"Казан арты" музее

Җыры калган олы шәхес – мәкалә. 1972 елдаКазан дәүләт университеты студенты булган автор М.Мәһдиевне уку йортында беренче мәртәбә күрү хатирәләре турында яза. Тере язучыны күрү, бигрәк тә авыл баласына, зур шатлык сыман. М.Мәһдиевнең лекцияләрен тыңлап, зур ләззәтләнүе, аның төс-кыяфәтенә игътибар итүен дә сиздерә. Укытучының бер кәгазьгә дә карамыйча лекция укуы студентларга киләчәктәге хезмәтләре өчен өлге булып тора. Аның укымышлы, тирән белемле, моңарчы студентларның ишетеп тә, күреп тә белмәгән мәгълүматларны җиткерә алуы язучының сәнгати осталыгы турында сөйли. Студент күңелендә М.Мәһдиевнең мәдрәсәләр темасына кагылышлы лекцияләре, “халык дошманы” улының курыкмыйча ул темага караган мәгълүматларны өйрәнүе зур соклану уятса, аның кайсыбер кафедра җитәкчеләре белән дустанә мөнәсәбәттә булмавы бераз шик уята. Ләкин вакыт үтү белән автор үзенең зур галимдә белем алуы белән горурлана, аның миллионлаган татар халкының күңелендә, йөрәгендә лаеклы урын алуына шатлана.

Чыганак: Вафин Ф. Җыры калган олы шәхес // Татарстан яшьләре. – 20 март, 2010 ел.

Габидуллина Х.

Ватан бер генә – мәкалә. Татарлар Русия җирләрен чит ил дошманнарыннан саклауда һәрвакыт батырлык күрсәтеп килгән. Язучы М.Мәһдиев тарих мәгълүматлары аша татарларның Грюнвальд сугышы вакытында да тиз йөрешле дала атлары белән рыцарьларга көтмәгәндә һөҗүм итүләрен һәм аларны туктатуларын белә. Ул вакыттагы “Аң”, “Шура” журналлары бу хакта халыкка мәгълүмат җиткерә. Хәтта Наполеон татарларга мөрәҗәгать белән чыга: ул татарларның Ватанына мәхәббәтләре көчле булуын җиткерә. Русия мөселманнарына каршы мөнәсәбәттәге мәкаләләрне еш бастыручы “Казанский телеграф” газетасы да Ватан өчен сугышта татарларның бердәм булуын таный. Мондый күренешкә Г.Тукай да игътибар итә. Димәк, бердәмлек, татулык татар халкының канына электән салынган. Шул чор татар басмалары да бу хакта дәшмичә кала алмый. Ватанның милләте юк, син кайсы милләт кешесе булуына карамастан, Ватаныңа тугры булырга, аны дошманнардан сакларга, патриот булырга тиешсең. Ләкин Казан жандармериясе татарларның бу дәрәҗәдә ватанпәрвәрлегендә берәр хәйлә юкмы икән диеп шикләнә һәм күзәтү оештырыла. Язылган һәр мәкалә, һәр әдәби әсәр жандармерия тарафыннан тикшерелә, җентекләп өйрәнелә башлый. Бу хакта Г.Тукай да үз фикерен шигырь юллары белән халыкка җиткерә. Ләкин ни генә булмасын, татар халкы беркайда да югалмый, Ватанын сатмый, төрле милләт вәкиле белән дус-тату булып, кулны-кулга тотып эшли, яши, көрәшә. Моны 1812 һәм 1941-1945 нче елгы сугышлар да раслады. Димәк, автор әйткәнчә, Ватан – кеше өчен бер генә… Ватан уртак, анда яшәгән кешеләрнең хокуклары тигез дигән сүз.

Чыганак: Мәһдиев М. Ватан – бер генә…// Мәдәни җомга. – 2012 ел. – 7 сентябрь.

Габидуллина Х.

Әнкәй – кечкенә хикәядә килен белән кайнана арасындагы мөгалләмә темасы. Чит йортка килгән килен кеше кайнанага “әнкәй” дип дәшәргә ияләнә алмавы ул гадәти күренеш. Чит анага андый сүзне әйтү ят кебек, чөнки җир йөзендә бала өчен әни ул бер генә. Ләкин иреңне яратасың икән, аның әнисен дә хөрмәт итәргә тиеш буласың. Бу тормышның язылмаган кануны. Хикәядә гәүдәләндерелгән килен – Ләләгә ире “әнкәй” дип әйтү өчен көндәлек бурыч куя: ун мәртәбә бу сүзне әйтергә. Ләлә төрле юллар белән “әнкәй” сүзен кулланырга тырыша, чөнки көндәлек бурыч үтәлмәсә, әтиләренә кунакка бару кичектереләчәк. Мондый юл белән Каюм килен белән кайнана арасындагы мөнәсәбәтне ныгыта һәм киләчәктәге тормышларына тыныч, төпле нигез кора.

Чыганак: Мәһдиев М. // Сайланма әсәрләр: 5 томда, төз.Г.Хәсәнова. – Казан: Татар. Кит. нәшр., 2009. – 431 б; Мәһдиев М. Әнкәй // Шәһри Казан. – 2015, 10 апрель, №37.

 Габидуллина Х.

Шәймуллин Салих (1930-1994) – М.Мәһдиевнең күршесендә туып-үскән егет. Гомер буе шофёр булып эшләгән. Җор телле, шаян, тапкыр, такмаклар чыгарып җырларга яратучы, тырыш, эшчән, Куйбышев исемендәге колхозга беренче тапкыр йөк машинасы алып кайтучы Салихка язучы үз мәкаләләрендә дә урын бирә. Чөнки ул аның замандашы, күршесе, әңгәмәдәше булып яшәгән. М.Мәһдиевне авыл, колхоз яңалыклары белән һәрдаим таныштырып, язучыга язар өчен җирлек биргән кеше. Салих Шәймуллинның әнисе Камәр түти, туганнары язучының “Торналар төшкән җирдә”, “Каз канаты” әсәрләренә герой итеп алынган. Автор киләчәк буын вәкиле авылдашларын белергә, авыл тарихы белән кызыксынырга тиешлекне аңлатырга тели.

Әдәбият: Габидуллина Х. Буыннар язмышы // Татарстан яшьләре. – 2019. – 28 февраль.; Габидуллина Х. Моңсу хикәя // Арча хәбәрләре. – 2019. – 22март.; Мәһдиев М. Авыл алга карый // Социалистик Татарстан. – 1984. – 21 август.– №192.
Габидуллина Х.

«Мәрфугатти — урман карчыгы», — дип язды М.Мәһдиев «Торналар төшкән җирдә» әсәрендә. Йөз яшьтән күбрәк гомер кичергән Мәрфуга — ачы язмыш хуҗасы. Өч улы Бөек Ватан сугышында бер-бер артлы һәлак булып, унбер оныгы ятим кала. Балаларын югалту хәсрәтен ул бары тик  хезмәт белән генә онытып торган. Киленнәренә дә зур терәк һәм ярдәмче булып яшәгән. Оныкларының чын кеше булып үсүләрен теләгән.  Мәрфуга апа кырыс, ләкин гадел кеше булган. Дәү әниләре турында аның оныкчыклары Наилә Әхмәдиева, Энҗе Абдуллина бары җылы фикердә. Мәрфуга апаның төп нигездә яшәгән оныгы Харис абый Мөхәммәт Мәһдиев белән еш аралашкан кеше. Ул гомер буе механизатор булып эшләгән. Язучыга үзенең истәлек-хатирәләре белән дә ярдәм иткән. М.Мәһдиев аңа үзенең култамгасы белән «Ут чәчәге» китабын бүләк итә. Еллар үтү белән бу китап музей фондына алынды. Мәрфуга апаның оныкчыклары М.Мәһдиев музеена килеп, әтиләре Харис абыйга бирелгән китапны кабат күздән кичерделәр һәм күңелләрендә үткәннәрне яңарттылар. Мәрфуга апа, әтиләре Харис абый һәм дә бик күпләрне дәвалаган әниләре Миңсәгыйрә апа турында да истәлекләр сөйләделәр.

17 июнь көнне Арча шәһәренең  алтынчы мәктәбе каршында эшләүче җәйге “Акчарлак” лагеренда ял итүче балалар ике төркемгә бүленеп музеебызның әдәбият һәм сәнгать бүлегендә булдылар. Алар Габдулла Тукай әкиятләре буенча әңгәмәдә бик теләп катнаштылар, балаларның тирән белемле булулары ачыкланды. Һәр бала әти-әниләренең  авылында туып-үскән язучылар белән кызыксындылар, аларны белүләрен күрсәттеләр. Үзләре катнашында үткәрелгән экскурсияләр барышында укучылар язучыларыбыз һәм сәнгать эшлеклеләре турында кызыклы мәгълүматлар алдылар. Очрашу “Туган тел” җырын башкару белән тәмамланды. Балаларны алып килгән лагерь тәрбиячеләренә һәм Арча педагогия көллиятенең практика үтүче студентларына рәхмәтебезне белдерәбез.

Г.Камалның туган авылында «Көтелмәгән кунак» фильмының дәвамын төшерәләр. М.Мәһдиевтә белем алган Нурания Җамали җитәкчелегендәге Г.Камал, Чаллы, Әлмәт театрларының артистлары —  бу фильмның актерлары. Фирая Әкбәрова, Илдус Әхмәтҗанов, Хәлимә Искәндәрова, Инсаф Фәхретдинов М.Мәһдиев музеенда булырга да өлгерделәр. Илдус Әхмәтҗанов Мөхәммәт ага белән бәйле булган истәлек-хатирәләре белән дә уртаклашты.Язучының туган ягы белән якыннан танышу аларга зур ләззәт һәм рухи байлык өсти.

15 июнь көнне Пермь өлкәсе Барда районында музейның әдәбият һәм сәнгать бүлеге “Барда-җыен”да катнашучыларга “2019 – Россиядә Театр елы” дип исемләнгән күргәзмә тәкъдим итте.

                                                                         Гашыйк булырсыз ла Барда якка,

                                                                                     Туган якны безнең күрсәгез.

                                                                     Сәфәрләргә чыгып, безгә керми,

                                                                  Кунак булмый узып китмәгез.

                                                                                           Наил Габдушев

15 июнь көнне Арча муниципаль районы башкарма комитеты җитәкчесе урынбасары Рамил Гарифҗанов җитәкчелегендәге делегация шушы шигырьдә макталган Барда районында кунакта булды. Быел Барда җыены Пермь өлкәсе сабантуе буларак зурлап үткәрелде. Безнең делегация Барда муниципаль районы башлыгы Хәлил Газбуллович Алапанов җитәкчелегендә Пермьнән килгән дәрәҗәле кунакларны чәк-чәк белән каршы алды, колгага Арчаның сабантуй сөлгеләрен бәйләү күренешен оештырды, һәрберсенә “Арча сабантуе” дип язылган сувенир сөлгеләр бүләк итте. Гармунчылар ансамбле һәм  егетләр, кызлар оештырган татар биюләре кунаклар күңеленә хуш килде.  Алар шулай ук “Казан арты” тарих-этнография музее оештырган “2019 ел – Россиядә Театр елы” дип исемләнгән күргәзмә белән таныштылар.

Бәйрәмгә килүчеләр күргәзмәдә Арча районында туып-үскән театр артистлары, драматурглар, режиссерлар белән танышканда Габдулла Тукайның портретын, “Театр” шигырен, аның әкият геройларын, яннарында чын шүрәленең шаярып йөрүен күргәч сөекле Тукаебызның бабасы Зиннәтулла Әмировның Кышкар мәдрәсәсендә белем алуы һәм Өчиле авылында 1864-1909 елларда муллалык итүе белән горурланып алдылар. Әйе, Бардада Зиннәтулла хәзрәтне дә, аның оныгы Габдулла Тукайны да зур ихтирам белән хәтерләрендә саклыйлар. Тукай паркында куелган шагыйрьнең бюсты, Барда гимназиясенең Тукай исемен йөртүе, үзәк китапханәдә Г.Тукай музее булу шуны дәлилли. Арча-Барда дуслыгы 1993 елдан бирле дәвам итә, аның төп сәбәпчесе, билгеле булганча Габдулла Тукай. Сөекле шагыйребез безне аралаштыра да, күрештерә дә, берләштерә дә.

Бәйрәм Пермь өлкәсенең һәрбер районыннан, Татарстан һәм Башкортстаннан, шулай ук Барданың үз оешмаларыннан килгән кунакларның парады белән башланды. Бөтендөнья татар конгрессы вәкиле, Барда районы татар-башкорт оешмасы җитәкчесе Сәлим Назин һәрвакыт безнең белән аралашырга вакыт таба, Барда җыенын башлап җибәргәндә: “Бәйрәмне ачу тантанасын Арчада күреп кайткач шулай оештыра башлаган идек. Хәзер инде елдан-ел осталык арта, районыбызның балалары, яшьләре катнашында менә нинди әдәби-музыкаль күренешләр күрсәтелә”, — ди ул горурланып. Әйе, карап өлгереп булмый, мәйдан тулы биючеләр, төрле милләтләрнең дуслыгын чагылдыралар, сабантуй элементларын күрсәтәләр. Бәйрәмгә килүчеләрне Барда районы җитәкчелеге, килгән кунаклар котладылар. Татарстан Республикасы исеменнән Рамил Гарифҗанов Барда-җыенда катнашучыларны бәйрәм белән тәбрикләде, Арча муниципаль районы башлыгы Илшат Габделфәрт улы Нуриевның котлавын җиткерде.

Барда-җыенда ат чабышлары игътибар үзәгендә, аны бөтен халык карый, чөнки ул үзәк мәйданда үткәрелә, концерт номерлары белән аралашып бара. Ә көрәш, төрле спорт ярышы, милли уеннар аерым урыннарда үткәрелә, балалар өчен махсус мәйданнар эшли.

Мәйданга  Татарстан һәм Башкортстаннан килгән кунаклар өчен “Дуслык күпере” дип исемләнгән  аерым сәхнә куелган иде. Ике тугандаш халыкның сәхнә осталары үзләренең моңлы җырлары, дәртле биюләре белән Барда-җыенга килгән халыкны ял иттерделәр.Безнең районнан килгән “Арча бизәкләре” халык уен кораллары ансамбле, “Ләйсән” халык вокаль ансамбле, “Талисман” бию коллективы, аерым җырчылардан Сөмбел Заһидуллина, Дамир Гасыймов, Рәмзия Гайфуллина, Рузәл Галимовларның чыгышлары, сүз остасы Фәния Хәнәфиеваның концертны матур итеп алып баруы һәркемгә ошады. Район мәдәният идарәсе башлыгы Рамил Мөхетдинов ике сәхнәдәге чыгышларны оста итеп оештырырга  да, фотога төшерергә дә, кунакларның күңелен күрергә дә өлгерде. Чөнки безнең сәнгать осталарыбыз Барда-җыенының үзәк сәхнәсендә дә чыгыш ясап, килгән кунакларның күңелләрен күтәрделәр, бәйрәмгә ямь өстәделәр, аларның җырлары, башкарган биюләре милләттәшләребез күңелендә озак сакланыр әле.

“Дуслык күпере” сәхнәсе янында Арча уңганнары җитештергән сувенирларны сату гөрләп барды. Бәйрәмгә килүчеләр Рәмзия Галимзянованың күз явын алырдай милли бизәкле түбәтәйләрен,  Альбина Зиятдинованың үзенчәлекле итеп тегелгән, барлык хатын-кызлар яратып кия торган яулыкларын, Гөлгенә Хәсәнова һәм  Ләйлә Гариповаларның  чиккән калфакларын бик теләп алдылар.

Безнең белән бәйрәмдә якташларыбыз: журналист, Республиканың “Тукай фонды” җитәкчесе, Г.Тукайның туганы Риман Гыйлемханов, язучы, “Казан утлары” журналының баш мөхәррир урынбасары Вакыйф Нуриевлар  катнаштылар, төрле очрашулар оештырдылар, 500 данә “Казан утлары” журналын бәйрәм истәлеге итеп тараттылар.

Киләчәктә дә Барда районы белән дуслык җепләре өзелмәсен, туган телебезне һәм гореф-гадәтләребезне саклау, мәгариф һәм мәдәният өлкәсендә булган яңалыкларны уртаклашу юнәлешендә бергәләп эшләсәк иде.

                                                                             “Казан арты” тарих-этнография музее

                                                                                               директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

Рамил Мөхетдинов фотолары

Музеебызның кечкенә кунаклары Әтнә районы Түбән Көек авылыннан.