"Казан арты" музее

  Тормыш ул – театр. Ләкин театрда уйнауга

                                        караганда тормыш итү авыррак.

                                                                                                                                Гафур Каюмов

      Илебездә 2019 ел – Театр елы буларак билгеләп үтелә. Сәхнә тормышы белән бәйле күренекле шәхесләребезнең  тормыш юлларын һәм иҗатларын өйрәнү юнәлешендә эш дәвам итә. Үзе төрле спектакльләрдә артист буларак зур уңыш казанган, тамашачыны тәрбияләрлек сәхнә әсәрләре язган һәм                  режиссер  буларак  һөнәри осталык тупларга өлгергән якташыбыз  Гафур Каюмовның 60 яшьлек юбилее да театр елында билгеләп үтелә. Ләкин ул  безнең арабызда юк инде… Күренекле якташыбыз, 2018 елның 26 июль көнендә, шушы юбилей көннәрендә хезмәттәшләре, дуслары, туганнары, авылдашлары тарафыннан  уйнаган рольләре, язган һәм сәхнәләштергән спектакльләре турында әйтеләсе мактау сүзләрен ишетергә өлгермичә, безнең арабыздан китеп барды.

Артист, драматург, режиссер, Гафур Шәкүр улы Каюмов 1959 елның 2 мартында районыбызның Яңа Сәрдә авылында туа. Башлангыч белемне туган авылында ала, Шура сигезъеллык һәм Яңа Кенәр урта мәктәбен тәмамлаганнан соң, 1979 — 1983 елларда Казан театр училищесында укый.

“Театр сәнгатен мин кечкенәдән үк изге эшкә санадым. Башлангыч сыйныфларда укыганда авылда булган бер генә спектакль дә миннән башка үтми иде, ләкин зур сәхнә турында бөтенләй хыялланмадым. Авылдагы клубта куелган спектакльләрдә дә  гел катнашырга туры килә иде. Үземне зур сәхнәдә, олуг артистлар белән бергә уйнарга лаек түгел дип саный идем. Хәрби хезмәттән кайткач кына, театр училищесын эзләп табып, анда документларымны тапшырдым. Җаным театр таләп итте. Үз бәхетемә, Ходай язганы булып, Марсель Сәлимҗанов төркеменә эләктем. Аның курсында Фәрит Бикчәнтәев, Венера Шакирова, Рафил Сәгъдуллин, Камил Камалов, Данил Салихов, Рифат Йосыповлар белән бергә уку, беренчедән, зур бәхет, икенчедән, үземне үстерүгә зур этәргеч булды,”- дип искә ала Гафур Каюмов бу елларны.

Ул 1983 елдан 1990 елга кадәр К.Тинчурин исемендәге Татар дәүләт драма һәм комедия, 1990 — 1997 елларда  Г. Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрларында артист булып эшли. Гафур Каюмов төп рольләрдә уйный: Мирхәйдәр Фәйзинең “Галиябану”ында — Исмәгыйль, Таҗи Гыйззәтнең “Ташкыннар”ында – Мирзахан, Шәрәф Хөсәеновның “Әни килде”сендә — Сәяр, Гаяз Исхакыйның “Зөләйха”сында — Сәлимҗан, Мансур Гыйләҗевның “Казан егетләре”ндә — Алмаз, Мирхәйдәр Фәйзинең “Асылъяр”ында — Искәндәр һәм башкалар. Сәхнә аны киңрәк мәйданга да алып чыга, Гафур Каюмов “Болгарның җылы җилләре” нәфис фильмында Алмыш хан улы Бәйбарс, “Зөләйха” нәфис фильмында Сәлимҗан һәм “Галиябану” телефильмында Хәлил рольләрен башкара.

“Театрда син яшисең. Ул ниндидер тамаша күрсәтү генә түгел. Тамашачы белән актер, кайсыдыр бер мизгелдә берләшеп, сәхнәдәге тормыш-көнкүрештә бергәләп “кайный” башлый. Ул бик зур рухи күтәрелеш бирә. Син ул берләшүне сәхнәдә торып тоясың”,- ди театрда эшләгән елларын барлаганда якташыбыз.

Гафур Каюмов 1980 елларда үзе дә драма әсәрләре яза башлый. Ул  драматургиянең төрле жанрларына мөрәҗәгать итә, сәхнә кагыйдәләрен  белеп, шартлы алымнарны уңышлы кулланып яза. “Язмышлар ярында”, “Юбилей”, “Сагынарсың әле  син дә бер”, “Ак баба иле”, “Ахырзаман авазы”, “Эх, алла боерса”, “Ач күзеңне – монда мин…”, “Таныштыру-кавыштыру бюросы”, “Соң инде”, “Аномалик табигать күренеше”, “Ыру”, “Әрнү” һәм башка пьесалары якташыбызның драматург буларак үсеш юлында әһәмиятле бер этапны хасил итәләр.

Аның пьесалары төрле театрларда куела, кызыклы спектакльләргә әверелә. “Упкын өстендә уен” ике пәрдәлек трагифарс әсәре, “Кабан күле серләре” пьесалары Г.Камал исемендәге, Тинчурин исемендәге, Чаллы, Минзәлә, Әлмәт, Түбән Кама театрларында, Башкортстанның “Нур”, Уфа башкорт яшьләр, Туймазы, Сибат, Салават шәһәрләре театрларында, Ырынбур дәүләт татар драма театрында, Мари иле драма театры сәхнәләрендә куела. Бу инде үзе үк Гафур Каюмовның драматургиягә килүе очраклы булмавы турында сөйли.  “Мирас”, “Һинд кызы”, “Сарык арыслан” пьесалары Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында уйналды. Аның  сәхнә әсәрләре тупланып 2003 елда “Упкын өстендә уен”, 2013 елда “Ул…” исемле китаплары дөнья күрде.

Якташыбыз 1994 – 1999 елларда Мәскәүнең мәдәният һәм сәнгать  институтында драма режиссеры белгечлеге ала. 2000 елда Болгариянең София шәһәрендә Театр һәм кино сәнгате милли академиясен режиссура буенча тәмамлый. Гафур Каюмов театр тарихында эз калдырган режиссер буларак, аның тарафыннан куелган Мостай Кәримнең “Кыз урлау”, Данил Салиховның “Парлы ялгызлар”, Надежда Птушкинаның “Бары бер генә…”, Мансур Гыйләҗевның “Туй күлмәге”, Гафур Каюмовның үзенең “Сагынырсың әле син дә бер…”, “Их, алла боерса…“, “Ахырзаман авазы” һәм башка куелган әсәрләрен тамашачылар яхшы хәтерлиләр.

1997–2000 елларда Гафур Каюмов Мәдәният министрлыгында, 2000–2004 елларда Татарстан телевидениесендә. 2004 елдан башлап  — Әлмәт дәүләт драма театрында баш режиссер, аннан соң үз һөнәре буенча төрле урыннарда эшләде.  Соңгы вакытта ул Арча шәһәренең “Җидегән чишмә” халык театры режиссеры иде. Гафур Каюмов кыска гына вакытта коллектив белән уртак тел табып Әнгам Атнабаевның “Балакайларым” спектаклен кабат сәхнәләштерде, Габдулла Тукай исемендәге Арча педагогия көллиятендә укучы яшьләр белән Мирхәйдәр Фәйзинең “Галиябану” спектаклен куйды.

Гафур Каюмов – 1998 елдан Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы иде, аңа 2006 елда  Әлмәт шәһәр Советының Рафаил Төхфәтуллин исемендәге әдәби премиясе бирелә.

“Гафур белән мин телевидениедә эшләгәндә таныштым. Ул аңарчы Тинчурин, Камал театрлары сәхнәләрендә бик күп образлар иҗат итеп тамашачы мәхәббәтен яуларга өлгергән иде инде.

Мин беренче хикәяләремне кыюсыз гына аңа күрсәттем, һәм ул мине иҗатка дәртләндерде, дистәләгән хикәя, повестьлар иҗат иттем. Ул минем беренче тәнкыйтьчем булды. “Тәүбә” дигән повестемне сорап алып, Әлмәт дәүләт драма театрында сәхнәләштерде дә. Әлеге театрның баш режиссеры буларак, ул бу театр эшчәнлегенә яңа сулыш өрде, тирән мәгънәле әсәрләр иҗат итте. Татар камера театры оештыру хыялы белән дә янып йөрде ул.

Гафурның идеяләрен күтәреп алучы, аның иҗат киңлеген аңлаучы, яклаучы күп булды, дип әйтә алмыйм. Чөнки ул дөреслекне күрмәмешкә салыша белми иде. Аның иҗади тәхәллүсе дә “Мосафир” иде бит. Шул мосафир булып яшәде дә ул. Арча районындагы авылына кайтып өй салды. Аның туган авылында салган йорты да, бакчасы да, ишек аллары да театр студиясен хәтерләтә. Әйтерсең анда кино төшерү өчен, әсәр генә сайлыйсы калган. Әнә шундый чын рәссам, иҗатчы иде шул ул. Тынгы белмәде, иҗат белән янды, көйде. Кызганыч,  андыйларның кадерен бу дөньядан киткәч кенә аңлыйбыз”,- дип яза “Безнең гәҗит”нең баш мөхәррире  якташыбыз Илфат Фәйзрахманов.

“Яңадан яшәсәм, барыбер шул ук профессияне сайлар идем – монысын төгәл беләм. Ә хәзерге акылым булса, тормыштагы кайбер моментларны үзгәртер идем. Театр училищесын тәмамлагач ук, режиссерлыкка китәр идем, бәлки, иртәрәк тә яза башлаган булыр идем. Барысына да иртәрәк ябышкан булсам, камера театры турындагы хыялым тормышка ашкан да булыр иде инде…”, — ди якташыбыз Гафур Каюмов моннан 10 ел элек, бәлки  ул шушы  сүзләрне  60 яше тулган көннәрдә безгә дә кабатлар иде…

                                                                 “Казан арты” тарих-этнография музее

                                                                           директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

Гөлнара Әфганстанда хезмәт итеп кайткан абыйсы Рөстәм хакында болай дип сөйләде:

– Иртә язда урманнан умырзаялар алып төшә иде абый. Бик яратты ул чәчкәләрне. Бигрәк тә табигатьнең яңа уянган мәлендә кояшка үрелеп чәчәк атучы умырзая чәчәкләрен үз итте. Ул аларны бакчага утырта иде. Аның төсе булып әле дә алмагач төбендә берничә умырзая чәчәге үсә. Аларны күргәч, абый күз алдына килә, аның шау итеп ишегалдында, бакчада йөргән вакытлары искә төшә.

Гөберчәк авылы егете Рөстәм Гыйбадуллин Сөнгатулла һәм Сөембикәгаиләсендә беренче бала булып туа. Мәктәпне тәмамлаганнан соң, 1983 нче елның 15 нче ноябрендә(16 ноябрьдә Рөстәмгә унсигез яшь тула) солдат хезмәтенә алына.

–Абыйның беренче хаты Ташкент якларыннан килгәнне белгәч, укытучы Илсүрә апа Зиннурова бу бала Әфганстанда икән дип әйткәнне хәтерлим. Шул көннән башлап әни көн саен яңалыклар тыңлады. Ә анда Әфган сугышы хакында бертуктаусыз сөйләделәр. Ут йотып, абыйдан хатлар көттек. Ярты ел буе бернинди хәбәр булмады. Шушы вакытта әти белән әни ничек түзгәннәрдер, белмим, ни уйларга да белмәдек. Ә ул яраланып, гоcпитальдә яткан икән. Үзенең Әфган җирендә хезмәт итүен ул безгә сиздермәде. Хезмәте Кабул шәһәрендә булган”,– дип,яшь аралаш искә алды күршем Гөлнара абыйсы хакында.

Гөлнара белән без күршеләр булып, бергә уйнап үстек. Алар алты бала – ике малай, дүрт кыз. Рөстәмне яхшы хәтерлим:бик тә шаян, кара бөдрә чәчле, озын буйлыегет иде ул. Мин кич чыгарга дип аларга кереп, стенага беркетелгән төймәгә ике тапкыр бассам, әһә, Халидә кергән дип, ишектән атылып чыгар иде дә, кочаклап күтәрә, әле безнең кызлар әзер түгел дип, минем белән шаярырга, төрле кызыклы сүзләр әйтеп көлдерергә дә өлгерә иде.

–1986 елның феврале. Мин ул вакытта фермада сыер савам, — дип сөйләде Гөлнара. – Эштән кайтканда, абый инде өйгә кайткан, капка төбенә чыгып, мине кочаклап алганы әле дә күзалдымда. Ул бик матур бүләкләр белән кайтты. Ялтыравыклы яулыклар ул вакытта кешедә юк, ә безгә бүләккә шундый яулыклар алган, наклейкалары бик күп иде. Әфган җирендә бөркетләр күп дип беләм, берничә наклейкасы бөркет рәсеме белән иде. Менә алар(күршем көзгегә ябыштырылган төсле бөркет рәсемнәрен күрсәтә). Аның төсе итеп саклыйбыз. Башка төрле рәсемнәре дә бар, алар да ничек ябыштырылган, шулай сакланалар. Армиядән кайткач, абый Т-40 тракторына утырып, колхозда эшли башлады. Бераздан аңа Т-150, ә аннан К-701 тракторы бирделәр. Иртән чыгып китә, кич кенә кырдан кайта иде. Тракторы белән ферма тирәсендә эшләсә, миңа кереп булышырга да онытмый, я мин эш бетергәнне көтеп тора, өйгә бергә кайта торган идек. Өйдәге эшне бөтенебез бергә күмәкләшеп эшләдек. Сеңелләрем Казанда укып эшлиләр иде инде, ә абый аларның кайтканын түземсезлек белән көтә. Бик тә туган җанлыкеше иде ул. Иң кечкенә сеңелебез Гөлүсәне хәтта исем белән дә атамады, һәрвакыт “үскәнем” дип кенә йөртте. Хәзердә сеңелебезгә шул исем белән генә дәшәбез. Безнең әти гомере буе итек басты. Без, балалар, барыбыз бергә әтигә булыша торган идек. Абый да гел әти янында булды. Бервакыт авылдашыбыз Рәдиф белән Казанга барып гармун сатып алып кайттылар. Ул гармунда бераз уйнарга өйрәнде, ләкин оста итеп уйнарга өйрәнерлек гомере генә булмады. 1991 нче елның егерме беренче маенда абыебыз вафат булды. Нинди сугыш эчләреннән кайткан тап-таза егеткә Аллаһы тәгалә кыска гомер насыйп иткән. Бу көннәр әле дә хәтердә… Егерме алты яшьлек егет үз оясын корып, балалар үстерергә тиеш иде дә бит, юк, гомерне сорап алып булмый. Кызганыч…, Ә гармуны һаман да хуҗасын көтә. Әти дә безнең тальянда, гармунда оста уйный, җырлый иде. Чөнки бабабыз Галимулла да оста гармунчы булган.

Бу урында Гөлнараның гына түгел, үземнең дә күңелем тулды. Күршебез Рөстәм үлгән дигән хәбәрне мин Арчада вакытта ишеттем. Ышанмадым… Кичтән генә сеңелләре белән капка төбендә көлешеп утырдык, шаярыштык, төрле вакыйгалар турында сөйләштек. Ләкин ул, эштән кайтышлый, тракторы белән әйләнеп, бу дөньядан китеп барган.

Гөлнарадан сорап, аның фотоларын карыйм: Әфганның тау-таш арасыннан баручы машиналар колоннасы, үзе дә шул җирләрдә басып төшкән рәсемнәре бар. Урта мәктәп альбомы да сакланган. Уйчан күз карашы: “Их, яшәргә дә яшәргә иде бит әле”, – дигән сыман. Әфган халкы исеменнән бирелгән медаль дә, солдат киеме дә Рөстәмне юксынып, тын гына тарих саклыйлар.СССРның Югары Совет Президиумыннан бирелгән грамота да хуҗасын юксына.

– Әти абыйның бу әйберләрен гел алып карый торган иде. Һәр язган кәгазе, медальләренең документлары, фоторәсемнәре шушы чемоданда саклана. Киемнәрен дә читкә куймыйбыз, гел күзалдында тора. Әнибервакытта да исеннән чыгармады. Әти белән әни дә инде бу дөньяда юк. Бәлки теге дөньяда очрашканнардыр…Йоклаган вакытларында кисәк кычкырып, сикереп тә тора иде. Анда күргән мәхшәрләре төшенә кереп йөдәттеләр, ләкин төгәл ниләр күргәне хакында ачыктан-ачык бервакытта да сөйләмәде. Абыйны ел саен 9 майда митингка чакыралар иде. Ул бик теләп бара һәм аннан кайткач шаяртып: “Сугыш ветераннары үлеп беткәч, мин үзем генә йөрермен инде ул бәйрәмгә”, – дип әйтә иде.

Хәтеремдә: китапханәчебез Рәкыя апа Латыйпова, Рөстәм армиядән кайткач, авыл клубында аның белән очрашу оештырды. Рәкыя апа аңа сораулар бирә, ә ул ирен чите белән генә елмаеп, көлемсерәп, шунда ук бераз уңайсызланып та утырды, ләкин бер генә истәлеге белән дә уртаклашмады. Аның өчен ул бик авыр халәт булгандыр.

Исән булса, Рөстәм бүген ни дә булса сөйләр иде…

Халидә Габидуллина,  М.Мәһдиев музее җитәкчесе,  Гөберчәк авылы.

23 февраль — Ватан саклаучылар  һәм 21 февраль Халыкара туган тел көне уңаеннан музеебызда “Башваткыч уены” оештырылды. Әлеге уенда катнашу өчен Арчаның иң дәрәҗәле, талантлы, булдыклы, тырыш, акыллы ир-егетләре бирегә җыйналды. Уен барышында ир-егетләр үзләрен сынатмады. Ә инде, уеныбызны йомгаклап илебезгә, туган телебезгә булган мәхәббәт, хөрмәт хисләре белән “Туган тел” җыры җырланды.

Сәйфи-Казанлының тууына 75 ел – мәкалә. Биредә М.Мәһдиев Ф.Сәйфи-Казанлының “Талак” (1915) исемле хикәясенең эчтәлегенә туктала. Мәкаләнең “Азат хатын”да басылуы да очраклы түгел. Талак сүзе ир белән хатын арасын бөтенләйгә өзәргә тиеш булган заман вакыйгасын шушы хикәядә чагылдыра, ә инде әсәрнең икенче, 1934 елда конфлекты бөтенләй башкача чишелгән вариантында, төп герой хәерче, мескен тормыш шартларында яшәвенә карамастан, аның кешелеклелек хисләре өстен чыга. Драматургия өлкәсендә дә Ф.Сәйфинең чор проблемаларын күтәрә алуы, русча укучы егетләр, битләрен яшермәүче кызларның көймәдә йөрүләрен, театрга баруларын күрсәтә алуы зур ачыш сыман була. М.Мәһдиев бу мәкаләсендә Ф.Сәйфи прозаик, драматург, мөхәррир, әдәби тәнкыйтьче, педагог, сәясәт эшлеклесе буларак ача. Аның алдынгы карашлы укымышлылар белән тыгыз элемтәдә торып, әдәбият тарихында саллы мирас калдырганын әйтә.

Әдәбият:

Мәһдиев М. Сәйфи-Казанлының тууына 75 ел / Сызып ак нур белән… – Казан: Татар. кит. нәшр.  – 2014.– Б.24-27.

Чыганак: Мәһдиев М. Сәйфи-Казанлының тууына 75 ел // Азат хатын. – 1963. – №9. Габидуллина Х.

Фатих Сәйфи-Казанлы (Мөхәммәтфатих Камалетдин улы Сәйфуллин) (22.08.1888-5.08.1938) – журналист, мөхәррир, драматург, язучы, мөгаллим һәм дәүләт эшлеклесе.

Казан губернасы Спас өязе Карамалы (хәзер Әлки районына керә) авылында крестьян гаиләсендә туа. «Мөхәммәдия» мәдрәсәсендә белем ала, Минзәлә өязендә укытучы булып эшли. 1906 елда Казанга кайтып, үзенең әдәби һәм журналистлык эшен башлап җибәрә. 1912-1918 елларда Уфада яши, «Галия» мәдрәсәсендә тарих фәне укыта.

1917 елгы Февраль революциясе көннәрендә татар эсерлары органы «Ирек» газетасының нашире була. 1918 елның январенда Казанда кайткач, Мулланур Вахитов җитәкчелегендәге Үзәк мөселман комиссариатында эшли башлый, төрле уку йортларында укыта. ТАССР төзелгәч, Мәгариф халык комиссариатында, Җир эшләре халык комиссариатында җаваплы вазыйфалар башкара. 1923-1925 елларда «Кызыл Татарстан» һәм «Крәстиян гәзите»нең җаваплы мөхәррире. 1927-1929 елларда «Яңалиф» журналының җаваплы редакторы буларак, татар язуын гарәп графикасыннан латин графикасына (яңалифкә) күчерү буенча зур эш алып бара. 1930-1935 елларда Татар коммунистлары университетында, Марксизм-ленинизм институтында һәм Казан педагогия институтында тарих фәне укыта.

Фатих Сәйфи-Казанлы –  «Мөкатдәс хезмәт» (1907), «Безнең заман» (1909), «Ямьсез тормыш» (1915), «Җәмәгать хадиме», «Дошманнар» (1920), «Зәкуан мулла шәҗәрәсе» (1929), «Зөбәрҗәт» (1936) исемле пьесалар, «Зимагур» (1921), «Крушниклар» (1921), «Двор өендә» (1925), «Һани» (1923), «Елан токымы» (1931), «Кызыл эшелон» (1932), «Корбый иптәш» (1933), «Беренче адымнар» (1933) исемле хикәя, повестьлар; «Өч нарат» исемле роман (1930) авторы. Г. Тукайның өч (1929-1931), Г. Камалның ике (1929-1930) томлык җыентыкларын төзеп чыгара, Г.Камал, Ф.Әмирхан иҗатларына багышланган махсус китап язып бастыра («Өч татар классигы», 1930).

1934 елдан – СССР Язучылар берлеге әгъзасы. Репрессия корбаны.

Совет чорында Фатих Сәйфи-Казанлы иҗатын, берничә ел торгынлыктан соң, беренче мәртәбә Мөхәммәт Мәһдиев 1963 елда өйрәнә. Тууына 75 ел тулу уңаеннан “Азат хатын” журналында махсус мәкалә дә бастырып чыгара.

Чыганак:

Мәһдиев М. Сәйфи-Казанлының тууына 75 ел // Азат хатын. – 1963. – №9.

Мәһдиев М. Сызып ак нур белән… – Казан. – 2014.– 583 бит.

Берләшкән Милләтләр оешмасы карары белән һәр елны 21 февраль – Халыкара туган тел көне буларак билгеләп үтелә. Һәр халыкның – үз тарихы, үз кыйбласы, үз гореф-гадәтләре, үз теле. Аларның һәркайсы бик тә кадерле, бик тә газиз. Кеше үз төбәгенең, ыруының тарихын белергә, шәҗәрәсен өйрәнергә тиеш. Телебез исә әни кебек аеруча сөекле, шуңа да мәңге аерылгысыз, изге төшенчә. Кешегә нәселенең, халкының асыл гадәт-сыйфатларын да иң әүвәл тел тәме, тел кодрәте ярдәмендә ана бирә. Туган тел – дөньяны ганып белү, өйрәнү-төшенү өчен тылсымлы алтын ачкыч, могҗизалы асыл  корал – үзара  аралашу коралы. Адәм баласының иң изге, иң мөкатдәс хисләренең берсе – туган телгә гаме, хөрмәте булу.

Шура авылында туып-үскән якташыбыз шагыйрь, күп җырлар авторы Галиәхмәт Шаһи “Тел турында” дигән шигырендә:

Телсез калган халык юкка чыга,

Эри, суга салган тоз кебек.

Фамилиясен дә алмаштыра,

Туй күлмәге кигән кыз кебек.

Телгә һөҗүм милли мәктәпләрдән,

Китапханәләрдән башлана.

И Ходаем, синдә бөтен өмет,

Берүк ярдәмеңнән ташлама.

Олы абыйдан без зарланырга

Яратабыз инде, сүз дә юк.

Татар телдән язып бара икән,

Әллә дисез гаеп бездә юк?

Әби-бабай тәрбиясен күрми

Үсә сезнең, безнең балалар.

Тырышабыз русча укытырга,

Рус телен дип белми калалар.

Хәтта сиксән яшьлек әбиләр дә

Сукалыйлар алар телендә.

Оныклары горурланып әйтә,

Яшибез дип урыс илендә.

      Әтнә районының  Иске Әҗем авылында туып-үскән профессор, Төркия һәм Алмания Фәннәр Академияләренең хокукый әгъзасе, Истанбул университеты каршындагы Тюркология  институты җитәкчесе Рәшит Рәхмәти Арат үзенең ”Тел темасы һәм төрки тел” мәкаләсендә: “Телнең кешелек җәмгыятенә  кагылышлы күп төрле вазыйфасы бар. Беренчесе: Тел ул – бер халыкның аерым кешеләре арасындагы аралашуны-аңлашуны булдыра торган чара. Икенчесе: Тел – кешелекнең гасырлар буена туплаган тәҗрибәсен үз эченә алган белем хәзинәсен саклап, буыннан-буынга тапшыра. Өченчесе: Тел – бер милләтнең күпъеллык тәҗрибәләреннән килеп чыккан төшенчәләрне сүз һәм гыйбарә формасында калыпларга сала һәм шул рәвешле, милли фикер эшчәнлеген булдыра. Дүртенчесе: Тел — уртак фикер һәм сөйләм берлеге тирәсендә җыйган халыкларны мәгънәви-рухи яктан яшәешләрен саклап килә. Бишенчесе: Тел – дөнья халыкларын, уртак фикер эшчәнлеге тирәсендә берләштереп, аларны бер милләт рәвешенә китерә.

Дөнья халыкларын, шул исәптән, аның иң югары баскычын тәшкил итүче милләтне тудыручы сәбәпләр арасында иң мөһим элементның тел булуында шик юк. Без бүген тел дигәндә, шул телдә сөйләшүче милләтне, ә милләт дигәндә, шул халык сөйләшкән телне әйтәбез. Әлеге ике төшенчә бер-берсенә бик нык береккән. Шулардан тел төшенчәсе шундый мөһим урын били  ки, юкка чыккан бер милләтнең теле бүген бар булырга мөмкин, ә телен югалткан милләт үзе юкка чыга.

Тел – халыкларның тәҗрибәләрен үз эчендә саклый торган бер хәзинә.  Ул – халыкларның үткәннәрен генә түгел, шул ук вакытта аларның киләчәктәге үсеш мөмкинлекләрен дә үзендә булдыра”,  — дигән фикерен җиткерә.

1900-1964 елларда яшәгән Рәшит Рәхмәти 1923 елда Берлин университетының фәлсәфә бүлегенә укырга керә һәм тел мәсьәләләрен тирәнтен өйрәнә. Аның: “Бер баланың хәтта үз ана телен җиңел генә өйрәнә алмавы барчабызга да мәгълүм. Бала – ашарга-эчәргә, моңа бәйле хисләрен әйтергә бик тиз өйрәнә. Кыска вакытта тәпи йөрүне дә булдыра ала. Ләкин сөйләү, уйлау һәм боларны җиткерер өчен тиешле телне үзләштерергә озак вакытлар кирәк була. Балага бер генә сүзне өйрәтер өчен генә күпме сабырлык, күпме вакыт кирәк. Шушы эш өйдән соң мәктәптә, аннан соң гомер буе тормыш юлында дәвам итә.

Адәм баласы шушындый авырлыклар белән ирешкән тел, вакыт үтү белән аның рухын, тәнен сырып алган шундый кадерле кыйммәткә әверелә. Ахыр чиктә, телне кешедән, кешене телдән аерып карап булмый һәм әлеге ике төшенчә бер-берсенә бик нык укмаша”, —  дигән нәтиҗәләре бүгенге көндә дә һәркем өчен  зур әһәмияткә ия.

Байкал авылында туып-үскән якташыбыз, шагыйрь, драматург, җәмәгать эшлеклесе Габделгазиз Монасыйпов 100 ел элек язган  “Әшгарь” шигырендә туган телебезне сакларга кирәклегенә басым ясап,  безгә һәм киләчәк буыннарга  теләкләрен җиткерә:

Сүз белән дөньяга шау-шу бер салыйк,

Уңга-сулга бакмыйча алга барыйк.

Гомре аз калды дигән милләтне без

Тергезик – дөньяда калсын исмемез.

Йир йөзе белсен татарның барлыгын,

Бу заманда аңа дәүләт ярлыгын.

Дөньяга үрнәк булырлык эш ясыйк,

Кулга-кул тоташып тиз үк алга басыйк .

Ләкин, иптәш, сиңа сүзем шул гына:

“Кушмый чит тел яз татарча мул гына!”

Һәр кеше дә шунда җырларны укыр,

Җыр йокыдан күп кешене уйгатыр.

                                                                                     “Казан арты” тарих — этнография музее

                                                                                      директоры урынбасары Шәфигулла Гарипов

Хәсәнова Гәүһәрия Мөхәммәт кызы 1959 елның 11 сентябрендә Арча районы Казанбаш авылында Мөхәммәт һәм Лилия Мәһдиевләр гаиләсендә туа. Казанның 126 нчы урта мәктәбен тәмамлый. 1977-1982 елларда Казан дәүләт университетының рус филологиясе факультетында белем алып, 1984-1987 елларда Казан дәүләт университетында аспирантурада укый. 1988 елда Урал дәүләт университетында (Екатеринбург шәһ.) рус әдәбияты тарихы буенча кандидатлык диссертация яклый. 1982-1984, 1987-1990 елларда Казан дәүләт педагогика институтының рус һәм чит илләр әдәбиятлары кафедрасында ассистент булып эшли. 1990-2007 елларда Татарстан китап нәшриятының матур әдәбият редакциясендә мөхәррир булып хезмәт итә. Татарстан Язучылар берлеге әгъзасы, тәрҗемәче. Хәзерге көндә ТР Фәннәр Академиясендә фәнни-оештыру бүлеге җитәкчесе булып эшли. Мөхәммәт Мәһдиевнең мирасын саклый. Төп хезмәтеннән тыш вакытта әтисе иҗатын өйрәнү һәм пропагандалау белән шөгыльләнә.

Гәүһәр Хәсәнова – “Татарстан Республикасының атказанган мәдәният эшлеклесе” (2015), Г.Державин исемендәге Бөтенрусия премиясе лауреаты (2015), Татарстан Республикасы С.Сөләйманова исемендәге әдәби премия лауреаты (2009). Ире вафат, кызы һәм улы бар.

 Әдәбият:

Сайланма әсәрләр: 5 томда / Мөхәммәт Мәһдиев; төз. Г.Хәсәнова. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2009.

Мөхәммәт Мәһдиев: язучы турында замандашлары / төзүче-редактор Гәүһәр Хәсәнова. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2004. – 144б.

Мәһдиев М.С. Сызылып ак нур белән…: шәхесләребез тарихыннан фәнни-публицистик мәкаләләр / Мөхәммәт Мәһдиев; төз. Г.Хәсәнова; кереш сүз авт. Д.Заһидуллина. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2014. – 583 б.

Мәһдиев Искәндәр Мөхәммәт улы 1966 елның 17 ноябрендә Казан шәһәрендә Мөхәммәт Мәһдиев һәм Лилия Бәширова гаиләсендә туа. Казанның 126 нчы урта мәктәбендә укый, аны 1984 елда тәмамлагач, Казан дәүләт университетындагы филология факультетының рус бүлегенә укырга керә. 1985-1988 елларда Советлар Союзы Кораллы Көчләрендә хезмәт итә. Университетны тәмамлаганнан соң Татарстан Республикасы Мәдәният министрлыгында, аннары – татар телле вакытлы матбугатта эшли («Заман» газетасында – тәрҗемәче, «Мәгърифәт» газетасында – хәбәрче булып). 1993 елның декабрендә Татарстан Республикасы Мәгариф министрлыгы тарафыннан Истамбул университетына (Төркия Җөмһүрияте) аспирантурага җибәрелә (укуын тәмамламый), аннары Татарстан Республикасы Тышкы икътисади элемтәләр министрлыгында эшли. 1996-2002 елларда эчке эшләр органнарында (Казан шәһ. Эчке эшләр идарәсендә, соңыннан – Татарстан Республикасы Эчке эшләр министрлыгы үзәк аппаратында) хезмәт итә. 2002-2003 елларда электр элемтә индустриясендә эшли («КОМТАТ» ААҖендә – электромонтер, «Татинком — Т» ААҖендә – инженер булып), шул ук вакытны Казан элемтә электротехникумында читтән торып укый (тәмамламый). И.Мәһдиевнең исеме татар вакытлы матбугатында 1990 еллар башында күренә башлый, ә 1997 елда «Вечерняя Казань» газетасында аның рус телендәге беренче мәкаләсе басылып чыга. И.Мәһдиев хезмәт юлын татар-төрки текстологы буларак башласа, соңрак ул үзен публицист, редактор, тел, тарих һәм дин белеме өлкәләрендә тәнкыйтьче буларак сынап карый, аннары тәрҗемәче буларак дәвам итә – татар, инглиз, казак, төрек, рус текстлары белән эшли. И.Мәһдиев 2004 елдан бирле гаиләсе белән АКШта яши.

М.Мәһдиев улы Искәндәрнең балачагына бәйле хатирәләрне “Бәхилләшү” романында искә ала. Язучы улын туган авылының табигате, болын-кырлары белән таныштыра.

Чыганак:

Мәһдиев М. Бәхилләшү. Роман. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1999. – Б.76-77.

Мәһдиев Рөстәм Рәшит улы 1951 елның 17сентябрендә Чүриле районы Яңа Чүриле авылында туган. 1969 елда Казанда урта мәктәпне тәмамлагач Казан дәүләт университетының тарих-филология факультетына укырга керә. 1974 елда уку йортын тәмамлагач, Балтач районы Урта Көшкәт авылындагы мәктәптә рус теле һәм әдәбияты укыта. Казанда төзелеш трестының күп тиражлы “Төзелештә” исемле гәзитендә хәбәрче булып эшли. Татарстан радиокомитеты хәбәрчесе, китап нәшриятында мөхәррир вазыйфаларын башкара. 1990 елда Татарстан Президенты һәм Министрлар Кабинеты матбугат үзәгендә референт, баш референт булып эшли. 2011 елдан лаеклы ялда. Р.Мәһдиевнең “Мәдрәсәләрдә китап киштәсе” (1992) исемле китабы озак еллар Кышкар, Түнтәр, Казан мәдрәсәләре тарихын өйрәнү өчен алыштыргысыз әдәбият булып торды. Язучы соңгы елларда әтисе, Бөек Ватан сугышы ветераны, Өченче дәрәҗә Дан ордены иясе Габдерәшит Сөнгатулла улы Мәһдиевнең тормыш юлын, язып калдырган фронт истәлекләрен өйрәнү һәм пропагандалау белән шөгыльләнә.

Әдәбият:

Мәһдиев Р. Уттан сау чыккан хәтер-хатирә (фронтовик әтием язмалары) // Безнең мирас. – 2019. – №1. – Б.80-85; №2. – Б.78-83.

Мәһдиева Рәмзия Рәшит кызы 1954 елның 19 мартында Арча районы Гөберчәк авылында туган. Урта мәктәпне тәмамлагач, Казан дәүләт медицина институтына стоматология факультетына укырга керә. 1980 елдан үз белгечлеге буенча шифахәнәдә эшли. 2009 елдан Казан елга техникумының дәваханәсендә теш табибы булып хезмәт итә. 2013 елдан лаеклы ялда.

Мәһдиев Р.