"Казан арты" музее

Түбән Пошалым авылында туып-үскән Зөлфирә Камалова белән без даими элемтәдә торабыз. Ул Урта Пошалым мәктәбендә өлкән пионервожатый, татар теле укытучысы булып эшләгәннән соң озак еллар Карадуган балалар бакчасын җитәкләде, мәктәпкәчә балаларны тәрбияләү буенча төрле программалар һәм методик кулланмалар язды. РСФСРның халык мәгарифе отличнигы, Татарстанның атказанган укытучысы, Каюм Насыйри премиясенә лаек булган Зөлфирә Камалова үзенең дустын, Түбән Курса авылында туып-үскән Закирова Кафия Вәли кызын, “Казан арты” тарих-этнография музееның әдәбият һәм сәнгать бүлегенә алып килде. Ул безнең өчен бик кызыклы шәхес булып чыкты. Күптәнге хыялын тормышка ашырып, Кафия Закирова үзенең тормыш юлы һәм хезмәте белән бәйле материаллар туплап чыгарылган китапларын музеебызга бүләк итте.

Закирова Кафия Вәли кызы үзенең педагогик эшчәнлеген 1966 елда ТАССРның Арча районы (хәзерге Әтнә районы) Кышлау авылында балалар бакчасы мөдире буларак башлый. 1971– 1993 елларда Казан шәһәренең 233 нче балалар бакчасында тәрбияче булып эшли. 1993 нче елдан Казан шәһәре Совет районының 415нче татар телендә белем һәм тәрбия бирүче балалар бакчасында методист вазыйфасын үти. Ул мәктәпкәчә яшьтәге балаларга ана телендә тәрбия һәм белем бирү, аларда халкыбызның рухи байлыгына, милли мәдәниятенә нигезләнеп, әхлакый сыйфатлар булдыру буенча зур тәҗрибә туплый.

Кафия Закирова 1995-2005 елларда Татарстан Республикасы Мәгариф министрлыгының фәнни-методик үзәгендә дәреслекләр эшләү секторын җитәкли. Аның югары дәрәҗәдәге һөнәри осталыгы гамәли эшчәнлек кысалары белән генә чикләнмичә, заманга яраклашкан программалар, методик әсбаплар эшләргә, хрестоматияләр төзергә мөмкинлек бирә. Бүгенге көндә ул тәрбия-белем бирү  татар телендә алып барыла торган балалар бакчалары өчен 30 дан артык программа, методик кулланмалар авторы. Әлеге әсбаплардан Татарстан Республикасындагы балалар бакчалары тәрбиячеләре генә түгел, Башкортстан, Чувашия республикаларында, Оренбург, Пермь һәм башка өлкәләрдәге хезмәттәшләре  дә кулланалар. Кафия Закирова ХХ гасыр ахыры ХХ1 гвсыр башында татар балалар бакчаларында белем һәм тәрбия бирү эшенә гыйльми һәм гамәли өлеш кертеп танылган педагогларның берсе.Ул бүгенге көндә дә үзе сайлаган һөнәргә тугры калып, мәктәпкәчә яшьтәге балаларны тәрбияләү белән шөгыльләнә.

Аның 1997 елда “Әткәм-әнкәмнең теле”, 1998 елда “Мәктәпкәчә тәрбия”, “Көч һәм рух тамырлары”, “Әдәп төбе-матур гадәт”, “Иң матур сүз” һәм башка бик күп кулланмалары тәрбиячеләр һәм әти-әниләр арасында зур хуплау тапты. Тәрбия һәм белем бирү программалары төзүдә катнашуы Кафия Закированы әзерлекле методист буларак танытты. 2005 елда ТР Мәгариф министрлыгы грифы белән бастырылган “Гаиләдә һәм балалар бакчасында әдәплелек тәрбияләү программасы”на методик ярдәмлек буларак эшләнгән 2013 елда “Балалар бакчасында әдәп-әхлак тәрбиясе” һәм әлеге әсбап өчен әзерләнгән махсус аудиокушымта якташыбыз башлаган эшнең кирәкле һәм нәтиҗәле булуын раслаучы мисалларнаң берсе.

Кафия Вәли кызы Закирова соңгы чорда мәгариф өлкәсендә актуаль булган юнәлешләрнең берсе поликультуралы тәрбия бирү өлкәсенә дә шактый зур өлеш керткән методист. Аның ике телдә дөнья күргән “Балачак аланы” (“На поляне детства”), “Балалар дөньясы” (“Мир детства”) хрестоматияләре әлеге юнәлештә балалар бакчалары өчен эшләнгән иң уңышлы әсбаплардан санала. Бу әсбапларда татар балаларын милли рухта, халык педагогикасы, татар педагоглары К.Насыйри, Р.Фәхретдин хезмәтләренә таянып һәм алар үрнәгендә, татар һәм Россия язучыларының иң күренекле әсәрләренә нигезләнеп тәрбияләнүгә зур игътибар бирелә.

 “Шәһри Казан” газетасына язган мәкаләсендә Казан шәһәренең 162  нче балалар бакчасы тәрбичесе Надия Вәлиева аның турында: “Аны якыннан белүчеләр яраткан хезмәтенә ихлас бирелгән, эшчән-тырыш педагог, җитәкче дип әйтерләр.Мин исә үзем бу асыл сыйфатларның төбенә төшәргә тырыштым. Кайдан килә бу ханымга илаһилык, гыйлемлелек? Туган җирдән, Арча туфрагыннанмы? Белгәнебезчә, бу төбәк халкыбызга асыл затларны күп биргән, Курсавиның авылдашы булган Кафия аның дәвамчысымы? Социалистик Хезмәт ударнигы булган әнисе Саниянең бердәнбер кызына һәр эшенә җаваплылык хисен тоеп, күңел биреп башкарырга кирәклеген аңлатуыннандыр бәлки? Бер яшеннән әтисез калып, әнисенең гомере буе әтисенә карата җуймаган хөрмәтеннән, тугрылыгыннан киләме бу асыл сыйфатлар?

Боларның берсе дә эзсез югалмагандыр. Ләкин миңа калса, уңганлык-булганлык төбендә туган илгә, туган телгә мәхәббәт ятадыр кебек…”,- дип язган.

Кафия ханым үзе дә музейда якташлары фронтовик язучы Госман Бакировка куелган экспозиция белән, аның туганы Рөстәм Бакировның материаллары белән танышкач истәлекләрен яңартты. “Мин Курсавилар укыган мәдрәсә бинасына урнашкан Югары Курса мәктәбен тәмамладым, укуымны Арча педагогия училищесында дәвам иттем һәм тәрбияче һөнәрен үзләштердем. Госман Бакиров белән оештырылган очрашуларны яхшы хәтерлим, ә Рөстәм абый безне физикадан укытты. Ләкин минем соңгы елларда авыл белән элемтәм өзелде, әнием безнең белән Казанда яшәде”,- диде.

“Үр артыннан яңа үрләр яулап, яшимен мин, туймыйм тормыштан…”,- дигән сүзләр Кафия Закированың тормыш девизы. Балалар бакчасында намус белән башкарган эше, тәрбиячеләр өчен язган методик хезмәтләре югары бәяләнеп аңа Татарстан Республикасының Мәгариф һәм фән министрлыгының “Мәгарифтәге казанышлары өчен” күкрәк билгесе, Россия Федерациясенең мәгариф отличнигы, Россия Федерациясенең гомуми белем бирү мактаулы хезмәткәре һәм Татарстан Республикасының атказанган укытучысы дигән мактаулы исемнәр, Татарстан Республикасының Каюм Насыйри исемендәге премиясе бирелде.

Районыбызда туып-үскән мәгърифәтчеләр Габденнасыйр Курсави, Шиһабетдин Мәрҗани, Шәмсетдин Күлтәсиләрне дәвам итеп Хәй Хисмәтуллин, Альберт Яхин, Рүзәл Юсупов, Фәрит Бәшир, билгеле инде озак еллар Арча педагогия көллиятендә эшләгән Сәләй Вагыйзов һәм Рәмзия Вәлитова, Наҗия Саттарова һәм башкаларның эшләрен дәвам иткән музеебыз кунаклары Зөлфирә Камалова, Кафия Закировалар телебезне саклау һәм аларны киләчәк буыннарга җиткерү буенча бәяләп бетергесез хезмәт башкаралар. Аларның беркайчан да дәрәҗәсен югалтмый торган фәнни хезмәтләре озак еллар төрле яшьтәге балаларны тәрбияләүгә хезмәт итәр әле.

“Казан арты” тарих-этнография музее

директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

Музейда кунакта районыбызның Кышкар авылында туып үскән тел галиме, филология фәннәре докторы, профессор, Татарстан Республикасының атказанган фән эшлеклесе Рүзәл Юсупов һәм аның тормыш иптәше Диләрә ханым, якташыбыз күренекле журналист Әгъзам Файзрахманов, профессор, Татарстан Республикасының атказанган фән эшлеклесе Фираз Харисов булдылар.

11 октябрь көнне 19.00 сәгатьтә район мәдәният йортына “Мулла”  фильмын карарга рәхим итегез.

Тагын бер кат музеебызның өлкәннәрен бәйрәмнәре белән котлыйбыз! Сезгә карата безнең ихтирамыбыз һәм хөрмәтебез чиксез. Сезгә шушы дөньяның рәхәтен күреп, исән-сау яшәргә язсын!

“Казан арты” музеенда Рәсәй Рәссамнар берлеге әгъзасы Вәлиуллин Илдар Хәйдәр улының күргәзмәсе ачылды. “Мин картиналарымда бары тик дөреслекне бирергә тырышам, уйлап чыгарулар юк анда…”- ди рәссам. Бәлки шуңадыр рәссамның картиналары халыкка якын. Барлык иҗат сөючеләрне күргәзмә белән якыннанрак танышу өчен музеебызда көтеп калабыз!

“Хороший и чуткий воспитатель”, мәкалә рус телендә. М.Мәһдиев мәктәптә үткәрелүче пионер сборлары турында бәян итә. Темасы да кызыклы һәм бала өчен җаваплы – “Минем әнием”. 5 сыйныф укучысы үз әнисен ничек кабул итә, ул нинди сыйфатларга ия булуын иптәшләре алдында күрсәтергә, сөйләргә тиеш. Мәктәптә үткәрелгән сборлар укучыны төрле яклап тәрбияли. Мәкаләдә автор пионервожатыйның әти-әниләр белән ничек эшләвен, укучысының нилектән тырышып укый башлавын, башка укучыларның бер-берләренә мөнәсәбәтләрен дә күрсәтә. Язучы үзе өлкән пионервожатый булып мәктәптә эшли. Бөек Ватан сугышы һәм аннан соңгы еллардагы укучыларның, ата-аналарның укытучыларга яки вожатыйларга булган мөнәсәбәтен шушы мәкаләсе аша ачып бирә. Шул вакыт белән хәзерге вожатыйларның хезмәтен күңеле белән чагыштыра һәм башкаларга да үрнәк итеп күрсәтә.

Литература: М.Магдеев. Хороший и чуткий воспитатель // Комсомолец Татарии. – 1955. – 16февраль.

Габидуллина Х.К.

“Яшьлекне сагыну”, мәкалә. М.Мәһдиевнең иҗат портретына Фәрваз Миңнуллин тарафыннан язылган эскизлар. Әдипнең татар әдәбиятына тормышның үзеннән килгән буынның бер вәкиле икәнлеге аңлата. “Без – кырык беренче ел балалары” исемле беренче әсәре белән М.Мәһдиев үзен өлгергән язучы итеп танытты”, – дип яза автор. Әдипнең бу әсәре авыл малайларының дөньяга күзләре ачыла башлаган вакытны сурәтли, шунда ук көлкеле вакыйгалар да, моңсулык та, сагыш, сагыну хисләре дә күзәтелә, ди. “Фронтовиклар” әсәре мәктәп укучылары, укытучыларының тормышы, яшәеше, андагы шатлык-кайгылар, борчу-мәшәкатьләр белән үрелгән вакыйгалар агышына нигезләнгән. Ф.Миңнуллин әдип һәр героен билгеле бер эпизодка төреп, аларның характерын, үзенчәлекләрен, карашларын күз алдына китерерлек итеп сурәтли, аларны яраттыра белә, дип ассызыклый. Язучы өчен фронтовик – иң кадерле кеше, гадел, намуслы, горур кеше. Алар үз тормышларын , язмышларын ил язмышы белән бергә бәйләп карарга өйрәнгән шәхесләр. Димәк, алар һәркайда ышанычлы, нык булып калачакларына автор чын күңеленнән ышана. Шуңа күрә дә әсәрендә аларны төп геройлары итеп сурәтли. М.Мәһдиевнең “Кеше китә-җыры кала” әсәре – сугышка хәтле һәм сугыштан соңгы авыл тормышы, кешеләр язмышы белән үрелгән, кызыклы образлар белән баетылган иҗат җимеше. М. бу әсәрнең бөтен һәм җыйнак икәнлеген әйтә. Аның бер өлешендә авылның көчле ир-атлары фронтка китеп, тормыш йөген карт-коры, бала-чага, хатын-кыз үз җилкәсенә алуы сурәтләнә. Автор: “Образ буларак, һәр кайсы ифрат көчле эшләнгән, һәркайсы хәтердә кала”, – дип яза М.Мәһдиев тудырган геройлар турында. Әсәрдә сурәтләнгән ил кайгысы һәрберсенең уртак кайгысы булып тора, ләкин алар бернинди авырлыкларга да бирешмичә, бердәм, дус, тату булып яшиләр һәм эшлиләр, кыенлыкларны җиңә беләләр. Ф.Миңнуллин М.Мәһдиев турында: “…әдәбиятны кешегә тагы да якынайтты”, – дип нәтиҗә ясый.

Әдәбият: Ф.Миңнуллин. Яшьлекне сагыну // КУ. – 1980. – №1. – Б.130-134.

Габидуллина Х.К.

Кызылъяр авыл клубы, 1920-1925 елларда авылның бердәнбер культура һәм уку йорты – нардом (халык йорты) була. 1925 елда мулла йортын Әдһәм Сәлимуллин исемле кешенең каршысына су буена нардом итеп күчереп салалар. 1930 елның көзендә авылда күмәк хуҗалыкка берләшү хәрәкәте башлана. Шушы елларда авыл җыеннары, агитацияләр һәм аннан сонгы спектакль, концертлар, телсез кино, җәен балалар өчен мәйданчык нәкъ менә шул нардомда уза торган булган. Шунда ук аз-маз гына булса да китаплар җыйнап, аны халык үзе алып килеп, кулдан-кулга йөртеп укыганнар. Нардомны 1953 елларда Тургай дип йөртелә торган тыкырыкка, югары менгереп салалар. Бу вакытта инде әкренләп китаплар җыела, нардом клуб һәм китапханә хезмәтен үти башлый. Шушы кечкенә генә мулла йорты 1959 елга кадәр эшли, соңрак бу бинаны сүтеп, мәктәпкә мастерской итеп бирәләр.

1960 елда мәчетне икегә бүлеп, китапханәгә һәм клубка аерып куялар. Алар аерым булсалар да китапханә клубның гримм бүлмәсе дә булып тора. 1989-1990 елларда клубның эчке ягын бикләп, гримм бүлмәсен бетерәләр, клуб һәм китапханә аерым эшли башлый.

Тәүге мөдир Кави Залялиевка, китапханә һәм клуб эшен бергә алып барганга күрә, эш бик үк җиңелдән булмый. Ул бик күп кызык кичәләр оештыра, төрле пьеса, драма әсәрләрен сәхнәләштерә, үзе дә гаять матур һәм оста итеп рольләрне башкара. Берничә ел эшләгәннән соң Троицк шәһәренә китеп бара, аннан Әлмәт шәһәренә кайта һәм шундагы Драма Театрына эшкә урнышып, артист булып китә. Кави абыйны халык үз итә, яратып, сагынып искә ала. Үзе үлгәннән соң да аның исеме телдән-телгә йөри.

1952 елның январендә Кызылъяр авыл клубында Кәдрия Шәрипҗанова эшли башлый. Кәдрия апа сөйләгәннәрдән: “Ул вакытта иске генә бер йортны “Нардом” дип йөриләр иде. Мин шунда эшли башладым, шул иске клубта да бик күп масса чаралар үткәрдек. Бер бәйрәм дә лекция, докладсыз, концерт, театрсыз үтмәде. Ул вакытта авылда яшьләр бик күп һәм активлар иде. “Октябрьнең 50 еллыгына” бик зур кичәләр уздырдык. 8 март, 23 февраль, Җиңү бәйрәмнәре тантаналы итеп, “Ленинның тормышы яшьләргә үрнәк” дигән девиз белән уздырылды. Ул вакытта 7 еллык мәктәп, балалар бакчасы эшләде. Анда бик күп яшь укытучылар, тәрбиячеләр эшләде. Бәйрәмнәрне, театрларны, кичәләрне шулар белән уздыра идек. Авыл халкы белән куйган театрларыбызда күп булды. М.Фәйзинең “Яшьләр алдатмыйлар”, “Тун ачуы”, “Зифа”, Н.Исәнбәтнең “Рәйхан”, “Язылмаган законнар”, “Кайту” спектакльләрен авыл халкы бик яратып карады, алкышларга күмәләр иде. Мин эшләгән чорда яңа телевизорлар кайта башлады. Телевизорны беренче мәктәпкә алдылар, икенче – клубка. Җыелып телевизордан бирелгән спектакльләрне дә карый идек. Шулай ук авылга күчмә кино килде. Зурларга да, балаларга да куела иде. Мин клубта 15 ел эшләдем”.

Кәдрия ападан соң Зөлфия Ягъфарова, Ләлә Ахметсалихова, Рәсимә Шарипова, Тәлгать Сибгатуллин, Дәүли Бәйрамов, Әхтәм Муфазалов, ФәйрүзәАскаровалар эшләгән. Фәйрүзә Аскарованы халык бигрәктә сагынып искә ала. Ул үзе эшләгән чорда гаилә бәйрәмнәре, урам концертлары оештырган, авыл яшьләрен җыйнап күрше авылларда концертлар куеп йөргән. Алсу Бәйрамова, Раниф Фазылҗанов, Ллилия Аскаровалар ул вакыттагы иң актив үзешчәннәр булган.

1991 елның февраль аеннан клубта Тәнзилә Фазылҗанова эшли башлый. Ул барлык календарь бәйрәмнәрне үткәрү өстенә “Кияү урлау”, “Кияүгә чыгам әле” кебек спектакльләрне сәхнәләштерде. “Арча кичләре”нә ярты авыл халкының концерт белән баруы күркәм гадәткә әйләнгән.

Клубта 1997 елда Әлфия Карамова эшли. 2005 елда бина искерү сәбәпле, 1970 елда төзелгән балалар бакчасына күчерәләр. Бу елдан клубта Айсылу Галимҗанова эшли. Ул балалар бакчасын чын клуб итәргә шактый көчен куя. 2014 елдан клубта Гөлназ Галимҗанова эшли.

Г.Галимҗанова

“Бүген дә хәрәкәттә”, мәкалә Гали Рәхимнең шәхесе, әдәбият һәм фән өлкәсендә эшчәнлеге турында. Г.Рәхимне 17 яшендә татар тарихында беренче «Җир йөзе» дигән җәгърафия (география) дәреслеген язган кеше, ди. Галимнең кайбер әсәрләренә аерым анализ ясый. Ибсенның “Гыйшык комедиясе” дигән пьесасыннан яшьләр хорын тәрҗемә итүе мәсьәләсенә килгәндә: “Ни өчен Г.Рәхим Ибсеннан шул бер җырын гына тәрҗемә иткән?” – дигән сорау куеп, аңа җавап эзли. Әмма бу сорау ачык кала. Г.Рәхимнең XIX йөз мәгърифәтчеләрен өйрәнүчеләрнең берсе икәнен, аның Октябрь революциясеннән соң әдәбият тарихы һәм халкыбыз тарихы белән дә шөгыльләнгәнен ассысыклый. Аның бу юнәлештә тикшеренү эше белән шөгыльләнүе дә безнең буынга күп мәгълүмат алу мөмкинлеге тудыра, ди М.Мәһдиев.

Чыганак: Мәһдиев М. Бүген дә хәрәкәттә // Казан утлары. – 1983. – №7. – Б.160-170.

Габидуллина Х.