"Казан арты" музее

1920 елда Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы төзелә һәм бу тарихи вакыйганың 100 еллыгын билгеләп үтүгә әзерлек бара. Бер гасыр дәвамында Татарстан Республикасы үткән юлны без газета-журналларда басылган мәкаләләрдән, әдәби әсәрләрдән укып, кинофильмнардан күреп кенә таныша алабыз. Быел Татарстанда нефть ятмаларын табу һәм аны эшкәртә башлауга 75 ел булды. Якташыбыз Гариф Ахуновның шул елларда язган “Хәзинә”, “Хуҗалар” романнары Татарстан нефтьчеләрен бөтен илебезгә танытты. Гариф абый гомере буе яңалыкка омтылды. Мавыктыргыч хикәяләр, повестьлар иҗат итә башлап, тәрҗемә белән шөгыльләнеп үзенең осталыгын күрсәтергә өлгереп, редакциядә эшләп тәҗрибә туплаган якташыбыз гаиләсен алып яңа һөнәр ияләре – нефтьчеләр тормышы белән кызыксынып Әлмәт шәһәренә күчеп китә. Ул анда Язучылар берлеге оештыра һәм иҗатын дәвам итә.Язар өчен материалны, хезмәт кешесе арасындагы мөнәсәбәтләрне геологлар, бораулаучылар, нефтьче галимнәр, ул вакыттагы партия хезмәткәрләре, Әлмәт шәһәрендә, тирә як авылларда яшәүчеләр арасыннан таба.

Арчаның әдәбият һәм сәнгать музее ачылган вакытта Татарстанның халык язучысы Гариф Ахунов музеебызга 1963 елда басылып чыккан “Хәзинә”романының иң беренче басмасын бүләк итте. Ул бу китапка “Хәзинәләр эзләп Арчадан киткән идем, “Хәзинә”мне Арчага кайтарам. Арчаның әдәбият һәм сәнгать музеена хөрмәт белән якташыгыз Гариф Ахунов, 12.04.1995”,- дип язган. Инде бу китап чыкканга да 55 ел вакыт үткән.

“Хәзинә” романын әдәбият сөючеләр бик яратып кабул итте һәм бугенге көндә дә ул яратып укыла. Төрле елларда бу роман 17 тапкыр басылып чыккан, ә гомуми тиражы алты миллионнан артып киткән. Ул бик күп телләргә тәрҗемә ителгән, казах телендәгесе безнең музеебызда да саклана. Үзенең чыгышларында Гариф абый “Хәзинә” романының рус теленә тәрҗемәләреннән, улы Рәшит Ахунов тарафыннан башкарылган вариантын иң уңышлысы дип билгеләп үтә иде.

 “Гариф Ахунов прозасы” дигән темага кандидатлык диссертациясен яклаган Габдулла Тукай исемендәге Арча педагогия көллиятенең татар теле һәм әдәбияты укытучысы,филология фәннәре кандидаты Фәридә Гайфуллина үзенең фәнни хезмәтендә түбәндәге фикерне әйтә:”Хәзинәне язучы дүрт мәгънәдә курсәтә. Беренчедән, ул – җир астында яткан байлык; икенчедән, сандыктагы мал; өченчедән, тырыш, көр күңелле кешеләр; дүртенчедән милли традицияләрне саклаучы аналарны автор милләтнең хәзинәсе дип кабул итә.” Әйе, кешеләр – үзе бер зур хәзинә.

Хәзинә романы бәхетле язмышлы булды, Гариф Ахунов үзенең бу әсәре белән Татарстан нефтьчеләренә һәйкәл куйды. Аңа 1973 елда “Чикләвек төше” повесте һәм “Хәзинә” романы өчен Татарстан Республикасының Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт премиясе бирелә.Язучы үзе өчен иң зур танылу дип”Татнефть” берләшмәсенең мактаулы нефтьчесе” исеме бирелүне саный. Аның белән бәйле дипломнар һәм мактау тасмалары, нефтьчеләр бүләк иткән сувенирлар безнең музеебызда да саклана.

Свердловск киностудиясе “Хәзинә” исемле фильм төшерә. Киң экранлы фильмны төшерүдә Вахтангов исемендәге Мәскәү театры, Кабарда — Балкар республикасы артистлары һәм үзебезнең Габдулла Шамуков, Вера Минкина, Дилүс Ильясов, Шәүкәт Биктимеров, Равил Шәрәфиев кебек күренекле артистлар катнаша.Фильмны күрсәткәндә күп нефтьчеләр үзләрен һәм якыннарын танып, “Хәзинә” әсәрендәге геройлар белән бергә шатланып һәм кайгырып, шул ук вакытта горурланып та карыйлар.

1983 елда Кәрим Тинчурин исемендәге театр “Хәзинә” романы буенча “Кошның да үз оясы була” дигән спектакль куя. Бу спектакльнең истәлеге булып сүзләрен шагыйрь Мансур Шиһапов, көен Мәсхүт Имашев иҗат иткән “Туй күлмәге” җыры тарихка кереп калды.

Гариф Ахунов үзенең “Әлмәт – гомер бишегем” мәкаләсендә: “Минем өчен дөньядагы иң матур кала булып Әлмәт калачак. Әлмәт – минем яшьлек хыялларыма канат үстергән шәһәр, Әлмәт – минем язучылык эшемдә иң зур булышчым, иң зур сөенечем, гомер бишегем булган шәһәр”,- дип язган.

Гариф Ахунов Яңа Кенәр авылында яшәп иҗат иткән фронтовик язучы Рафаил Төхфәтуллинны да Әлмәткә чакыра, Әдип Маликов, Саҗидә Сөләйманова, Гамил Афзаллар бергә эшлиләр. Сүз уңаеннан шуны да язып узыйм, аларның дуслыгының шаһите буларак, Әлмәт шәһәрендә яшәгәндә Гариф абыйның 40 яшенә бүләк ителгән ике тумбочкалы өстәле безнең музеебызның иң кыйммәтле экспонатларының берсе булып тора. “Бу өстәл артына утырып, мин күп кенә әсәрләремне иҗат иткән идем, инде менә хәзер бу өстәл Арчага, минем туган ягымдагы сәнгать музеена китә. Сау бул, минем кадерле өстәлем!” дигән язмасын укыганда өстәл артында Гариф абый елмаеп утыра кебек.

Гариф Ахуновның “Хәзинә” һәм аның дәвамы булган “Хуҗалар” романнары , гомумән һәрбер әсәре зур кызыксыну белән укыла. Татарстанның халык язучысы Аяз Гыйләҗев: “Гарифның “эшем бармый әле, тукталдым… кәефем юк” дигән сүзләрен бер чакта да ишеткәнем булмады минем. Гариф белән эш, тырышлык, хезмәт янәшә яшиләр. Әнә шуңа күрә дә ул тормышны ярата белә, тормыш төзүче эш кешесенә аның ихтирамы чиксез…”,- дип язды якташыбыз турында.

“Казан арты” тарих-этнография музее

директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

Ленар Гөбәйдуллин фотолары

Бүген музеебызда Бөтендөнья татар хатын-кызларының «Ак калфак» иҗтимагый оешмасы вәкилләре булды.

Түбән Орыда Комсомол оешкач, авылның активистлары ячейка оештыралар, “Изба” читальная ачып, культура-агарту эшләре башлыйлар. Соңыннан шул мәдрәсә клуб ролен үти башлый.

Кирпечтән эшләнгән клуб бинасының өске өлешенә 1935 елда агачтан мәктәп эшлиләр. 1959 елда шул мәктәпне күчереп, икенче урынга салалар, ә клуб өлешен зурайтып, каршы якка сәхнә һәм грим бүлмәсе эшлиләр. 1961 елда керосин лампалары электр энергиясе белән алмашына. 1974 елның 1 сентябреннән клуб мәдәният йорты дип үзгәртелә. 1998 елда мәдәният йортына газ кертелә.

1934-1939 елларда клубның беренче җитәкчесе булып Сабир Сафиуллин эшли. Клубта бердәнбер музыка коралы – гармун. Авыл яшьләре эштән кайтканнан соң, кичке уенга җыйнала торган булган. Алар наза уеннары, күмәк, ялгыз биюләр биегән, концерт-спектакльләр куйганнар. Телсез кинолар да шул чорда күрсәтелә башлаган.

Клубта 1939-1940 елларда Һаҗәр Әхмәтова, 1941-1945 елларда Шәхүәнә Хамидуллина эшли.

1945-1949 елларда хезмәт куйган Җафар Ибрагимова бик туры сүзле, таләпчән, оештыру көченә ия мөдир була. Аның Түбән Оры авылында культура эшен җанландыруга зур өлеш кертә. Шул чорның актив яшьләре: Әнвәр Фазылҗанова, Хәмбәл Хәсәнов, Лотфуллин Рәис, Ислам һәм Гадения Мортазинар, Гөлфия Нуриева. Клуб суык, ягарга утын, керосин да булмаган вакыт бик күп булган. Шулай да алар туктап калмаган, авыл халкының ялын оештыруда көнне-төнгә ялгап зур тырышлык куеп эшләгән.

1949-1954 елларда Мәдинә Усманова эшли. Бу чорда культура эше тагын да җанланып китә. Ул вакытта авыл мәктәбендә 100гә якын бала 4 класста белем ала. Һәр атнаның якшәмбе көнендә клубта балалар көнне үткәрелә башлый. Китапханә белән клуб бергә эшли, иртәнге сәгатьтә балаларга китап бирелә, аннан соң төрле түгәрәкләр оештырыла. Авылда бердәнбер радиоприемник клубта булганлыктан, Уфа һәм Казан концертлары тыңларга җыелганнар. Авыл яшьләре белән зур күләмле спектакльләр хәзерләп куганнар. Шул чорның актив яшьләре: Фоадия Маматова, Фоадия Гарифҗанова, Әюп Нурмухаметов, Айтуган, Исмагилова Тәскирә һәм башкалар, һәр спектакльнең суфлеры Әнвәр Боярова булган. Мәдинә Усманова шулай ук фермаларда, ындыр табакларында халык алдында еш чыгыш ясаган.

1955-1957 елларда Мөнәвәрә Шакирова эшләгән. Ул елларда район смотрларында хор белән җырлауга зур игътибар бирелгән, моның өчен зур коллектив тупларга кирәк булган. Район комсомол оешмасында эшләүче Равилә Валиева н эштән соң авылга кайтып, халыкны үзешчән сәнгатькә тартуда Мөнәвәрә апаның уң кулы була. Хорда башалап җырлый. “Дисәнә”, “Көймә килә” җырларын башкарып 1 урынны алдык дип искә алган Мөнәвәрә апа.

1957-1958 елның декабренә кадәр клуб мөдире булып Фоат Газизов эшли. “Авылда яшьләр күп булу сәбәпле, концерт өйрәнгәндә ике төркемгә бүленә идек: “яшьрәк яшьләр” һәм “олырак яшьләр”гә. Концерт-театрлар белән якын—тирә авылларны икешәр мәртәбә йөреп чыктык. Аннан кергән акчага гармон һәм тәрәзә пәрдәләре алдык”, – дип искә ала Фоат абый. Кичләрен клубта бик күңелле уеннар булып, яшьләр бигрәк тә вальс һәм краковяк биюләрен биегәннәр. 1957 елда Тукай районы үзешчән сәнгать смотрында катнашып, яхшы чыгыш ясаганнары өчен грамота белән бүләкләнгәннәр. Шул смотрда катнашкан яшьләрне дә искә алыйк: Маматова Роза, Ахметзянов Мәхмүт, Яруллина Нәкия, Шарипов Нафыйк, Газизов Фоат, Мухаметшин Барый, Ситдиков Равил , Вафина Раушания, Ризванова Яринә, Лотфуллин Венер Арсланов Рашат һәм башкалар.

1958-1960 елларда клуб мөдире булып Яринә Ризванова эшли. Халык клубка күп йөрү сәбәпле, колхоз рәисе Тимерҗан Сөләйманов бинаны зурайтып эшләргә тәкъдим итә. Комсомол һәм авыл халкы күмәкләп эшкә тотына. 1960 елның Яңа ел бәйрәменә клубны өлгертәләр. “Бу көнне халык күп җыелган иде, бөтен авыл халкы белән Яңа елны шунда каршы алдык. Соңырак Ю.Әминовның “Өти балак” спектаклен өйрәнеп куйдык һәм якын тирә авылларда, сайлаучылар алдында чыгыш ясадык”, – дип искә ала Яринә апа. Бу вакытта керосин лампалары була, шулай да бик күңелле итеп эшлиләр.

1960 елның августыннан – 1983 елгача Тәслимә Шәрипова эшли. Ул Алабуга культура училещасын тәмамлап, 19 яшендә Арчага эшкә килә. “Һәр эшнең дә үз авырлыгы, үз куанычлары бар. Рәхмәт чордашларыма, бик дус-тату эшләдек. Суык клубта үзебезгә күңел җылысы таптык, бик күп концерт-спектакльләр куйдык”, – ди.

Х.Вахитның “Беренче мәхәббәт”, Ю.Әминовның “Тамырлар”, “Язылмаган законнар”, “Өти балак”, “Яшел эшләпә” һәм башка бик күп спектакльләр куелды. Тәслимә Шәрипова белән эшләгән авыл үзешчәннәрен дә искә алыйк: Вафина Рушания, Шарипова Сәкинә, Мухаметгалиев Фоат, Габдрахманова Суфия, Шакирова Гөлфия, Мухаметшин Барый, Шакирова Зәкия, Бариева Флера, Мортазин Фаил, Дәминов Әхәт, Хасанов Илсур, Камалова Венера, Абдуллина Рәзинә һ.б.

1974 елның 1 сентябреннән клуб мәдәният йорты итеп үзгәртелә. Тәслимә Шәрипова Дамир Мортазин белән бергә эшли башлый. Мәскәүдән курчаклар алдырып, балалар белән курчак театры оештыралар. “Чуртан кушуы буенча”, “Үги кыз” һ.б спектакльләр сәхнәгә куела, смотрда катнашып дипломант исеменә лаек булалар. Районда иң беренчеләрдән булып Казанга барып, сәхнә костюмнары тектерәләр, яшьләр белән инструменталь ансамбль дә оештыралар. Комсомол туган көненә “Огонек” үткәрү дә алар тарафыннан районда беренче тәҗрибә була. 1967 елда район буенча оештырылган сукачылар ярышына да зур көч куялар. Тәслимә Шәрипова бик күп күргәзмә плакатлар эшли. Терлекчеләр йортына барып, терлекчеләрнең туган көннәрен үткәрә. Район күчмә кызыл байрагын алуга да ирешәләр, дипломнар, грамоталар белән бүләкләнәләр.

Дамир Мортазин 1974 елның 1 сентябреннән 2014 елның июль аена кадәр мәдәният йортында сәнгать җитәкчесе була, баян, курайда уйный, фокуслар күрсәтә. Курчак театры оештырып, башка авылларга барып куя, яшьләр белән инструменталь ансамбль оештыра. Бу ансамбльне оештыруда Шакиров Хабир, Шакиров Хәлил, Мортазин Фаршат, Шакиров Рамазаннарның булышлыгы зур була. Шулай ук Шакирова Фәймә, Шакирова Фәния, Нуриева Лилия, Нуриев Адик мәдәният йортының иң актив яшьләре булла.

Мортазиннар гаиләсе белән җыр-моңга гашыйк кешеләр, гармунчылар. Дамир Мортазин үзенең гаилә ансамблен оештырып, авыл сәхнәләрендә, район смотрларында чыгыш ясап мактау грамоталары, дипломнар белән бүләкләнә. Улы синтезатор, тальянда, үзе гармон, курайда уйнап, хатыны Сүрия белән кызы Динә парлап җырлап халыкның күңелләрен яулый.

1983-1984 елларда мәдәният йорты директоры Тәлгат Хафизов булып эшли. 1984 елның февраль аенда Суфия Саитова авылга килен булып төшкәннән соң Дамир Мортазин белән мәдәният йортында эшли башлый. Авыл халкы һәм яшьләр белән күңелле кичәләр, концерт-спектакльләр куя. “Кышкы Сабантуй”, “Пар Балдаклар”, “Уйнагыз гармонннар”, “Гаилә бәйрәме”, урам конйертлары, “Без талантлар эзлибез”, “Кичке Сабантуй”, “Балалар сабантуе”,” Авылым килене”, “Татар кызы, татар егете”, “Нәүрүз чибәре” һ.б. бик күп бәйрәмнәр үткәрәләр, смотрларда актив катнашалар. Ю.Әминовның “Өти балак”, Ф.Садриевның “Эх ти егетләр!”, Ә.Гаффаровның “Бер картлыкта бер яшьлектә”, С.Шәкүровның “Сине ташлап китә алмыйм”, Г.Нуруллинның “Картаямыни соң йөрәк”, Р.Сәгъдинең “Сынган беләзек”, А.Гыйләҗевнең “Ефәк баулы былбыл кош”, Д.Салиховның “Кызлар капкыны”, “Яшел эшләпә”, М.Әмирнең “Талак, талак, талак…”, Г.Ибраһимовның “Нәфыйга ханым” әсәрләре авыл, район сәхнәләрендә куела. Бәйрәмнәрдә иң актив катнашкан үзешчәннәр: Хәйруллина Зөлфия, Нуриев Раушан, Юсупов Рәдиф, Рәлиф, Мухаметшин Фидаил, Мухаметшин Бари, Мортазин Дамир, Сүрия, Саетова Суфия, Рәшит, Сибагатуллина Ризида, Искәндәр, Зөлфәт, Яруллина Рәсимә, Бакиев Раил, Рилә, Лофуллина Ания, Фәйзрахманов Илфат, Валиева Албина, Шарипова Гөлфания, Габдрахманова Миләүшә һ.б.

1986 елдан мәдәният йортында Барый Мөхәммәтшин эшли. “Мин беренче тапкыр сәхнәгә 1945 елның 12 декабрендә сайлауны каршылап куелган концертта бию белән катнаштым. Шуннан мәктәп еллары беткәнче концертларда биеп—җырлап йөрдем. Ә зур “артистлар” белән беренче чыгуым 1954 елның 6 ноябрендә булды. Ул көнне мин Р.Ишморатның “Кайту” спектаклендә Ирбулатны уйнадым. Бу роль минем өчен язылган кебек иде. Спектакль халыкка бик ошады. Шуннан бирле минем катнашымнан башка бер генә спектакль, концерт та булмады,” – дип искә ала ул. Мәдәният йорты “Яшел эшләпә” спектакле белән район смотрында җиңеп беренче урынны ала. Төп рольләрне Яруллина Нәкыя, Әхмәтҗанова Люция, Юсупов Рафик һәм Барый Мөхәммәтшин уйный.

2014 елның июль аеннан сәнгать җитәкчесе булып Зөлфәт Сибагатуллин эшли. Аның тарафыннан “Сәнгатьтә үткән гомер”, “Юмор шоу” кебек яңа чаралар уздырыла.

Зөлфәт Сибгатуллин

Тел галиме, филология фәннәре докторы, профессор, Татарстан Фәннәр академиясе академигы, үзебезнең районның Кышкар авылында туып-үскән Рүзәл Абдуллаҗан улы Юсуповка 80 яшь тулды. Шул уңайдан Арча педагогия көллияте укытучылары һәм укучылары танылган якташыбызны хөрмәтләү кичәсе үткәрделәр. Профессор белән бергә аның тормыш иптәше Диләрә ханым, педагогия фәннәре докторы, профессор Фираз Фахразович Харисов, райондашыбыз, күренекле журналист Әгъзәм Фәйзрахмановлар килгән иде.

Кунаклар яңартылган “Әлифба” музее белән таныштылар. Актлар залында зур тантана булды. Көллият укучылары профессор Юсуповның тормыш юлын һәм иҗатын чагылдырган сәхнәләр күрсәттеләр. Мөхтәрәм юбилярның яраткан җырлары яңгырады. Педагогия көллияте директоры Гарипова Гөлнара Фидаилевна, ветеран-укытучы Сәгъдиев Илдус Абдрахманович якташыбызны кайнар котладылар. Үз чиратында Р.А.Юсупов шулай зурлаган өчен рәхмәтләрен әйтте, якташлары тәбрикләвен иң зур бүләк итеп кабул итүен җиткерде.

Дамир Таҗиев

Нәрсә ул яшәү мәгънәсе? Аны һәркем үзенчә аңлый торгандыр. Адәм баласы ни өчен туганын белми, үз ихтыярыннан башка дөньяга килә. Бу дөньяда ниләр күрәсен дә ул күз алдына китерә алмый. Бөек кеше буламы ул, гади генә тормыш кичерәчәкме – анысы да караңгы.

ХХ гасыр адәм балаларын түзә алмаслык шартлар белән сыный. Минем язмам гасыр башында туып ХХI гасырга чыгып та бераз яшәгән гади кешеләр турында. Гадилек аларны бөек иткән.

Алты айлык вакытта әтисез-әнисез калган малайны авылның баласыз гаиләсе асрамага ала. Үзләренең фамилияләрен бирәләр һәм исемен үзгәртәләр. Киләчәктә татар әлифбасы авторы булачак Сөләйман Хәлиуллин шулай Сәләй Вәгыйзов булып китә.

Рәмзия Вәлитова белән алар Казан педагогия институтында танышалар һәм дуслашып китәләр. Рәмзия дә алты яшьтән дөм ятим калып балалар йортында үскән кыз. 1937 елда өйләнешеп, юллама алып алар Арча педагогия училищесына эшкә киләләр. Дүрт елдан сугыш башлана. Сәләй фронтка китә һәм бер елдан әсирлеккә төшә.

Җиңү язында Вәгыйзовны америкалылар азат итә. “СССРга кайтма, анда сине каторга көтә”, — диләр азат итүчеләр. Ләкин Сәләй ике баласын, кызы Римманы һәм улы Камилне, хатыны Рәмзияне бик сагынган була. Сагыну шулкадәр көчле була, төрмә хәтта пүчтәк бер әйбер булып күренә.

Советлар Союзы чиген узуга НКВД гаскәрләре эшелонны үз кулларына алалар. Юллар көнчыгышка түгел, ә төньякка борылалар. Шулай итеп, Сәләй Вәгыйзов 10 ел Печора тирәсендә юллар сала, урман кисә.

Рәмзия ире янына балаларын ияртеп ике тапкыр килә. Нәтиҗәсе – Рәмзия Гыйләҗ кызын педучилищедан эштән куалар. Сәләй аңа хат яза, “миннән ваз кичсәң сиңа җиңелрәк булыр”, — ди. Рәмзия кире Вәлитовага әйләнә һәм эшенә кайтарыла.

Ун ел срогын тутырганнан соң гына Сәләй Арчага кайтып төшә. Ләкин аны укытырга алмыйлар, төрле авыр эшләрдә эшләргә мәҗбүр була. Берничә елдан соң Мөндеш авылында укытырга рөхсәт бирәләр. Тагын гаиләдән аерылып яшәүләр башлана.

Сәләй Гататовичның тормышындагы борылышны үзенең укучысы, Арчада РОНО мөдире булып эшләүче, соңрак Мәгариф министры урынбасары, Равил Әлмиевич Галиәхмәтов ясый. Ул аны педагогия училищесына укытырга кайтара. Бу кыю кеше үз өстенә никадәр җаваплылык алуны күз алдына китерегез әле. Тоталитаризмның тамырлары чиктән тыш нык заман бит.

Язмамны гади кешеләр турында дигән идем. Гади генә итеп, хатыны Рәмзия Вәлитова белән берлектә, Арча педагогия училищесында татар теле һәм әдәбияты укытып, гади генә итеп Әлифба китабы төзү өстендә эшли башлыйлар. Мәгариф министрлыгы Әлифба дәреслегенә конкурс игълан иткән була.

Арчаның “Әлифба” музеенда бик кыйммәтле экспонат итеп шул әлифбаны төзегән кулъязмалар саклана. Типографиядә басылганчы бит алар әле кулдан языла. Шул вакытта мөхтәрәм авторлар үзләренең танылган галимнәр булып киләчәккә күчүләрен уйларына китерделәрме икән? Юктыр, мөгаен. Алар үзләренчә бик гади эш эшлиләр. Ләкин язмыш аларны ничек өскә чыгара. Конкурста җиңгән әлеге “Әлифба” дәреслеге менә инде 60 ел татарларга хезмәт итә. Шул чор эчендә 30 тапкырдан артык нәшер ителә, өч тапкыр авторлар тарафыннан үзгәртелә. Татарстанда гына түгел, бөтен татар дөньясы шул әлифбадан укырга өйрәнә.

Яшьлекләре бик авыр башланган әлеге матур пар бәхетле картлык кичерделәр. Рәмзия апа 88, Сәләй абый 96 яшькә кадәр яшәделәр. 30 га якын фәнни хезмәт яздылар, татар телен укытуга багышланган ярдәмлекләр чыгардылар. Алар үзләре исән вакытта ук “Әлифба” музее ачылды. Бүгенге көндә әлеге музейга 65 телдә 300дән артык әлифбалар тупланды. Дөньяда бердәнбер шундый музей булуы белән уникаль ул. Музейның тулы исеме – Музей букваристики и азбучного искусства народов мира. Ул өч залдан тора: дөнья халыклары әлифбалары, татар әлифбасының һәм язуының килеп чыгу тарихы, Сәләй Вәгыйзов һәм Рәмзия Вәлитоваларга багышланган зал. Бүгенге көндә музейда мең ярымга якын экспонат тупланган. 2018 елда педагогия көллияте директоры Гарипова Гөлнара Фидаил кызы башлангычы һәм зур тырышлыгы белән өр-яңадан музей концепциясе эшләнде, экспозицияләр яңартылды. Ныклап үзгәртелгән музей тантаналы рәвештә февраль аенда ачылды.

Минем язмамның геройлары бөек булабыз дип эшләмәгәннәр. Алар бары тик үзләренә тапшырылган эшне намус белән башкарганнар. Бу көннәрдә җәмәгатьчелек Сәләй Гататдин улы Вәгыйзовның  юбилеен билгеләп үтә. Аның тууына 110 ел.

Педагогия көллиятенең ишегалдында Әлифбага һәйкәл куелган. Ул барлык керүчеләрне каршы алып тора. “Казан арты” тарихи-этнография музее филиалы булган “Әлифба” музее Сәләй Вәгыйзов белән Рәмзия Вәлитованың үзләренә һәйкәл булып тора. Бу музей үткәнне киләчәк белән тоташтыручы күпер сыман.

Дамир Таҗиев

Без, “Казан арты” тарих-этнография музее хезмәткәрләре Казанбаш авылында туып-үскән тарих фәннәре докторы, ТАССРның һәм РСФСРның атказанган фән эшлеклесе, бик күп орден һәм медальләр белән бүләкләнгән якташыбыз Хөсәен Хәсән улы Хәсәновның тормыш юлын һәм фәнни хезмәтләрен өйрәнү максатында Казан шәһәрендәге фатирларында булдык. Аның тормыш иптәше Ләйлә Хәсәнова Хөсәен абыйның шәхси документларын, китапларын, газета-журнал материалларын, узе кулланган язу әсбапларын, кул сәгатен безнең музеебызга бүләк итте. Алар арасында кандидатлык, докторлык дәрәҗәләре бирелү турында документларның төп нөсхәләре булу безнең өчен аеруча кыйммәтле. Ләйлә Хәбибулла кызы: “Хөсәен абыегызның хезмәтләрен онытмаган өчен рәхмәтемне белдерәм, мин үзем дә аның документларын өйрәнүне дәвам итәм, киләчәктә дә сезнең белән аралашып яшәсәк иде. Ул үзенең туган авылы, аның кешеләре белән горурланды, Социалистик Хезмәт Герое Мирбат Хәстиев гаиләсе белән аралашып яшәдек. Музейга килүчеләр документларын күргәч аның нинди төгәл, пөхтә булуына инанырлар. Мин үзем дә гомерем буе китапханәдә эшләдем, мөмкин булганча Хөсәен абыегызга булышырга тырыштым. Ул бөтен гомерен фәнгә багышлады, аның хезмәте онытылмасын иде”,- дигән теләкләрен җиткерде.

“Казан арты” тарих-этнография музее

директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

Ленар Гобәйдуллин фотолары

Орнашбаш авылының имамы Мөнир Касыймов музеебызга берничә китап алып килде.

!Арадан иң кадерлесе – 1901 елда Мисырда госманлы төрекләре телендә басылган “Биң бер хәдис шәриф шәрхе” (Мең дә бер хәдис”) җыентыгы. Мең хәдискә комментарий язылган бу китапның авторы – “мәрхүм Мөхәммәд Гариф бәк”.

! 1905 елда әлеге җыентыкны Габдрәшит Ибраһимов та Санкт-Петербургта бастырып чыгара.

! Мөнир абый алып килгән китаплар арасында хатлар да бар. Аларның кайберләре шигьри формада язылган:

Зөя сулары бик тирән,

Карап күзләрем тала.

Хатка язып сүзләр бетми,

Бик күп серләрем кала.

Юсупов Мөхәммәтгали китаплары болар. Ул 1950 елларда Орнашбаш имамы булып эшләгән.

Совсем скоро в музее «Казан арты» состоится уникальная выставка «Путешествие в прошлое: предметы тюркской культуры из семейного собрания Рафаэля Халитова».

1937 елда тау башындагы мәчет клуб итеп үзгәртеп салынгач, клубта беренче булып Миңсылу Габдрахманова эшли башлый. Миңсылу яшь булуына карамастан, замана авырлыкларына бирешмичә, чын күңеленнән бирелеп эшли. Бәйрәм кичләрендә концерт, төрле кичәләр, бер пәрдәле сәхнә әсәрләре әзерләп куя. Ул Ашытбашка тормышка чыккач, клубка Назифа Файзуллинаны куялар. Аңа да озак эшләргә туры килми, бәхет эзләп үзбәк якларына чыгып китә ул. Назифа ападан соң клубны Мөхәммәтхан Фәйзрахманов кабул итә. Ул үзенең тальян гармуны белән яшьләрне биетә, җырлата торган булган. Бөек Ватан сугышы башлануга Мөхәммәтханны сугышка алалар. Клуб Байкал авылы кызы Галия кулына кала.

1949 елда клубта Саяра Фәттрахманова эшли башлый һәм 36 ел гомерен мәдәният эшенә багышлый. Авыл кешеләренең рухи дөньясын баету, аларны эшкә илһамландыруда, халык талантларын эзләп, аларны клубка күбрәк тарту – төп бурычы була аның. Ул вакыттагы клуб – аскы бүрәнәләре череп беткән, кыш көннәрендә чыдап булмаслык салкын бина. Тишек-тошыкларына кемдә нинди иске әйбер бар җыеп тутыралар. Ягарга утын юк. Карлы-бозлы арпа, борчак саламнары кайтарып ташлыйлар да шуны ягып җылыталар. “Концерт-спектакльләр өйрәнер алдыннан, көлгә бәрәңге тәгәрәтеп ашый идек тә, аннан өйрәнә башлый идек”, – дип сөйли Саяра апа. Саяра Фәттрахманова клубта эшли башлаганда кайсы аяксыз, кайсы терәксез 7 урындык була. Концерт-спектакльләр куйганда утын бүкәннәре алып кереп шуңа такталар сузып утыра торган булганнар. Тәрәзәләр яртылаш салам белән капланган. Клубтагы 3-4 керосин лампасының саны соңрак 17 гә җитә.

Сугыштан соң азрак клуб колхоз ярдәмен тоя башлый. Тәрәзәләрдәге саламнар алынып, икенче кат тәрәзәләр куела, тамашачы өчен озын эскәмияләр ясала. Клубта бернинди дә музыка уен кораллары булмаган. Концерт-спектакльләр куеп азрак акча эшли башлагач, 7 телле гармун сатып алалар. Ул гармунда да уйнаучы булмаган. Саяра апа үзе ике көй өйрәнеп, яшьләрне биетә торган булган.

1950 елда клубны сүтеп, иске бүрәнәләрен алыштырып, яңадан салалар. Яңа төзекләндерелгән клубка күчкәч, бер хромка гармуны алалар. Яшьләр дә, өлкәннәр дә концерт-спектакльләргә бик теләп катнаша. Г.Камалның “Банкрот’’, К.Тннчуринның “Казан сөлгесе”, “Зәңгәр шәл”, “Американ”, М.Фәйзинең “Галиябану”, “Асылъяр” әсәрләрен өйрәнеп куялар һәм 6-7 атка төялеп күрше-тирә авылларга йөриләр. “Барганда барыбыз да атка төялеп барабыз, кайтканда беренче атта китапханә мөдире Рәшидә Сәйфетдинова, иң соңгысында үзем кайта идем. Барлык яшьләр дә вечер уйнарга калып бетәләр, атларны үзебе алып кайтып, атлар торагына илтеп туара идек”, – дип сөйли Саяра апа. Билет бәяләре 20 тиен генә була. Аннан әкренләп 30, 40, 50 тиенгә күтәрелә.

1984 елда Саяра апа лаеклы ялга киткәч аның эшен улы Фердинанд Фәтхи дәвам итә. Фердинанд Фәтхи эшләгән дәвердә мәдәният йортында бик күп концерт-спектакльләр, ШТМ, төрле кызыклы, мавыктыргыч ял кичәләре үткәрелә. 1987 елда мәдәният йорты каршында эшләп килгән драма коллективы С.Шәкүровның “Сине ташлап китә алмыйм” спектаклен сәхнәләштереп халык театры исемен ала.

1988 елда яңа мәдәният йорты ачыла. 1988-1991 елларда директор вазыйфасын Фәргат Гарифзянов, 1991-1995 елларда Гөлназ Гарифзянова башкара.

1995 елдан хәзерге көнгәчә җитәкче – Гөлсинә Халикова, сәнгать җитәкчесе булып 1974 елдан Зөлфия Фатхуллина, халык театры режиссёры булып 1997 елдан Илшат Заһидуллин эшли.

Гөлсинә Халикова

На днях Ильдус Габдрахманович Сагдиев подарил нашему музею недавно изданную книгу «Ватаным» Фании Ахметзяновой. Автор книги – его ученица, нынче известный журналист. В книге имеется много интересного и полезного материала и про наш Арский район.