кызларын сатып кияүгә бирү турында. Игезәк Рашат-Мөршидә, Мөхәммәтрашат, Габдерәшит (1918-2001), Рәкыйга (1921-1946), Рауза (1924-1990), Равия (1926-2001), Мөхәммәт (1929-1995) исемле балалары дөньяга килә. 1937 елның 19 декабрендә кулга алынып, 1938 елның 5 гыйнварында Казанның Черек күл төрмәсендә атып үтерелә. Гаиләсенә “халык дошманы” дигән “тамга” сугыла. Бу “тамга” улы М.Мәһдиев язмышына да йогынты ясый. Сөнгатулла хәзрәт 1956 елда аклана.

Әдәбият:

Кашапов М. Шәхесләр:язмышлар сынавы. – Казан: Татар. Кит.нәшр., 2013. – Б.95-96.; Нуруллин Р. Яхиннар. – Казан, 2016.. – Б.77-79.

Габидуллина Х.

Мөхәммәт Мәһдиев туган йорт – Сөнгатулла Мәһдиев Гөберчәк авылының буш урынында йорт сала. Бер яклы йорт, кечкенә генә чолан эшләнә. Сөнгатулла хәзрәт яңа өйнең чорма кыегына “1916 санә” дип язып куя. 1953 елда Мөхәммәт Мәһдиев йортның аскы өлешен сипли, 1980 нче еллар тирәсендә вак такта белән тышлап ала. Тәрәзә йөзлекләре узган гасыр башында Сөнгатулла хәзрәт ничек куйган, шулай саклана. 2016 елда Мәһдиевләр йорты төзелүгә 100 ел тулды. Шул ук елның җәендә йортның хуҗасы Җәүһәр Галимова түбәсен алмаштырды. Йорт, бүрәнәләре черү сәбәпле, тулысынча ремонтка мохтаҗ.

Әдәбият:

Мөхәммәт Мәһдиев: Язучы турында замандашлары. – Казан: Татар. Кит. нәшр., 2004. – Б.70.

Габидуллина Х.

Гомәров Нургали – Арча районы Гөберчәк авылында туган. М.Мәһдиевнең күршесе, “Торналар төшкән җирдә” әсәрендәге герой. Гомер буе Нургали ага колхозда атлар карады, заманында булачак язучы белән кырда үгезләр җигеп эшли. Фәүзия исемле кыз белән шахтада эшләгәндә танышып, аның белән гаилә кора һәм туган авылына кайтып гомер кичерә.

Чыганак: Габидуллина Х. М.Мәһдиев геройлары //Арча хәбәрләре, – 2008. – 11 апр.

Габидуллина Х.

Арча педагогия училищесын тәмамлап хезмәт юлын Кама Тамагы районында укытучы булып башлап, аннан соң Арча районының мәдәнияты үсешенә зур өлеш керткән Роза Вәгыйз кызы Шәйхетдинова “Казан арты” тарих-этнография музеена килеп яңа гына басылып чыккан “Гомер такыясы” дип исемләнгән шигырьләр китабын бүләк итте.

Күренекле язучылары  белән дан тоткан Кесмәс ягында, балалар язучысы Заһирә Гомәрованы биргән Чөмә Елга авылында туган Роза Шәйхетдинованың  күңелендәге кичерешләре чагылдырылган шигырьләре тупланып “Гомер агышлары”, “Күңелем чишмәсе”, “Уйлы еллар, моңлы еллар” китаплары дөнья күргән иде, бу китаплар безнең музейда кадерле экспонатлар булып саклана.

Арча муниципаль район башлыгы Илшат Габделфәрт улы Нуриев  “Гомер такыясы” китабына кереш сүзендә:

“Гомер такыясы үрдем менә,

Шигырьләрдән, моңлы җырлардан.

Фатихасын алдым туган җирнең,

Илһам алдым алсу таңнардан.

      Такыяны ул үткән һәм киләчәк гомерен, тормыш ямен, яшәү мәгънәсен салган шигъри тәлгәшләрдән үргән икән бит. Шигырьнең бу юлларында аның табигать белән дә тыгыз бәйләнештә икәнен күрәбез.

Хөрмәтле Укучы! Роза ханым Сезнең игътибарга үзенең яңа китабын тәкъдим итә. Авылның гүзәл табигатен, туган якка мәхәббәтен, күркәм асылын күрәсең, сокланасың килсә, рәхим итеп, әлеге китапны кулыңа ал, укы, уйлан һәм мин ышанам,  син авторның шигырьләрендәге матурлык, гүзәллек белән очрашырсың, тормыш һәм гомер асылын аңларсың”,- дигән бәяләмә биргән.

Без Роза Вәгыйз кызын яңа китабы белән чын күңелдән котлыйбыз, аңа ныклы сәламәтлек һәм иҗат уңышлары телибез.

                                                      “Казан арты” тарих-этнография музее

                                                                       директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

“Казан арты” тарих-этнография музееның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә Арча районы мәдәният идарәсе җитәкчесе Рамил Мөхетдинов белән Татарстан Дәүләт Советының мәдәният, фән, мәгариф һәм милли мәсьәләләр комитеты рәисе урынбасары Исаева Анастасия Георгиевна, мәдәният министрлыгы хезмәткәрләре  һәм шул ук көнне Татарстан Дәүләт Советы Рәисе урынбасары Ратникова Римма Атласовна булдылар, музей эшчәнлеге белән таныштылар.

Истәлек язмалар китабына: “01.02.2019.Арчада күп тапкырлар булып ничектер бу музей белән танышмыйча калганмын. Бу йортта аерым бер үзенчәлекле Арча ягына хас халкыбызның, бөек шәхесләребезнең рухы саклана. Мең рәхмәт Сезгә! Уңышлар! Әле “Тукай юлына” басып бергәләп күп эшләр башкарырга язсын! ТР Дәүләт Советы Рәисе урынбасары Ратникова Римма”,- дип фикерләрен язып калдырды.

                                                                   “Казан арты” тарих-этнография музее

                                                                         директоры  урынбасары Шәфигулла Гарипов

 Ленар Гобәйдуллин фотолары

Шигырь язу – җиңел нәрсә, диләр –

Булса ихлас әйтер сүзләрең.

Шигырь язып була сүзләрсез дә —

Сөю белән тулса күзләрең.

Шул күзләргә карап укып була:

“Сөям сине, бәгырем!” – дигәнне,

Шул күзләргә карап тыңлап була

Сиңа багышланган көйләрне.

Шул күзләргә карап күреп була

Бу дөньяның бөтен ямен дә,

Шул күзләргә карап аңлап була

Кешелекнең бөтен мәнен дә!..

      Якташыбыз, шагыйрь, Һади Такташ исемендәге әдәби премия лауреаты Рифат Җамалның “Шул күзләргә карап” шигыре  14 февраль – Гашыйклар көне белән котлап язылган кебек. “Мәхәббәт – ул иске нәрсә, ләкин һәрбер йөрәк аны яңарта,”- дигән танылган шагыйребез Һади Такташ. Ә шигырьнең дәвамы: “Тиле яшьлек ярты гомрен бирә, аның хисе белән янарга…” Гашыйк булган һәркем бу сүзләрнең мәгънәсен аңлый торгандыр. 14 февраль – эчке тойгыларны, йөрәк түрендәге иң саф хисләрне бердәнбереңә аңлату өчен менә дигән бәйрәм.

Ул көнне яңа гаиләләр барлыкка килә, язылышу тантаналары уза, озак яшәгән парлар юбилейларын билгеләп үтәләр, яңа танышучы яшьләр бер-берсенә мәхәббәт аңлата, ә инде күп еллар мәхәббәт утында  янучылар гомергә истә калырлык итеп гаилә кору турында тәкъдимнәр ясыйлар. Иң мөһиме һәр гаиләдә ул көнне беренче очрашулар, кавышулар, балалар алып кайту, аларның үсеп җитүләре турында истәлекләр яңартыла, матур сүзләр әйтелә, бүләкләр бирелә.

Без бу көннәрдә музейга килүчеләргә, бигрәк тә өлкән сыйныф укучыларына, экскурсия вакытында якташ язучыларыбыз, артистларыбызның үрнәк алырлык  гаиләләре турында сөйлибез. Яңа Кенәрдә очрашып, 66 ел бергә тигез гомер иткән Гомәр ага Бәширов һәм Кәримә апа, университетта бер группада укыганда танышып, Кечкенә Өчиле авылында туйлар ясап өйләнешкән, 50 елдан артык бәхетле пар булып яшәгән Гариф абый Ахунов һәм Гөлшаһидә апа, Казанбаш урта мәктәбендә укытканда  үзләренең мәхәббәтләрен тапкан Мөхәммәт Мәһдиев һәм Лилия апа Бәширова, карлы-буранлы кыш көннәрендә Яңа Сала авылына кайтып йөргән Диас Вәлиев һәм Динә апаларның гомерлек мәхәббәтләре турындагы чыгышларыбызны яратып тыңлыйлар. Ә инде Рәбига Сибгатуллина һәм Фәрит Хатыйпов, Рөстәм Закиров һәм  Люция Мусина, һәм башкаларның мәхәббәт тарихлары, гаиләләре белән таныштырганда һәркемдә зур кызыксыну уяна, үзләре дә безгә белгәннәрен өстәп сөйләп китәләр.

Бу тормышта иң мөһиме – бер-береңне аңлап, кадерләп яшәү. Гаиләләр таркалмасын иде, аерылышу – матур күренеш түгел: язмышлар бозыла, әти-әниләребез өчен аңлатып бетермәслек борчулар килә, балалар ятим кала. Яшьләр гаилә корганчы ныклап уйлансыннар, өйләнешүгә җиңел  генә карамасыннар иде. 14 февраль – Гашыйклар көне һәркемне уйланырга мәҗбүр итә, бу бәйрәм барыбызга да зур җаваплылык өсти. Бу көнне гашыйклар бер-берсенә чәчәкләр, шоколад конфетлар, йомшак уенчыклар, шарлар һәм бәйрәм символы булган открыткалар бүләк итәләр, мәхәббәтләрен белдерәләр. Һәркем   “Мин сине яратам!” дигән матур сүзләрне Гашыйклар көнендә сөйгәненә кабат-кабат әйтсен иде. Бәхетле гаиләләр корыгыз, һәр көннең кадерен белеп сөеп-сөелеп яшәгез, сезне Гашыйклар көне белән котлыйбыз.

                                                                                   “Казан арты” тарих-этнография музее

                                                                                             директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

            Фотолар музей архивыннан